New York[nuː ˈjɔɹk],grad uameričkoj saveznoj državiNew York. Po popisu stanovništva iz 2010. u njemu je živelo 8.175.133 stanovnika.[1] U gradskojaglomeraciji živi 22.313.756 ljudi (procjena 1. siječnja 2005). Kako bi ga se razlikovalo od savezne države New York, u Americi se često nazivaNew York City. Nadimak grada jeBig Apple (Velika jabuka).
Danas obuhvaća, osimManhattana, i četvrti(boroughs)Bronx,Brooklyn,Queens iStaten Island. Metropolitansko područje New Yorka spada u gospodarski najznačajnije regije svijeta. U gradu se nalaze brojne arhitekturne znamenitosti, 500 galerija, oko 150 muzeja, više od 100 kazališta te više od 17.000 restorana.
Njujork se prvobitno zvao Novi Amsterdam, a1664. godine Englezi su mu dali ime Njujork (Novi Jork) u čast vojvode odJorka. Njujork je jedan od najvećih gradova sveta, i sedište je velikih muzeja, galerija, međunarodnihkorporacija iberzi. Grad je i sedište svih međunarodnih ambasada priUjedinjenim nacijama, čije se sedište takođe nalazi u Njujorku. Po popisu stanovništva iz 2010. u njemu je živelo 8.175.133 stanovnika,[2] na 800km². Njujork je najgušće naseljeni među većim gradovima u SAD. Blizu 800 jezika je u upotrebi,[3] što ga svrstava na prvo mesto među gradovima sveta po jezičkoj raznovrsnosti.[4][5] Prema procenama iz 2012. godine na širem gradskom području živi približno 19,8 miliona stanovnika.
Grad Njujork se nalazi udržavi Njujork. Uže gradsko jezgro se sastoji iz pet gradskih opština: Bruklin,Bronks, Menhetn,Kvins, iStaten Ajland — od kojih bi svaka bila velegrad da se ne nalazi u Njujorku. One su se ujedinile u jedan grad1898. godine.[6]
Kada je Njujork preuzet od Holanđana, promenjen mu je prvobitni naziv, Novi Amsterdam, u Njujork, po engleskom vojvodi od Jorka i Olbenija (koji je bio brat engleskog kraljaCharlesa II), 1664. Njujork je bio engleska kolonija, dok nije stekao nezavisnost, 4. jula 1776.[9]
Geografija
Položaj
New York leži na istočnoj obaliSAD-a u saveznoj državiNew York, na ušću rekeHudson i naEast Riveru, prosečno šest metara iznad visine mora. Na suprotnoj, zapadnoj obali Hudsona nalazi seJersey City u susednoj državiNew Jersey.Geografske koordinate su 40,46 stepeni severne širine i 73,54 stepeni zapadne dužine.
Podela
Gradsko je područje podeljeno na pet četvrti (boroughs) koje su istovremenookruzi državeNew York. Prema podacima od 1. jula 2003. u njima je živelo:
Najtopliji mjesec jejul s prosečno 24,7 °C, a najhladnijijanuar s -0,4 °C.
Najviše padavina padne u julu, prosječno 104 mm, a najmanje u januaru, 81 mm.
Istorija grada
17. vek
Holandska istočnoindijska kompanija je 1615. osnovala svoju kolonijalnu stanicu na južnom kraju otokaManhattan. Trgovina krznima s Indijancima pokazala se iznimno unosnom, pa je1621. utemeljena Holandska zapadnoindijska kompanija. Godine1625. ovdje se naselilo tridesetak valonskih porodica, a naselje je dobilo imeNovi Amsterdam i postalo glavni grad kolonijeNove Holandije. U novoutemeljenom naselju vladao je gotovo potpuni haos. Pod upravom korumpiranih guvernera uvelike je porastao kriminal.
Godine1647. Holandska zapadnoindijska kompanija odlučila je u koloniji uspostaviti red i poverila taj zadatakPeteru Stuyvesantu. Tokom njegovog 17-godišnjeg mandata na mestu guvernera izgrađena je prva bolnica, zatvor i škola. Za zaštitu kolonije izgrađen je obrambeni zid na njenom južnom rubu koji je kasnije porušen, ali je ostavio trag u imenu ulice koja danas prolazi tim mestom –Wall Street. Godine1664. grad je osvojilaEngleska i u čast kraljevog brata, vojvode od Yorka, preimenovala ga u New York.
18. vek
Godine1776. za vreme američkog rata za neovisnost u gradu se kratko vreme nalazio štabGeorgea Washingtona. Nešto kasnije zauzeli su ga Britanci, pod čijom je vlašću bio sve do1783. i britanskog priznanja američke nezavisnosti. Od1788. do1790. New York je bio glavni grad SAD-a, a George Washington je ovdje1789. položio zakletvu kao prvi predsjednik. U ekonomski teškom posleratnom vremenu utemeljena je1792.Newyorška burza.
19. vek
Početkom19. veka grad sve brže raste, tako da godine1811. gradski urbanisti odlučuju celi otokManhattan, koji je tada bio izgrađen samo na svom južnom kraju, prekriti pravouglom mrežom ulica. Jedini je izuzetak bio i ostao čuveniBroadway.
Prekretnica u povesti grada bila je izgradnjakanala Erie godine1825. Njime je New York povezan sa severnoameričkimVelikim jezerima, a time i saSrednjim zapadom i preko noći pretvorio se u najveću luku američke istočne obale. Sredinom 19. veka započelo se s planiranjem velikog gradskog parka, nazvanogCentral Park. Radovi su započeli1858. i uglavnom završeni do1866.
U drugoj polovini 19. veka stalno raste i broj doseljenika. Međutim, većina ih puno godina ostaje u sirotinjskim kvartovima poput Five Pointsa ili Boweryja. Svadje među doseljenicima povremeno prerastaju u nasilne sukobe,kao na primerpobuni oko regrutiranja, najgorim nemirima u istoriji grada.
Snažan rast izazvao je i promene u upravljanju gradom: godine1898. pet se kvartova (five boroughs) – Manhattan, Brooklyn, Richmond (Staten Island), Queens i Bronx – dogovorilo o ujedinjenju u Veliki New York. Bronx je delimično pripadao gradskom području New Yorka već od1874., a Brooklyn je do ujedinjenja bio jedan od najvećih gradova u SAD-u. Ovih pet kvartova imaju i danas određeni stepen samouprave, a njihovi stanovnici osećaju pripadnost svom dielu grada, često povezanu s etničkim poreklom.
U prvoj polovini20. veka grad je postao svetska industrijska i trgovačka sredina. Veliki burzovni bum tokom "divljih dvadesetih" naglo je završio krahom burze na "crni utorak",24. oktobra1929. Svetska kriza tridesetih godina teško je pogodila New York, a nesposobna i korumpirana gradska uprava pod vodstvom gradonačelnika Jimmyja Walkera nije se, unatoč velikom zaduživanju, mogla nositi s problemima.
Stopa nezaposlenosti prešla je 25 posto, a ljudi su gubili ne samo radna mesta nego i stanove pa su širom grada iznikla naselja straćara. Prekretnica je bio izbor gradonačelnikaFiorella LaGuardije koji je pokrenuo programe pomoći i javnih radova. U ovom su vremenu izgrađeni i neki od poznatih newyorških nebodera, npr.Empire State Building iChrysler Building.
Posledrugog svetskog rata i kratkog vremena optimizma stvari su ubrzo opet krenule nizbrdo. Pripadnici srednje klase iseljavali su se u predgrađa, a i industrija je napuštala grad. Tokom1960-ih New York su, kao i mnoge druge američke gradove, potresali rasni nemiri. Usedamdesetima je došlo do eksplozije kriminala, a1975. je zbog loše fiskalne politike grad morao proglasiti stečaj. Gradonačelnik Edward I. Koch uspeo je za vreme svog mandata (1978. – 1989) sanirati gradske financije.Wall Street je tokom ekonomskog uzleta uosamdesetima povratio vodeću ulogu u financijskom svetu. Novi newyorški gradonačelnikRudolph Giuliani je1990-ih politikomnulte tolerancije i jačanja policijskih snaga uspeo drastično smanjiti stopu kriminala i vratiti gradu auru poželjnog mjesta za život.
21. vek
U kasno leto2001. doživeo je New York svoj najcrnji dan: najviši gradski neboderi, blizanciWorld Trade Centera srušeni su uterorističkimnapadima 11. septembra 2001.. Na mestu srušenih nebodera predviđena je izgradnja "Tornja slobode" (Freedom Tower) koji će ujediniti poslovne funkcije sa spomenikom za oko 2800 poginulih ljudi.
Veliki nestanak struje na severoistoku SAD-a14. augusta2003. pogodio je i New York. U gradu je održana konvencijaRepublikanske stranke pre predsjedničkih izbora2004.
Izgled grada
Arhitektura
Izgled Njujorka je jedan od najprepoznatljivijih u svetu. On zapravo ima tri odvojena, podjednako poznata, izgleda:Srednji Menhetn,Donji Menhetn icentar Bruklina. Njujork poseduje arhitektonski značajne zgrade, izgrađene u različitim stilovima: stil drugog francuskog carstva (The Kings County Savings Bank Building),gotički (Vulvort bilding),Art Deko (Empajer stejt i Krajsler bilding), internacionalni stil (Nju skul iLever haus) i post-modernu (AT&T Building).
Stambeni delovi grada imaju prepoznatljiv izgled i razlikuju se odsolitera i poslovnih četvrti. Čine ih elegantne kuće od opeke i stambene zgrade građene tokom naglog proširenja grada od1870. do1930. Kamenje i cigle su postale glavni građevinski materijal pošto su drvene konstrukcije zabranjene nakonVelikog požara1835. godine. Za razliku odPariza, koji je vekovima koristio sopstvenu kamenu podlogu, Njujork je uvek morao da dovlači građevinski materijal sa velikih udaljenosti. Zahvaljujući tome, njujorške stambene zgrade obiluju različitim teksturama kamena.
Njujork se sastoji od pet gradskih opština.[10] Svaka opština pripada odgovarajućemokrugudržave Njujork kao na slici ispod. U samim opštinama postoje na stotinegradskih četvrti i mnoge od njih poseduju značajnu istoriju. Ako bi opštine Bruklin, Kvins, Menhetn i Bronks bile nezavisni gradovi, svaka od njih bi mogla biti među desetnajmnogoljudnijih gradova u Sjedinjenim Državama.
Menhetn (Okrug Njujork; procena (2009. godine) broj stanovnika: 1.629.054) je najgušće naseljena gradska opština i mesto gde se nalazi većina gradskih oblakodera, kao i čuveniSentral park. Opština je finansijski centar grada i tu su sedišta mnogih velikih korporacija,Ujedinjenih nacija, brojnih važnih univerziteta, kao i mnoge kulturne atrakcije. Može se reći da je Menhetn podeljen naGornji,Srednji iDonji. Sentral park deli Gornji Menhetn naGornju istočnu stranu iDonju istočnu stranu a deo prema Bronksu naziva seHarlem.
Bronks (Okrug Bronks; broj stanovnika: 1.397.287) je najsevernija njujorška opština, mesto gde se nalazistadion Jenkija. Ovde se nalazi iKoop siti. Osim male četvrti na Menhetnu poznate pod nazivomMarbl Hil, Bronks je jedini deo grada Njujorka koji je se nalazi na kopnu Sjedinjenih Američkih Država. Ovde je i najvećizoološki vrt u SAD koji se prostire na 265hektara (1,07 km²) i u kome se nalazi 6.000životinja. Bronks je mesto gde je nastalarep iHip hop kultura.
Bruklin (Okrug Kings; broj stanovnika: 2.567.098) se nalazi na na zapadnomrtuLong Ajlanda i predstavlja najmnogoljudniju opštinu Njujorka. Bio je nezavisan grad do1898. godine. Bruklin je poznat po svojoj kulturnoj, socijalnoj i etničkoj raznolikosti, nezavisnoj umetničkoj sceni, četvrtima i prepoznatljivom arhitektonskom nasleđu. Ovo je takođe i jedina opština van Menhetna koja ima svoj centar. Opština ima dugu obalu iKoni Ajland koji je osnovana 1870-ih kao jedno od prvih mesta za zabavu u zemlji.
Kvins (Okrug Kvins; broj stanovnika: 2.306.712) je najveća opština Njujorka po površini i predstavlja okrug SAD koji je etnički najraznovrsniji. Predviđa se da bi Kvins mogao da prestigne Bruklin po broju stanovnika i tako postane najmnogoljudnija gradska opština. Istorijski gledano, Kvins je nastao spajanjem malih gradova i sela koje su osnovali holandski doseljenici a danas je to stambeni deo Njujorka gde živi srednja klasa. Ovo je jedini veći okrug u SAD, gde je prosečan prihod među afroamerikancima, oko 52.000$ godišnje, veći nego među belcima. Ovde se nalaziSiti fild, domNjujork metsa, kao iteren na kome se održavaJu es open. Pored toga, ovde su i dva od tri glavna njujorškaaerodroma:La Gvardia iInternacionalni aerodrom JFK (treći se aerodromNewark Liberty nalazi uNew Jerseyu).
Na području obuhvaćenom administrativnim granicama grada New Yorka živi oko 8,1 miliona ljudi, a cela gradskaaglomeracija ima 22,3 miliona ljudi. Broj stanovnika se od početka20. veka udvostručio. Od1825. grad je, zbog svog položaja naAtlantiku i plovnom putu rekeHudson bio ulazno mjesto za imigrante iz celog sveta. Daljnjim razvojem postao je najveći industrijski centar i financijska metropola.
Rasporedom stanovništva prouzrokovan je socio-ekonomskom klasom. Pripadnici viših klasa žive uglavnom podalje od gradskog središta i u skupljim delovimaManhattana. Imovinski najslabiji stanovnici često iznajmljuju stanove u derutnim zgradama koje njihovi vlasnici više ne obnavljaju (slumovima). Za New York je značajan i velik broj kvartova naseljenih gotovo isključivo ljudima određene etničke, rasne ili verske pripadnosti (China Town, Little Italy, Harlem i druge).
Sledeći pregled pokazuje broj stanovnika New Yorka u granicama današnjeg gradskog područja. Podaci do1775. su procene, od1790. do2000. rezultati popisa stanovništva, a za2005. izračun.
Središnji deo Manhattana (Midtown)Chinatown na Manhattanu
Od1. januara2002. gradonačelnik New Yorka jeMichael Bloomberg (108. po redu). Pre nego što je postao gradonačelnik Bloomberg je već bio poznat kao milijarder i postavi je temelje firme za financijske informacijeBloomberg. Godine2001. pobedio je na izborima za gradonačelnika, nasedivšiRudolfa Giulianija koji se nije mogao kandidovati za treći mandat. Kako bi izbjegao konkurentnedemokratske predizbore (primaries) Bloomberg je promijenio stranačku pripadnost i postaorepublikanac.
Četiri godine kasnije Giuliani je ponovo imao Dinkinsa za protiv kandidasta, ali ovaj je put bio uspešniji, a izbore je karakterisal po rasnim linijama. Dinkinsu nije pomogla ni podrška tadašnjeg američkog predsjednikaBilla Clintona. U prvom se mandatu (1994. –1997.) usresredio na smanjenje kriminaliteta te je povećanjem broja policajaca i politikom "nulte tolerancije", unatoč prigovorima o kršenju ljudskih prava, uspeo postići smanjenje broja gotovo svih vrsta krivičnih dela. Godine1997. ponovno je izabran s još većim brojem glasova.
Zahvaljujući ovoj uspešnoj politici nestala je pređašnja predodžba o New Yorku kao gradu zločina. New York je danas među sigurnijim američkim velegradovima, na vagonima podzemne željeznice je manje grafita, a noćni izlazak u grad više nije izvor opasnosti, što je pogodovalo i ekonomiji.
Kritičari Giulianijeve inicijative ističu porast policijske brutalnosti prema pripadnicima manjina, pogotovo crnaca. Najpoznatiji ovakvi slučajevi bili su ubistvo nenaouružanog afričkog imigrantaAmadoua Dialla i zlostavljanjehaićana Abnera Louime.
Kultura i znamenitosti
Pregled
U New Yorku se nalaze brojne arhitekturne znamenitosti, 500 galerija, oko 150 muzeja, više od 100 pozorišta, brojne robne kuće i oko 17.000 restorana. Na južnom i središnjem delu Manhattana prevladavaju neboderi; godine1902. izgrađena trouglasta zgradaFlatiron je među najstarijim neboderima na svetu. Poznati su i zgrada Woolworth iz1915.,Chrysler Building iz1930. u stilu art-decoa, te1939. završeni kompleks zgradaRockefellerovog centra u kojem se nalaze studiji TV-mrežeNBC. Najviši neboder u gradu i jedna od najposjećenijih svetskih znamenitosti s 3,5 miliona posetilaca godišnje jeEmpire State Building, dovršen1931.
Najpoznatiji verski objekti u gradu su:katolička Katedralasvetog Patrika dovršena1879., tada najviša gradska građevina, zatim episkopalna (anglikanska) Katedrala svetog Ivana apostola (St. John the Divine) započeta1892., Crkva svetog Trojstva u srcuWall Streeta, Ujedinjena sinagoga konzervativnog Judaizma, i Katedrala Armenske apostolske crkve.
U znamenitosti grada ubrajaju se i stari stambeni kvart Brooklyn Heights, umetničkiGreenwich Village u kojem se nalazi Gradsko sveučilište New Yorka (Sveučilište Columbia nalazi se na severu Manhattana) i slavoluk u spomen naGeorgea Washingtona, teGround Zero, mesto na krajnjem južnom delu Manhattana na kojem su stajali tornjevi-blizanci Svetskog trgovačkog centra. U newyorškoj luci nalazi se iOtok Elis, ulazna kontrolna tačka za brojne imigrante krajem19. i početkom20. veka, danas muzej.
Poznati hoteli New Yorka suPlaza na raskrsnici 5. avenije i južnog krajaCentral Parka (otvorena1907.),Waldorf-Astoria na Park aveniji (otvoren1930.),Carlyle na 76. ulici (otvoren1931.) iFour Seasons na 57. ulici (otvoren1993.)
Više od 200 dnevnih i nedeljnih listova, kao i 350 časopisa imaju svoja predstavništva u gradu.[16] Izdavači knjiga zapošljavaju 25.000 ljudi.[17] Dve od tri nacionalne dnevne novine u Sjedinjenim Državama su iz Njujorka:The Wall Street Journal i Njujork tajms, koji je osvojio najvišePulicerovih nagrada zanovinarstvo. Glavni tabloidi u gradu su:Njujork dejli njuz iNjujork post. U gradu se izdaje 270 novina i časopisa na više od 40 jezika, što je rezultat velike etničke izmešanosti.
Televizijska industrija koja je veoma razvijena u Njujorku zapošljava značajan broj radnika. Četiri glavne američke televizijske mreže imaju sedište u Njujorku:Ej-Bi-Si,Si-Bi-Es,Foks iEn-Bi-Si. Mnogi kablovski kanali se takođe nalaze u ovom gradu, uključujućiMTV, Foks njuz,HBO iKomedi sentral. Godine2005, više od 100 televizijskih emisija se snimalo u Njujorku.Departman za informacionu tehnologiju i telekomunikacije grada Njujorka upravlja javnim radiodifuznim servisomnyctv,[18] koji je proizveo nekoliko emisija koji su osvojiliEmi nagradu.
Njujork je i glavni centar u nekomercijalnih obrazovnih medija. Najstariji televizijski kanal sa javnim pristupom u Sjedinjenim Državama jeManhattan Neighborhood Network, osnovan1971. godine.[19]WNYC je javna radio-stanica koja je bila u vlasništvu grada do1997. godine i ona ima najveću slušanost među javnim stanicama u SAD.[20]
Njujork je globalni centar međunarodnog biznisa itrgovine, i zajedno saLondonom iTokijom, najznačajniji je centar svetske privrede.[21] Središte je bankarstva i finansija, trgovine, saobraćaja, turizma, nekretnina, novih i tradicionalnih medija, oglašavanja, pravnih usluga, računovodstva, osiguranja, pozorišta, mode, i umetnosti u Sjedinjenim Državama. Njujorška gradska oblast je2010. imala bruto društveni proizvod od 1,28 bilionadolara,[22] što predstavlja najveću regionalnu ekonomiju u SAD i, premaIT Week, drugu po veličini jačinu gradske privrede iza japanske prestonice.[23] Prema Cinco Dias, Njujork je kontrolisao 40 % svetskih finansija, čineći ga najvećim finansijskim centrom u svetu.[24][25][26]
Mnoge velike korporacije imaju sedište u Njujorku, uključujući i njih sa 45 listeFortune 500.[27] Njujork je takođe, jedinstven među američkim gradovima po velikoj broju stranih korporacija. Jedno od deset radnih mesta u privatnom sektoru grada je u inostranoj kompaniji.Srednji Menhetn je najveći centralni poslovni distrikt u Sjedinjenim Državama.Donji Menhetn je treći po veličini centralni poslovni distrikt u Sjedinjenim Državama i domNjujorške berze, koja se nalazi naVolstritu, aNazdak, predstavlja prvu i drugu berzu po veličini u svetu, kada se meri prosečan obim dnevnog trgovanja ukupnatržišna kapitalizacija.[28] Finansijske usluge donose više od 35% prihoda zaposlenima u gradu.[29]
Nekretnine čine glavnu stavku u gradskoj privredi, jer je ukupna vrednost sve imovine u Njujorku bila 802,4 milijardi dolara2006. godine.[30]Tajm Vorner centar je imao najveću tržišnu vrednost u gradu i ona je iznosila 1,1 milijardu američkih dolara.[30] Njujork je mesto gde se nalaze neke od najvrednijih nekretnina u SAD, ali i u čitavom svetu. U uliciPark avenija broj 450, nalazi se poslovna zgrada koja je prodata za 510 miliona dolara ili 17.104 $/m² ujulu2007. godine.[31]
Industrije visoke tehnologije poputbiotehnologije,razvoja softvera,dizajna video igara i internet usluga su takođe u porastu, zahvaljujući i tome što je grad polazna/završna tačka nekoliko transatlantskih magistralnih linija optičkih kablova.[34] Druge značajni sektori uključuju medicinska istraživanja i tehnologiju, neprofitne organizacije i univerzitete. Tekstil, hemikalije, proizvodi od metala, obrađena hrana i nameštaj su neki od glavnih proizvoda. Industrija hrane ima vrednost od oko 5 milijardi dolara i zapošljava više od 19.000 stanovnika.Čokolada je vodeći prehrambeni izvozni proizvod, sa 234 miliona dolara prihoda svake godine.
Gradovi prijatelji
New York ima ugovore o prijateljstvu i partnerstvu sa sljedećim gradovima:
↑Benjamin, Gerald, Richard P. Nathan (1990). Regionalism and realism: A Study of Government in the New York Metropolitan Area. Brookings Institute. str. 59.
↑Orr, James and Giorgio Topa (Volume 12, Number 1, January 2006). „Challenges Facing the New York Metropolitan Area Economy” (PDF). Current Issues in Economics and Finance – Second District Highlights. New York Federal Reserve. Pristupljeno 5. 3. 2012.
↑Quirk, James.„Bergen offices have plenty of space”. Arhivirano iz originala na datum 2007-12-22. Pristupljeno 2015-04-14.,The Record (Bergen County)]], July 5, 2007. Accessed July 5, 2007. "On Monday, a 26-year-old, 33-story office building at 450 Park Ave. sold for a stunning $1,589 per square foot, or about $510 million. The price is believed to be the most ever paid for a U.S. office building on a per-square-foot basis. That broke the previous record—set four weeks earlier—when 660 Madison Ave. sold for $1,476 a square foot."
↑„NYC Film Statistics”. Mayor's Office of Film, Theatre, and Broadcasting. Arhivirano iz originala na datum 2008-02-14. Pristupljeno 5. 3. 2012.
Benjamin, Gerald, Richard P. Nathan (1990). Regionalism and realism: A Study of Government in the New York Metropolitan Area. Brookings Institute. str. 59.
Morris, Richard B. (1996). Encyclopedia of American History (Seventh izd.). Collins Reference. ISBN0062700553.
Peter C. Mancall, Gary B. Nash, Allan M. Winkler, Charlene Mires, John W. Jeffries, ur. (2009). Encyclopedia of American History. Facts on File. ISBN0816071365.
Stanley I. Kutler (2002). Dictionary of American History (Third izd.). Charles Scribners & Sons. ISBN0684805332.
Paul S. Boyer (2001). The Oxford Companion to United States History. Oxford University Press. ISBN0195082095.
