Smatra se da planete nastaju iz kolabirajuće maglice koju formira planetina zvijezda, sabijanjem gasova i prašine koji orbitiraju okoprotozvijezde u gustom protostelarnom disku prije nego što se užari jezgro zvijezde i njensolarni vjetar otpuhne preostalu materiju.[3]
Osim Zemlje (koju drevni ljudi nisu smatrali planetom), sve ostale poznate planete u Sunčevom sistemu su dobile naziv premagrčkim irimskim mitskim božanstvima. Ipak, neki neevropski jezici, poput kineskog, koriste drugačije nazive. Sateliti su također dobili nazive prema božanstvima i likovima iz drevne mitologije ili premaShakespeareovim dramama. Asteroidi su dobivali nazive, prema nahođenju onih koji su ih otkrivali, po bilo kome ili bilo čemu (ali pod uslovom da se usaglasi sa komisijom Internacionalne Astronomske Unije za nomenklaturu). Čin imenovanja planeta i njihovih karakteristika je poznat kaoplanetarna nomenklatura.
Na 26. godišnjoj skupštiniMeđunarodne astronomske unije (engleski:International Astronomical Union), održanoj24. avgusta2006. glasanjem o Rezoluciji 5A usvojena je nova definicija i kategorizacija planeta Sunčevog sistema.Po njoj:
ima dovoljnu masu da sopstvenom gravitacijom nadvlada sile čvrstog tela tako da uspostavi hidrostatičku ravnotežu (gotovo okruglog) oblika (s tim da će dalje odluke propisati precizniju granicu i svrstavati telo ili u ovu ili u neku drugu kategoriju),
Sve osobine i mere u gornjoj tablici su relativne u odnosu na planetu Zemlju, što znači da je: masa data u masama Zemlje,velika poluosa uastronomskim jedinicama,orbitalni period u godinama, a period rotacije u danima.
Nakon dugih rasprava, koje traju od prvobitnog otkrićaPlutona1930. godine, konsenzusom astronoma i novom definicijom planete, Pluton se više ne smatra planetom. Pluton, naime, sada spada upatuljastu planetu, i uzima se za prototip podklaseplutoida.
Nedavno je otkriven objekt,90377 Sedna, kako orbitira oko Sunca na udaljenosti od 13 Tm (13 biliona kilometara), tri puta dalje u odnosu na Pluton. Sedna, koja je dobila naziv prema eskimskom božanstvu Sedni-"božici mora",je nebesko tijelo dijametra 1180-2360 km. Taj dijametar je još nepouzdan ali se vjeruje da čini 1/2 ili 3/4 Plutonovog. Neki novinski izvori su već proglasili Sednu kaodesetu planetu , ali to nisu prihvatili svi astronomi. Druga moguća planeta je90482 Ork (90482 Orcus), nebesko tijelo sa orbitom i i masom približno jednakoj Plutonovoj. Drugi kandidati su50000 Kvaoar (50000 Quaoar) i20000 Varuna.
Nekolikohipotetičkih planeta, poputPlanete X koja se nalazi navodno iza Plutonove orbite) iliVulkan (Vulcan) za koju se misli da orbitira unutar Merkurove orbite, su postavljene u različita historijska vremena, i bile su subjektom intenzivnih istraživanja koja nisu urodila plodom.
Astronomi se razmimoilaze u mišljenju kad su u pitanju male planete, kakve suasteroidi,komete itransneptunski objektii velike (prave) planete. Planete se u Sunčevom sistemu prema strukturnoj građi dijele na:
Planete Zemljine grupe (terestrijalne ili stjenovite), koje su slične Zemlji po tome što su uglavnom sastavljene od stijena, tj.u čvrstom su agregatnom stanju. Tu spadaju: Merkur, Venera Zemlja i Mars.
Planete Jupiterove grupe (jovijanske ili gasovite gigantske planete) koje su sastavljene uglavnom od gasova, vodonika i helija, s manjim procentima stijena i leda. Tu spadaju Jupiter, Saturn, Uran i Neptun.
Ledene planete, koje predstavljaju treću kategoriju planeta, a koje uključuju nebeska tijela slična Plutonu i koja su sastavljena od leda. Ovdje bi se još mogla svrstati mnogobrojna neplanetarna nebeska tijela koja predstavljaju ledene mjesece vanjskih planeta Sunčevog sistema (npr.Triton).
Osam pomenutih stjenovitih i gasovitih planeta su u suštini poznate kao velike planete. Karera (Ceres) je proglašena planetom prvi put kad je otkriven, ali je potom reklasificirana kao asteroid kada je otkriveno još nekoliko sličnih objekata. Mnogobrojne otkrivene transneptunske objekte koji su vrlo slični Plutonu po orbiti, veličini i sastavu po mišljenjima mnogih treba redefinisati kao male planete. Na primjer Mike Brown (Majk Braun) s Caltecha (Kalteka) je dao definiciju planete:bilo koje nebesko tijelo u Sunčevom sistemu koje je masivnije od ukupne mase svih ostalih nebeskih tijela u sličnoj orbiti. Prema ovoj definiciji ni Pluton ni Sedna se ne bi trebali ubrajati u planete.
Mnogi smatraju da su Zemlja i njen Mjesec dvostruka (binarna) planeta iz sljedećih razloga:
Sunčeva sila gravitacije na Mjesecu je jača od Zemljine sile gravitacije na Mjesecu za oko 2,2 puta.
Posljednja činjenica nije jedina u Sunčevom sistemu, ali je neobična za vrlo velike satelite. Ostali sateliti za koje je Sunčeva sila gravitacije aktuelno jača od primarne su:
Posljednji Jupiterov satelit (S/2003 J 2; s gravitacijom većom od primarne za faktor 1,5);
Poslednji Uranov satelit (S/2001 U 2; za faktor 1,2 );
Pojedini sateliti asteroida poput S/2001 (22) 1Linus s faktorom od 1,6 i S/1998 (45) 1Mali princ (Petit-Prince) s faktorom od 2,8; S/1993 243 (1)Daktil (Dactyl) s faktorom od 1,3; i konačno,S/2001 (66391) 1 s vrlo velikim faktorom od 625).
Merkur je planet, osmi po veličini. Od Sunca je udaljen 57 milijuna kilometara te oko njega obiđe za 88 dana, a oko svoje osi za 55,7 dana, puno brže nego Zemlja. Temperature na površini se kreću od +430°C po danu do -170°C noću. Nema satelita. Merkur ima prilično veliku jezgru što može biti posljedica udara nekog tijela u Merkur koji mu je u sudaru "otpuhao" gornje slojeve površine.
Venera je planet kojem jeatmosfera sastavljena od 96%ugljičnog dioksida što je posljedica velikogefekta staklenika. Venera ima dva druga naziva, Večernjača i zvijezda Danica. Promjer joj je 12.100 km, po čemu je jako slična Zemlji. Od Sunca je udaljena 108,2 mil. km, a oko njega obiđe za 224,7 dana. Venera je najvrući planet s 480 °C. Iako je udaljenija od Sunca nego Merkur, ona zbog velikog efekta staklenika ima višu temperaturu. Preko 85% površine je prekrivenovulkanima, a površinom joj teče tekućalava te, kao ni Merkur, nema satelita.
Zemlja je jedini planet na kojem postoji život, a atmosfera bogatakisikom omogućuje stvaranje života. Od Sunca je udaljena 149,6 mil.km. Prosječna temeperatura je +14 °C, a promjer joj je 12756 km. Jedna godina joj traje 365,26 dana. Zemlja ima jedan prirodni satelit koji se zoveMjesec. Star je oko 4430 milijuna godina, a promjer mu je 3476 km, a na noćnom nebu je najsvjetliji objekt. Mare Orientale, najveći krater na Mjesecu, ima promjer od 965 km i ne vidi se sa Zemlje. Mjesec se na godinu od Zemlje udalji 5 cm, a jedan okret oko osi usklađen je s vremenom potrebnim da se okrene oko Zemlje.
Mars je planet upola manji od Zemlje. Promjer mu je 6800 km. Dan je gotovo iste duljine, ali za obilazak oko Sunca mu treba 686 dana. Od Sunca je udaljen 227,9 mil.km a prosječna temperatura na površini je -50 °C. Mars ima dva satelita,Fobos iDeimos, dva asteroida koja su se previše približila Marsu te ih je on zarobio svojom gravitacijom. Oba su nepravilna oblika.Vallis Marineris je neobičan krater koji se proteže skoro nešto više od polovice Marsa. Na Marsu trenutno rade roveri Spirit i Opportunity koji su svoju misiju završili, a rade više od 1,5 godinu.
Većina otkrivenih ekstrasolarnih planeta (planeta van Sunčevog sistema, u drugim sličnim zvjezdanim sistemima) ima masu koja je ili jednaka ili veća od Jupiterove. Izuzetak čine dvije planete otkrivene u orbiti jedne već napola ugašene zvijezde, ostatka supernove zvanogpulsar s veličinom koja se može porediti s veličinom terestrijalnih planeta, te planeta koja orbitira oko zvijezdeMi Žrtvenika (Mu Arae) s masom koja je za oko 14 puta veća od Zemljine.
Nije baš sasvim razjašnjeno da li su novootkrivene velike uopće i nalik na gasovite gigante u našem solarnom sistemu ili da se od njih imalo razlikuju. Djelimično neke od novootkrivenih planeta, poznatih kao "vrući Jupiteri", kruže vrlo blizu matičnih zvijezda po kružnim orbitama. Iz tog razloga primaju mnogo više zvjezdane radijacije nego gasovite gigantske planete u našem solarnom sistemu, što čini upitnim njihov status da li su to uopće planete.
Američka NASA razvija program za konstrukciiju vještačkog satelita zvanogTerrestrial Planet Finder (Zemaljski Tragač za Planetama) koji bi bio u stanju otkrivati planete s masama uporedivim s masama terestrijalnih planeta. Učestalost pojave ovakvih planeta čini jednu od varijabli u Drakeovoj (Drejkovoj) jednačini koja procjenjuje broj vanzemaljskih, inteligentnih i komunikativnih civilizacija u našoj Galaktici.
Interstelarne planete su "lopovi" u interstelarnom prostoru koje nisu nikakvim gravitacionim silama povezane ni s jednim solarnim sistemom. Nije ni jedna interstelarna planeta otkrivena do sada, a njihovo postojanje se smatra vjerodostojnomhipotezom zasnovanom na kompjuterskim simulacijama porijekla i evolucije planetarnih sistema koji često uključuju formaciju i naknadno izbacivanje nebeskih tijela značajne mase.
Postoji minimum titranja koja današnja tehnologija može otkriti. Moguće je otkriti ekstrasolarne planete koje su dovoljno velike i blizu zvijezde da mogu biti primjetljivi njihovi titraji. Kad se naprave napredniji teleskopi bit ce moguće otkrivati današnje hipotetičke manje i udaljenije planete.
Ne zna se sa sigurnošću kako nastaju planete. Prevalentna teorija je da su one formirane tokom kolapsanebula sa tankim diskom gasa i prašine.Protozvezda se formira u jezgu, i ona biva okružena rotirajućimprotoplanetarnim diskom. Putemakrecije (procesa zadržavajućih kolizija) čestice prašine diska postojano akumuliraju masu i formiraju sve veća tela. Lokalne koncentracije mase poznate kaoplanetezimali se formiraju, i time se ubrzava proces akrecije privlačenjem dodatnog materijala dejstvom gravitacionog privlačenja. Te koncentracije postaju još gušće dok ne implodiraju usled dejstva gravitacije i time formirajuprotoplanete.[10] Nakon što planeta dostigne dijameter koji je veći od Meseca, ona počne da akumulira proširenu atomsferu, čime se znatno ubrzava proces sakupljanja planetezimala dejstvomatmosferskog povlačenja.[11]
Asteroidna kolizija - formiranje planeta (umetnički koncept).
Kad protozvezda dovoljno naraste da se upali i da formirazvezdu, preostali disk biva uklonjen idući od unutrašnjosti dejstvomfotoevaporacije,solarnog vetra,Pojnting–Robertsonovog povlačenja i drugih efekata.[12][13] Nakon toga još uvek može da bude mnogo protoplaneta u orbiti oko zvijezde ili koje kruže jedne oko drugih, ali s vremenom će se mnoge sudariti, čime se bilo formiraju veće planete, ili se oslobađa materijal koji druge veće protoplanete ili planete apsorbuju.[14] Objekti koji su postali dovoljno masivni će preuzeti najveći deo materije u njihovoj orbitalnoj okolini i postaće planete. Protoplanete koje izbegnu kolizije mogu da postanuprirodni sateliti planeta putem procesa gravitacionog hvatanja, ili će ostati u pojasevima drugih objekata da bi postale bilo patuljaste planete ilimala tela.
Energetski impakti malih planetezimala (kao iradioaktivni raspad) zagrevaju rastuću planetu, uzrokujući da se ona bar delimično otopi. Unutrašnjost planete počinje da se razlikuje po masi, razvijajući gušću srž.[15] Male terestrijalne planete gube najveći deo njihovih atmosfera zbog akrecije, mada izgubljeni gasovi mogu da budu zamenjeni naknadnim sudarima sakometama.[16] (Male planete gube svu atmosferu koju su zadobile.)
Sa otkrivanjem i posmatranjemplanetarnih sistema oko drugih zvezda, postaje moguće da se razradi, preinači ili čak zamijeni ovo gledište. Nivometalnosti — jedan astronomski termin kojim se opisuje obiljehemijskih elemenata saatomskim brojem većim od 2 (helijuma) — se smatra da određuje verovatnoću da zvezda ima planete.[17] Stoga se smatra da je za zvezdu populacije I bogate metalom verovatnije da ima znatniji planetarni sistem od zvezde populacije II sa malo metala.
Ostaci supernove izbacuju materijal od koga se formiraju planete.
↑Ovadefinicija je izvedena iz dve različiteIAU deklaracije; formalna definicija je dogovorena 2006, dok je neformalna uspostavljena 2001./2003. za objekte izvan Sunčevog sistema.
Peter Janle:Das Bild des Planetensystems im Wandel der Zeit. Teil 1. Vom Altertum bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts. In:Sterne und Weltraum. 45, 2006, 1, S. 34–44.ISSN0039-1263
Peter Janle:Das Bild des Planetensystems im Wandel der Zeit. Teil 2. Vom 19. Jahrhundert bis heute. In:Sterne und Weltraum. 45, 2006, 4, S. 22–33.ISSN0039-1263
_flatten_crop.jpg)
