Mensis Martius (srpskohrvatski:mart) treći jemesec udrevnom rimskom kalendaru, od čijeg imena potiče i srpskohrvatski nazivmart. Prethodio mu jeFebruarius (februar), a sledioAprilis ("april"). U najstarijem rimskom kalendaru, za koji suRimljani smatrali da ga je ustanovioRomul, legendarni osnivačRima,Martius je bio prvi mesec, a cela se godina sastojala od samo deset meseci. Januar i februar navodno je dodaoNuma Pompilije, drugirimski kralj, i stavio ih na kraj godine. Nejasno je kad su Rimljani promenili kalendar tako da su na početak godine stavili januar i februar, no moguće je da se to dogodilo tek 153. pne.^[1][2]Martius je jedan od tek nekoliko meseci koji su nazvani po nekom božanstvu, u ovom slučaju poMarsu, bogu rata koji je, preko svojih sinovaomula i Rema, smatran i pretkomrimskog naroda.

Mart je označavao povratak aktivnoj poljoprivrednoj delatnosti, vojnim pohodima i plovidbi. Tokom marta bile su predviđene mnogobrojne religijske svetkovine, koje su datirale iz najstarijeg perioda rimske historije. Budući da se ovaj mesec prvobitno nalazio na početku godine, nekoliko martovskih festivala bilo je povezano s obeležavanjemnove godine. U dobacarstva u martu su se održavale i javne svečanosti u častsinkretičkih iliinostranih božanstava, čiji sukultovi bili rašireni širom Carstva, kao što su, na primer,Izida iKibela.

Mnogirimski festivali ireligijski rituali odslikavaju poljoprivredni karakter najstarije rimske države. Poljoprivredni almanasi(menologia rustica) govorili su seljacima da u martu treba da očekuju 12 sati dnevne svetlosti i 12 sati mraka.Prolećna ravnodnevnica padala je 25. marta. Ceo je mesec bio posvećenMinervi. Seljacima se savetovalo da se u martu bave ograđivanjem vinove loze, orezivanjem i sejanjem prolećne pšenice.^[3]

Svetkovine u čast boga Marsa datiraju još izdoba kraljevstva i ranerepublike. Kao bog rata, Mars je bio i zaštitnik poljoprivrednih delatnosti i cele države, i bio je povezan s ciklusom života i smrti. Verovalo se da se Marsova "sezona" završava uoktobru, kad je većina poljoprivrednih i vojničkih aktivnosti prestajala, pa je u tom mesecu Marsu ponovo bio posvećen veći broj praznika.

Za vremeprincipata u drugoj polovini marta ustanovljena jesveta nedelja za Kibelu i Atisa,^[4][5][6] koja je počinjala jednim festivalom na Ide i zatim se nastavljala celim nizom svetkovina of 22. do 27. ili 28. marta. Svetkovine u čast Izide priređivane su 7. i 20. marta.

Rimljani dane u mesecu nisu brojali od prvog do poslednjeg, nego su ih označavali brojeći unatrag od tri stalna datuma, a to su bile:None (Nonae, 5. ili 7. dan, zavisno od meseca),Ide (Idus, 13. ili 15. dan) iKalende (Kalendae, 1. dan u mesecu). Martovske None bile su 7. dana, a Ide 15. dana u mesecu. Poslednji dan u martu nazivao se "dan pre aprilskih kalendi"(pridie Kalendas Apriles). Rimljani su prilikom brojanja uključivali i dan od koga su počinjali, pa je, na primer, 9. mart bio "7. dan pre martovskih Ida", tj. pre 15. dana u mesecu, odnosno, nalatinskom:ante diem septimam (VII) Idūs Martias, što se u pisanju obično beležilo skraćeno kaoa.d. VII Id. Mart. (ili sea.d. sasvim izostavljalo); 23. mart bio je "10. dan pre aprilskih Kalendi"(X Kal. Apr.).

U kalendaru u razdobljurepublike i ranogprincipata svaki je dan bio obeležen slovom koje je označavalo religijski status tog dana. U martu te su oznake bile:

• F zadies fasti, tj. za dane kad se nasudu mogla zakonito pokrenuti parnica;
• C, zadies comitalis, tj. za dan kad su se mogle održavatiskupštine(comitia), izbori i neki sudski postupci;
• N zadies nefasti, tj. za dane kad su političke i sudske aktivnosti bile zabranjene;
• NP, čije značenje ostaje nejasno, a koristilo se kao oznaka onih dana kad su održavane javne svetkovine(feriae);
• EN zaendotercissus,arhajski termin za rečintercissus (= "podeljen napola"), tj. za dane koji su bilinefasti ujutro, kad su se pripremaležrtve, i uveče, kad su se žrtve prinosile, a bili sufasti u ostatku dana.^[7]
• QRCF (možda skraćeno odquando rex comitiavit fas^[8]), tj. za dan kad je, prema religijskim običajiima, bilo dopušteno darex (verovatno sveštenik s titulomrex sacrorum) sazove skupštinu.^[9]

Krajem 2. veka nove ere na sačuvanim kalendarima više nema oznaka religijskog statusa dana (F, N, C itd.), što je verovatno delimično bio i rezultat reforme kalendara koje je sproveoMarko Aurelije.^[10] Festivali koji su na sačuvanimfastima označeni velikim slovom ― a čiji su nazivi u donjoj tabeli u celini predstavljeni velikim slovima ― smatraju se najstarijim praznicima koji su u kalendar ušli pre509. pne.^[11] Dani su u rimskom kalendaru bili označeni inundinalnim slovima, kaoA B C D E F G H, čime su dani bili predstavljeni kao činioci "tržne nedelje".^[12] (Ove su oznake izostavljene u donjoj tabeli.)

Dies natalis označavao je godišnjicu utemeljenja ili obnove nekog hrama, koja se ponekada držala "rođendanom" božanstva. U dobacarstva neki tradicionalni festivali u gradu Rimu izgubili su na značaju, a kao javni praznici na važnosti su dobili rođendani i druge godišnjice povezane s carom i njegovom porodicom. U vojnom kalendaru s religijskim praznicima, poznatom kaoFeriale Duranum, žrtve u vezi scarskim kultom brojem su nadmašivale starije festivale, no u vojsci je važnost boga Marsa bila očuvana, a možda i dodatno pojačana.^[13]Dies imperii bio je dan na koji se obeležavala godišnjica carevog stupanja na presto. Od polovine 1. veka nove ere dodati su novi dani za održavanje raznih igara (cirkurskih) koje su priređivane ucirku u čast različitih božanstava. Krajem 2. veka nove ere na sačuvanim kalendarima više nema oznaka religijskog statusa dana (F, N, C itd.), što je verovatno delimično bio i rezultat reforme kalendara koje je sproveoMarko Aurelije.^[14] Festivali koji su na sačuvanimfastima označeni velikim slovom ― a čiji su nazivi u donjoj tabeli u celini predstavljeni velikim slovima ― smatraju se najstarijim praznicima koji su u kalendar ušli pre509. pne.^[11] Festivali koji su na sačuvanimfastima označeni velikim slovom ― a čiji su nazivi u donjoj tabeli u celini predstavljeni velikim slovima ― smatraju se najstarijim praznicima koji su u kalendar ušli pre509. pne.^[11]

Osim ako nije drukčije navedeno, informacije su preuzete izScullard 1981, str. 84–95.

• Borgeaud, Philippe (2004). Mother of the Gods: From Cybele to the Virgin Mary. Johns Hopkins University Press. 
• Forsythe, Gary (2012). Time in Roman Religion: One Thousand Years of Religious History. Routledge. 
• Kaizer, Ted (2007). "Religion in the Roman East", u: A Companion to Roman Religion. Blackwell. 
• Lancellotti, Maria Grazia (2002). Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God. Brill. 
• Lançon, Bertrand (2001). Rome in Late Antiquity. Routledge. 
• Richardson, Lawrence (1992). A New Topographical Dictionary of Ancient Rome. Johns Hopkins University Press. 
• Rüpke, Jörg (2011). The Roman Calendar from Numa to Constantine: Time, History, and the Fasti. Blackwell. 
• Salzman, Michele Renee (1990). On Roman Time: The Codex Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity. University of California Press. 
• Scullard, Howard Hayes (1981). Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. Cornell University Press. 

• Rimski kalendar

• Harv and Sfn no-target errors