| Operacija Trio (Istočna Bosna) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| SegmentDrugog svetskog rata,III neprijateljske ofanzive | |||||||
 | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
.svg) Nemačka Italija.svg) NDH | .svg) NOP i DVJ Četnici (samo protiv NDH, ne protiv Nemaca) | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
| Paul BaderMario RoattaJure Francetić | Josip Broz TitoArso Jovanović | ||||||
| Angažirane jedinice | |||||||
| 718. divizija 737. puk717. divizije divizija „Pusterija“divizija „Taurinenze“ divizija „Alpski lovci“Crna legija 8-10 bataljona | 1. proleterska brigada2. proleterska brigada partizanski idobrovoljački odredi | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| nekoliko desetina mrtvih i ranjenih | nekoliko desetina mrtvih, mnogo uhapšenih, masovni zločini nad civilnim stanovništvom | ||||||
Operacija "Trio" ili"Istočna Bosna"[1] je bila velika osovinska operacija u ploleće1942. godine protivustanika uistočnoj Bosni (partizana i delačetnika), i partizanskeFočanske republike koja se tamo nalazila.
U jugoslavenskoj historiografiji poznata je kao deotreće neprijateljske ofanzive, koja obuhvata iofanzivu protiv partizana u Crnoj Gori.[2] Operacija Trio je bila prvaanti-ustanička operacija NDH većeg obima. Kodni naziv "Trio" je izabran da simbolizuje saradnju triju saveznika: Nemaca, Italijana i NDH.[2]
Operacija je izvođena u više etapa:
Operacija Trio predstavlja završnu fazuborbi za Istočnu Bosnu, vođenih početkom 1942. Nakon "čišćenja" istočne Bosne, osovinske snage su preduzeleoperaciju Zapadna Bosna, poznata kaobitka na Kozari.
Nakongušenja ustanka u Srbiji, srpski partizani su prešli u istočnu Bosnu, sa idejom da se na proleće, kada olista, vrate u Srbiju i ponovo dignu ustanak. Nemci su nameravali da to preduprede.
Neuspeh okupatora da u potpunosti ugušiustanak u Jugoslaviji, i stvaranje slobodnih teritorija, prisilili su nemačku i italijansku Vrhovnu komandu da u proleće 1942. preduzmu šire i prvi put planski koordinirane operacije, da unište jediniceNOP i DVJ na slobodnim teritorijama u istočnoj Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku, a zatim u zapadnoj Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji.[2]
Neposredno po partizanskoj ofanzivi u istočnoj Bosni i značajnom proširenjuFočanske republike, usledila je združena osovinska operacija.
27. 2. 1942. uRimu, na sastanku načelnika italijanske Vrhovne komandeUga Kavalera, načelnika štaba Vrhovne komande oružanih snaga Nemačke feldmaršalaVilhelma Kajtela i nemačkog ministra inostranih poslovaJoakima fon Ribentropa, razmotrena situacija u Jugoslaviji i odlučeno da se preduzmu zajedničke operacije protiv partizana u Bosni i Hercegovini, u cilju energičnog gušenja ustanka.[3]
2. i 3. marta je održana osovinska konferencija u Opatiji na kojoj su prisustvovali nemački zapovednik oružanih snaga JugoistokaWalter Kuntze, komandujući general za SrbijuPaul Bader, nemački general za vezu pri italijanskoj Vrhovnoj komandiEnno Rintelen, italijanski načelnik GeneralštabaVitorio Ambrozio, komandant italijanske 2. armijeMario Roata, predstavnik italijanske Vrhovne komandeAntonio Gandin i načelnik Glavnog stožera hrvatskog domobranstvaVladimir Lakša. Oni su dogovorili da prvo preduzmu operacije protiv partizana u istočnoj Bosni, a zatim na teritoriji zapadne Bosne, Kordunu i Baniji, i da prva operacija otpočne 15. aprila.[3]. Istovremeno s operacijama u istočnoj Bosni, planirana su i dejstva italijanskih trupa i četnikaprotiv partizanskih odreda u Sandžaku, Crnoj Gori i Hercegovini.[2]
Pojedinosti operacije utanačene su na konferencijama predstavnika italijanske i nemačke komande u Ljubljani 28. i 29. marta, i u Sarajevu 19. aprila. Planirano je da se velika operacija Trio izvede u tri etape:
Još u toku dogovora o zajedničkoj ofanzivi došle su do izražaja suprotnosti između Italijana i ustaša. Vlada NDH se protivila ulasku italijanskih trupa u istočnu Bosnu, severno od demarkacione linije, i učešću četnika u operacijama.
Početkom aprila 1942, Operativni štab Borbene grupe „Bader" je premestio svoje sedište izBeograda uSarajevo.
Dok su visoki predstavnici sila Osovine dogovarali veliku antipartizansku operaciju, partizani su proširivali svoju slobodnu teritoriju u istočnoj Bosni.
Oni su, nakon razbijanja četnika, u martu koncentrisali snege oko Rogatice, Sokolca i južno od Han-Pijeska, i pripremili napad na Rogaticu, u kojoj se nalazio opkoljeni ustaško-domobranski garnizon.[2] Oni suRogaticu od10. marta držali pod opsadom.[4]
Takođe je izveštavano da se u rejonu oko Rogatice nalazi ustanička grupa, jačine najmanje 1000 ljudi, partizani i jedna crnogorska proleterska brigada, naoružani puškama, mitraljezima, minobacačima i sa 1—2 topa. Garnizon u Rogatici — ostatak od dva desetkovana hrvatska bataljona — izdržava napade te banditske grupe. Ona je paralisala svaki saobraćaj na putu za Rogaticu, tako da se hrvatski garnizon i stanovništvo, moglo snabdevati samo vazdušnim putem.[4]
– pregled kapetana Ernesta Vishaupta za april 1942.
U noći 7/8. IV izvršili su napad na ustaše i domobrane uRogatici, ali bez uspeha, te je dugotrajna opsada nastavljena.
Za izvođenje operacije formirana je borbena grupa pod komandom nemačkog generalaBadera, koja je obuhvatala sledeće snage:[5]
Njemačke snage:
Talijanske snage:
Snage NDH:
Partizanske snage u istočnoj Bosni su bile:
Četnicimajora Dangića su imali naređenje da se ne bore protiv Nemaca, već samo protiv snaga NDH, a Nemci da četnike koji se ne odupiru ne tretiraju kao ustanike.
Nemci su pre operacije imali isti stav prema svim ustanicima, dok su Italijani smatrali da sa četnicima treba pregovarati:
General Roata je izdao prve zapovesti za Borbenu grupu »Bader«. O taktičkim pitanjima saglasnost. Različita mišljenja o pitanju pregovora sa ustanicima. Nemci se čvrsto drže Sušačkog protokola: »nikakvi pregovori«. General Roata je, naprotiv, izjavio da pregovorima sa srpskim nacionalistima - ustanicima želi da ih isključi iz borbi za istočnu Bosnu, da bi ih tek kasnije savladao.[1]
– Izveštaj komandanta Jugoistoka o pripremi operacije Trio od 28/29. marta 1943. godine
I Nemci su uskoro počeli četnici drugačije tretirati. Nemačko naređenje za operaciju je glasilo da se uhvaćeni partizani odmah streljaju, a četnici koji se ne opiru ne budu tretirani kao ustanici:
3.) Postupak prema ustanicima:Četnici koji se ne odupiru savezničkim trupama ne treba da budu tretirani kao ustanici.[6]
– Instrukcije komandanta operativnog štaba borbene grupe »Bader« od 10. aprila 1942. za Operaciju »Trio«
Jedinicama je preneto da ustanike i sve u njihovoj pratnji treba odmah streljati, a četnike ne ako ne pružaju otpor:
a) Ustanike koji su uhvaćeni s oružjem u ruci, kao i svakog koji se nalazi u njihovoj pratnji i podržava ih ili poseduje municiju, treba streljati.
b)Četnike koji se ne odupiru trupama ne tretirati kao ustanike.[7]– Zapovest718. pešadijske divizije potčinjenim grupama za preduzimanje Operacije »Trio« od14. aprila 1942.
Takođe je naređeno da se naselja koja pomažu partizane spale i unište.[2]
16. 4. i poglavnik NDHAnte Pavelić izdao je upute o držanju jedinica u toku operacije: uzimati taoce; ubiti svakog onog ko se zatekne u zoni operacija; ubijati zarobljene partizane; uništavati kuće i naselja koja, po oceni komandi, mogu koristiti partizanima.[3]
18. 4. 1942. Vrhovni komandant NOVJJosip Broz Tito uputio Operativnom štabu za istočnu Bosnu direktivu o načinu vođenja borbi u slučaju neprijateljskih ofanzivnih dejstava, o čuvanju jedinica od uništenja, i održavanju veze sa domobranima radi đobijanja oružja i municije od njih.[3]
Mada dugo pripremana, ofanziva u istočnoj Bosni nije počela predviđenog dana, niti se odvijala onako kako je planirana.
31. 3. 1942. godine, pre planiranog početka operacije, ustaškaCrna legija započinje nastupanje iz Han-Pijeska prema Vlasenici, zajedno sa delovima 737. puka nemačke718. pešadijske divizije.[3] Smatra se da su ustaška i nemačka komanda odstupile od prvobitnog plana kako bi sprečile da se cela istočna Bosna uključi u italijansku okupacionu zonu.[3] Tada pregovaralo i o priključenjuNedićevoj velikoj Srbiji, čemu su se četnici nadali.[8]
1. 4. ustaška Crna legija, posle slabijeg otpora delova Vlaseničkog dobrovoljačkog odreda i 2. bataljona 2. proleterske brigade, zauzela Vlasenicu. Nakon ovoga, četnička propaganda je širila priču kako su partizani zauzeli Vlasenicu kako bi je predali ustašama.[9]4. aprila Crna legija je zauzelaDrinjaču, nakon borbi sačetnicima.9. 4. delovi 737. puka nemačke 718. pešadijske divizije, nastupajući iz Zvornika, zauzeli Srebrenicu, a Srebrenički dobrovoljački odred se raspao.[3] Istog dana, Crna legija je zauzela i Bratunac, izbila na reku Drinu i preuzela granicu NDH prema Srbiji, čineći teške zločine nad civilnim stanovništom.[10]
Nemci i ustaše su do 9. aprila osvojili veliki deo slobodne teritorije, adobrovoljački odredi, sastavljeni od bivših četnika, se redom raspali. Četnički vođa Dangić je uspeo da pobegne u Srbiji, gde je pozivao na borbu protiv NDH, zbog čega su ga Nemci uhapsili u noći 10./11. travnja1942. u pograničnom mestuRogačica kodBajine Bašte.
Ustaškim samostalnim nastupanjem je pre etape Trio I izvedena etapa Trio II i poremećen plan operacije.
Usporeno nastupanje italijanskih jedinica bio je jedan od razloga odlaganja početka operacije.[4] Italijani su kasnili zbog žestokih borbi sa partizanima u Crnoj Gori i Hercegovini, što Nemci konstatuju u svom izveštaju: "izgleda da pojačan otpor neprijatelja u Crnoj Gori i Hercegovini znatno utiče na italijanske namere".[4] Pošto su italijanske divizije kasnile s prebacivanjem u polazne rejone (u rejone Kalinovik–Foča i Sarajevo–Trnovo), prva etapa izvedena je u nešto izmenjenom planu. Njemački general Bader je čak razmatrao da otkaže cjelokupnu operaciju.
Divizija „Pusterija" trebalo je da učestvuje u operacijama u istočnoj Bosni sa četiri bataljona. Ona je mogla da stigne na Drinu do25. aprila samo „ukoliko ih ne ometu borbe".[4] Diviziia „Taurinenze" trebalo je da do 25. aprila dostigne pešice i železničkim transportom svoje polazne položaje kod Sarajeva. Do20. aprila nije stigao ni jedan transport u Sarajevo, niti je izvešteno da je iz Mostara krenula pešice neka jedinica.[4]
Italijanske divizije Taurinense i Cacciatori delle Alpi, zbog zadržavanja u Crnoj Gori i Hercegovini, će na polazne položaje stići tek početkom maja.[2]
U međuvremenu se veoma pogoršala situacija hrvatske posade uRogatici, koja je bila opkoljena od10. marta i iscrpljena glađu, pegavim tifusom i pomanjkanjem municije, tim više što su vremenske prilike često onemogućavale najnužnije snabdevanje garnizona, koje se vršilo avionima.[4]
Komandant JugoistokaAlexander Löhr je naredio da se napad Crne legije iskoristi za pokretanje operacije u istočnoj Bosni, što je dovelo do odluke Borbene grupe „Bader" da ne čeka dolazak italijanskih jedinica, no da718. divizija sa potčinjenim hrvatskim odredima, neodložno krene u deblokadu Rogatice.[4]10. aprila je štab Borbene grupe „Bader" izdaoOperacijsku zapovest za nastupanje ka rejonu Rogatice, kojom je predviđeno da se, posle iznenadnog okruženja partizana, obruč oko Rogatice dnevno sužava za 3–4 km i time omogući "temeljito i sistematsko čišćenje".[4]
Do22. aprila, Nemci su dostigli sa718. divizijom linijuBogovići-Han-Pijesak, sa 737. pukom linijuGođenje-Slap-Višegrad, dok je ustaška „Crna legija“, između nemačkih snaga, dostigla liniju Han-Pijesak-Podžeplje. 22. aprila prikupljene osovinske snage sa tih položaja su prešle u koncentrično nastupanje prema Rogatici, čime je počela faza Trio I.[3] Istovremeno, delovi italijanske divizije „Pusterija“ su nadirali odPljevalja i Višegrada kaČajniču i Goraždu. Južni luk obruča, od Kalinovika prema Foči do Višegrada, trebalo je da zatvore italijanske snage koje još nisu stigle.[2]
Čišćenje istočne Bosne od strane nemačkih, italijanskiih i hrvatskih trupa, tj. »Borbene grupe general Bader«, uspešno je nastavljeno. Povlačenje veće grupe bandi u italijansku okupacionu zonu nije se moglo sprečiti zbog odugovlačenja nastupnog marša italijanske 22. i 5. brd. div. iz Bosne prema jugu.[11]
– Izvod iz mesečnog izveštaja komandanta oružanih snaga na Jugoistoku od 31. maja 1942.
Nalazeći se u opasnosti od potpunog okruženja, Vrhovni štab odustaje od daljih napada na Rogaticu i naređuje partizanskim snagama da se povuku na jug u italijansku zonu, prema Goraždu i Foči. Na taj način je osovinsko koncentrično dejstvo prema Rogatici prešlo u frontalno potiskivanje delova Prve i Druge proleterske brigade i nekih istočnobosanskih dobrovoljačkih jedinica sa severa na jug, a ostali delovi brigada usporavali su nadiranje divizije „Pusterija“ na pravcu Čajniče-Goražde, koje su Italijani zauzeli24. aprila.
27. aprila nemačke, ustaške i domobranske snage ušle su u Rogaticu i deblokirale njen garnizon, a za naredna dva dana izbile u dolinu rekePrače, gde su se na demarkacionoj liniji zadržale u očekivanju dejstva italijanskih trupa iz Sarajevskog i Nevesinjskog polja ka Kalinoviku i Foči.[2] Jedinice nemačke 718. divizije, posle kraćeg prestrojavanja, prešle su4. maja Praču i istog dana ušle u Goražde, dok su delovi divizije „Pusterija“ produžili nastupanje ka Foči. Time su, uglavnom, dejstva nemačkih snaga u istočnoj Bosni bila završena.
1. maja otpočela su dejstva divizije „Taurinenze“ i divizije „Alpski lovci“ od Sarajeva kaKalinoviku, a6. maja odNevesinja, isto u pravcu Kalinovika. Savlađujući otporKalinovičkog partizanskog odreda, snage divizije „Taurinenze“ zauzele su7. maja Trnovo dok su delovi divizije „Alpski lovci“8. maja prodrli uUlog.12. maja, delovi obe divizije susreli su se u Kalinoviku. Za to vreme, ojačani puk divizije „Alpski lovci“ i delovidivizije „Murđe“ vodili su bezuspešne borbe protiv jedinicaSevernohercegovačkog odreda okoGacka iAvtovca.
10. 5. zbog nadiranja italijanskih jedinica Vrhovni štab sa Prvom i Drugom proleterskom brigadom napušta Foču i kreće prema seluPlužinama kod Šavnika.[3] Istog dana, delovi italijanske divizije "Pusterija", nastupajući s pravca Goražda, zauzeli su Foču, čime je okončanaFočanska republika.[3]
12. 5. kod sela Dražljeva delovi Severnohercegovačkog NOP odreda sprečili prodor ojačanog 52. puka italijanske divizije "Kačatori dele Alpi" iz Gacka prema Čemernu i Foči. Posle trodnevnih borbi, uz gubitke od 9 mrtvih i 22 ranjena, italijanski puk je prodro u selo Vrbu i spalio ga.[3]
18. 5. u noćnom napadu na isturene italijanske položaje na Kruščici kod Foče, delovi 2. proleterske brigade razbili 141. četu bataljona "Bolcano" divizije Pusterija.[3]
Nijemci su imali 4 mrtva i 11 ranjenih, Hrvati 9 mrtvih i 11 ranjenih, Talijani 3 mrtva i 1 ranjeni, a ustanici 80 mrtvih i 786 zarobljenih. Ovi podatci obuhvaćaju samo razdoblje od 8. travnja do 25. travnja, i nisu ubrojani gubici partizana i Talijana u operaciji Foča.
Crna legija pod komandomJure Francetića je izvršila masovne zločine nad srpskim civilima u seluStari Brod naDrini i drugim mestima. Po izbijanju na Drinu, ustaše su činile masovne pokolje srpskih izbeglica:
Prelazak srpskih izbeglica skoro isključivo žena i dece preko Drine u Srbiju nije se delimično mogao sprečiti zbog slabo posednute granice na Drini. Hrvatske ustaške i milicijske snage poklale su veliki broj izbeglica koji su hrlili ka Drini, a delimično ih pobacali u reku.[10]
Italijani su8. maja izvestili da ustaše ubijaju žene i decu u selima prethodno okupiranim od njihovih jedinica:
Hrvatski milicioneri su izvršili zločine u selima okupiranim od naših jedinica, ubijajući žene i decu.[12]
– Bilten Komande 2. armije od 8. maja 1942.
8. 5. Vrhovni štab NOP i DV Jugoslavije izdao je saopštenje povodom zločina okupatora i njegovih ustaško-četničkih slugu nad narodom istočne Bosne i pozvao narod da zajednički s partizanskim jednicama pruži još odlučniji otpor.[3]
Stanovništvo nije neprijateljski raspoloženo, ali je jako uplašeno i pokolebano masovnim pokretima Italijana i četničkom propagandom, koja je veoma aktivna i naročito iskorišćava stanje u Crnoj Gori.[13]
– Izvještaj štaba Prve proleterske brigade od 6. juna 1942
Osovinske snage su uspele da likvidiraju prostranuslobodnu teritoriju u istočnoj Bosni i Hercegovini. JediniceDobrovoljačke vojske, sastavljene od meštana i bivših četnika, raspale su se pod uticajem četničke propagande, a osipanje je zahvatilo i neke partizanske jedinice.[2] Raspalo se i nekoliko partizanskih bataljona iz Romanijskog i Kalinovičkog NOP odreda.[3]
Međutim, propalo je izvođenje III faze osovinske operacije, u kojoj je predviđeno uništenje partizana na planini Ozren, jer su oni pre toga uspeli izaći iz obruča. Vrhovni štab je izvukao proleterske brigade ispod udara i uputio ih da pojačaju dejstva partizanskih jedinica u Crnoj Gori i Hercegovini.[3] Ubrzo po završetku združenih osovinskih operacija u Istočnoj Bosni, partizani su15. junanapali ustaški garnizon u Vlasenici. Međutim, nakon pretrpljenih gubitaka od 17 mrtvih i 40 ranjenih, partizani su bili primorani da se povuku.
Vrhovni štab je krajem juna narediopohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu, gde će preneti težište borbe.
5. 6. 1942. komanda italijanske divizije "Pusterija" uputila Višoj komandi oružanih snaga "Slovenija-Dalmacija" izveštaj o iskustvima stečenim u borbi protiv partizanskih jedinica u toku operacija u proleće 1942. godine, u kome ističe da ofanzivne operacije protiv partizana predstavljaju veliku teškoću i skoro uvek se svode na "napad u prazno", jer se iznenađenje, osnovni uslov uspeha teško postiže; da partizani uvek napadaju noću, iz velike blizine, načelno 1-2 dana posle posedanja položaja ili mesta, po svaku cenu težeći ka iznenađenju, da su u napadu veoma uporni i energični, ističući se savršenim poznavanjem terena i brzinom pokreta, da uživaju pomoć stanovništva, da njihove komande brižljivo proučavaju akciju koju će izvesti.[3]
U izveštaju se, pored ostalog, predlaže: da se svaka kolona upućuje samo uz jaku pratnju, da se zastanci izvode samo na otkrivenom zemljištu, a garnizoni, na linijama operativnog snabdevanja, postave na razmacima ne većim od 30 km, te da se oko njih vrše bočna "čišćenja". Na kraju se konstatuje: "naš rat je rat bez pozadine".[3]
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
