| Kotor Varoš | |
|---|---|
| |
.svg) Grb | |
| Osnovni podaci | |
| Država |  Bosna i Hercegovina |
| Entitet | Republika Srpska |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo((1991)) | 7.411 |
| Geografija | |
| Koordinate | 44°37′N17°22′E / 44.62°N 17.37°E /44.62; 17.37 |
  Kotor Varoš Kotor Varoš (Bosne i Hercegovine) | |
Koordinate:44° 37′ 12" SGŠ, 17° 22′ 12" IGD
Kotor-Varoš jegrad iopćina uBosni i Hercegovini, u entitetuRepublika Srpska.[1][2][3]
U prostorno-geografskom smislu, od srednjovjekovne utvrde Kotor, Kotor-Varoš je bio i administrativni i regionalni centar doline rijekeVrbanje, koja se proteže odKruševa Brda doBanjaluke. Topografski je podijeljena našipraški,vrbanjački, kotorvaroški,čelinački ibanjalučki prostor. Kotorvaroška dolina je omeđena obroncimaBorja iUzlomca (desne obale Vrbanje) teČemernice, Skatavice iLipovca (s lijeve).
Kotorvaroški kraj je u banjalučko-dobojskom geografskom području. Gledano u odnosu na šire područje, to je predio smješten izmeđutravničkog na jugu,tešanjskog,tesličkog, tedobojskog iprnjavorskog na istoku,banjalučkog na sjeverozapadu ijajačkog na jugozapadu.
Kotorvaroški dio doline Vrbanje je brdsko-planinsko područje, koje čini oko 1/5 njegove površine. Okruženo je slijedećim uzvisinama:
Unutar samog područja, na užem području Kotor-Varoša veće uzvisine su: Rujevska glavica (483 m), Bukovac (360 m), Jelovac (372 m), Pulice (690 m), Rustina (463 m), Lipa Kruška (495 m), Ladanjska kosa (510 m), Lipovac (758 m), Raže brdo (426 m) Vranje Brdo (381 m), Čepačko brdo (606 m) i Oglavak (704 m), Zagrađe (729 m), Kuk (634 m), Oglavak (704 m), Gradule (778 m), Kadinica (805 m), Grabež (943 m), Osredak (863 m), Stol (1006m), Ivanovo Brdo (920 m), Žumeri (1004 m), Dragiševac (978 m) i još mnoge druge. Ravničarski dio područja se prostire uz Vrbanju, od lokaliteta Stisle do kraja naselja Podbrđe i na jugozapadu Šibovima.
Sredinom ovog prostora tečeVrbanja (duga oko 85 kilometra, koja izvire ispodVlašića na Prelivodama, na visini od 1530 metara. Od izvora do ušća uVrbas kodBanje Luke protječe između brda, brežuljaka i tjesnaca sa velikim krivinama mjesta, primajući nagu od rječica, potoka i potočića, koji se slivaju s okolnih brda. Vrbanja se od izvora do ušća spusti oko 1356 metara, dijeleći uzdužno svoju dolinu na dva približno jednaka dijela.
Slivno područje Vrbanje obuhvata 703,6 m2 uključuje i mnoštvo rječica, potoka i potočića što izviru na području kotorvaroškoga kraja. Na p zemljopisnPodbrđa do Kotor Varoša označeno je sedam, od Kotor-Varoša do Vrbanjaca šest, od Vrbanjaca do Čitluka sedam mlinica izgrađenih na obalama Vrbanje. S desne strane u ovom dijelu toka, u Vrbanju se ulijevaju Smrdelj, Varoški potok i Svinjara, a s lijeve Demićka rijeka, Rika, Jakotina, Gubavac, Durtovački potok i Bijeli potok. Na njima su nekada mljeli brojni mali mlinovi: na Jakotini 10 vodenica, Rici, koja teče u zaleđu Podbrđa – šest-sedam, na Kobašu, koji protiče kroz Zabrđe, na Svinjari i drugim rječicama. Danas više toga nema, ali se postepeno obnavljaju za ugostiteljsko-turističku i rekreativnu ponudu.
Kotorvaroški kraj je bogat i brojnim izvorima pitke vode. Ali njih čovjek upropaštava. Mnogi su izvori već zarobljeni u betonske rezervoare za privatne ili seoske vodovode. Najpoznatiji i danas funkcionalni izvori pitke vode su Bobas, Kremenik i Kokanovac.
Kotorvaroški kraj pripada preddinarskom biogeografskom pojasu, u kojem se prosječna godišnja temperatura kreće: oko 12 °C ujanuaru do 20 °C ujulu. Proljeće i ljeto znatno ranije počinju u ravnici oko Kotor-Varoša, nego u okolnim visokim brdsko-planinskim predjelima, što se jasno vidi na pomjeranju sniježnog pokrivača i listanja šume početkom proljeća. Jeseni i zime su ćudljive, više je hladnih, nego toplih dana u godini. Uz Vrbanju, od Podbrđa do Obodnika, česti su toliko snažni vjetrovi (osobito južni) i oluje koje pričinjavaju velike materijalne štete, a u protekloj deceniji odnose i ljudske živote.
Uz Vrbanju se prostiru plodne oranice i livade, a prema uzvisinama se prostire uži ili širi pojas brežuljaka, koji postupno prelaze u brdsko-planinsko područje.Flora,fauna ivegetacija ovog kraja je tipična za Srednju Bosnu, koju karakteriziraju životne zajednice livada i pašnjaka, i hrastovo-grabove šume a prema visovima slijede pojasevi mješovitih listopadno četinarskih sastojina. U agrobiocenozama uzgaja se tradicionalno povrće, voće i žitarice, a u novije vrijeme se uvode i nove poljoprivredne kulture (jagodasto voće,vinova loza,aronija i druge).
| Period | Administrativna pripadnost |
| ←550. p.ne. | ? |
| 550. p.n.e −300. n.e. | Zajednicailirskog plemenaMezeji |
| 6./9. −395. | Rimsko Carstvo |
| 395. −476. | Zapadno Rimsko Carstvo |
| 476 -1137. | ←? → |
| 1137. −1377. | Banovina Bosna |
| 1377. −1463. | Kraljevina Bosna |
| 1464. −1529. | Hrvatsko-Ugarska personalna unuja;Jajačka Banovina |
| :1529. −1864. | Osnanlijski period (Bosanski sandžak) ; (ejalet) /1864. –1908. (vilajet) |
| 1878. −1918. | Austro-Ugarska |
| 1918. −1928. | Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) |
| 1928. −1941. | Kraljevina Jugoslavija |
| 1941. −1943. | Nezavisna Država Hrvatska |
| 1943. −1946. | Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ) |
| 1946. −1963. | Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ) |
| 1963. −1992. | Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ) |
| 1992. −1995. | Republika Bosna i Hercegovina (RBiH): |
| 1995. − → | DržavaBosna i Hercegovina |
Područije općine Kotor-Varoš je arheološki i historijski malo istraženo. Historija bilježi, da su na ovim prostorima postojala naselja u dalekoj prošlosti, čak i u perioduneolita. Ovo područje su tada naseljavaliIliri.[4][5][6]
U IV vijeku p. n. e. na ovo područje su prvi put prodrliKelti, koji su se u više navrata zadržavali na područjuBiH. Pred kraj starog vijeka područje okoVrbasa,Vrbanje iSane naseljavalo jeilirsko plemeMezeji.
U I vijeku n. e. ovo područje osvajajuRimljani koji postepeno asimiliraju Mezeje i angažuju ih u svoje legije i svoju mornaricu. Iz tog perioda postoji više lokaliteta koji ukazuju na rimske građevine: uŠipragama, pri ušćuCrkvenice u Vrbanju1981. godine otkriveni su "na njivi Omer-bega Šiprage"[7], ostaci ranokršćanske bazilike (III-V vijek). Rimljanskih opeka nađeno je na više lokaliteta: Stari grad Lauš, današnji Lauši u Maslovarama, zatim u Pobrđu i Zabrđu i na ušću potoka Svinjara u rijeku Vrbanju i na putu odBanjaluke doSkender Vakufa.
U sedmom vijeku ovo područje naseljavajuJužni Slaveni koji su se mješajući sa starosjediocima zadržili do današnjih dana. Slavenizacijom ovog dijela balkanskog poluostrva tu se formiraju prve državice Južnih Slavena, a među njima i prva bosanska država u 10. vijeku. Prema ljetopisupopa Dukljanina (barskog rodoslova), polovinom 12. vijeka župeUskoplje,Pljeva iLuka bili su u sastavu Bosne. Vjera starobosanska (bogumilska) dugo se opirala, unatoč povremenim, ali mnogim upadima krstaša, da bi konačno bila potisnuta tek u XIII stoljeću.[8][9]
Prvo kotorvaroško naselje, srednjevjekovni gradKotor, postojalo je svakako dosta prije 9. stoljeća, jer je, prema vjerodostojnim izvorima, prije toga bio "nekoliko puta poharan".[10]
Podatak je preuzet iz djela Baltazara Splićanina, neosporno kasnog pisca, koji, u vezi sa zbivanjima u 9. stoljeću spominjeBosansko kraljevstvo i porijeklo imena današnjeg gradaKotor uBoki Kotorskoj, koji je kao i Risan, tada bio u graničnom području jugoistočnog dijelaKraljevine Bosne
Prema oba izvora, prilikom imenovanja budućeg grada Kotor, u to vrijeme suUgri često upadali u Bosansko Kraljevstvo i da su više puta opustošili teritoriju bosanskog grada Kotora, koji je u 2. knjizi svoje Geografije Gerard Rudniger označio kaoVesekatro, koji se nalazi "blizuBanje Luke". Moguće je da taj nazi potiče od pojmavazal (lat.vassallus,vassus = sluga, podanik franačkog kralja, a poslije i ostalih evropskih vladara, koji od kralja dobija posjed kao leno ili feud) i prisvojnog pridjevacataro (=katarski). Ne može se isključiti ni mogućnost da jeVasekatro bio utočište i/ili naseobinaKatara jer isti korijen imaju ilatinski termini za imenicevaza (văs,vasis, mn.vāsa,vasōrum = posuda, ratna naprava) ijamac/jemac, danas žirant, garant (=văs,vădis).
Plemići iz bosanskog Kotora, po imenu Nedor, Miroslav i Vuksan, uz još neke druge, saznavši da se zida novi grad na moru, krenuše sa svom svojom imovinom velike vrijednost uzlatu isrebru prema poznatoj lokaciji, budući da je Bosansko Kraljevstvo bilo bogato rudama plemenitih metala. Kada su, prema navodima Mihajla Solinjanina (u opisuDalmacije), stigli uRisan, razglasili su svoju namjeru da tu podignu tvrđavu u kojoj će biti sigurni. Kad su to doznali građani tadašnjeg naselja Askrivija (Ascruvium;stgrč.: Ἀσκρήβιον), pozvali su da planirani trošak ulože u izgradnju već započetog grada, "te da združeni žive kao pravi prijatelji i građani".
"Bosanci, koji su to inače željeli, ne prihvatiše odmah ovaj prijedlog već poslije nekoliko dana odgovoriše da su spremni udovoljiti njihovom traženju, ali pod uslovom da se novi grad nazove imenom njihove otadžbine, Kotor. Ovo nisu prihvatili Askrivljani, ali se docnije (kaže Solinjanin), po nagovoru svog biskupa, složiše da bace žrijeb, te da tako odluče kojim imenom da se grad nazove. I žrijeb ispade u prilog Kotorana Bosanaca."
Naredni pisani dokumenti o naselju na ovom području datiraju tek iz 1322,1323. i1412. godine. To je poveljaStjepana II Kotromanića (bosanskog bana od 1322. do1353. godine), koji daruje Vukosavu Hrvatiniću1322. godine župe Danicu i Vrbanju sa gradovimaKljučem i Kotorom kao lični posjed, zato što mu je ovaj pomogao prilikom preuzimanja vlasti u sukobu sa Babunićima. Ovaj feudalni posjed Hrvatinića je kasnije,1404. godine još više proširioHrvoje Vukčić Hrvatinić (Stjepančić), koji se nazivao gospodarem Donjih kraja (područje od rijeke Vrbasa do preko Sane a kasnije je još više prošure). Iako suUgarski kraljevi Ludovik I Sigismund, (koji je kasnije osvojio Hrvatsku, Češku i Njemačku) pokušali osvojiti Bosnu, nije im polazilo za rukom. Čak je Ugarski kralj Sigismund I1411. godineHrvoju Vukčiću Hrvatiniću priznao pravo posjedaDonjih Kraja. U to vrijeme gradoviKotor iZvečaj u Tijesnom kod Banja Luke su imali strateški značaj za odbranu Bosanske države.
Još iz tih vremena datiraju današnja narodna vjerovanja o čudotvornosti vode sa izvora (točka) Bobas, koji se nalazi iznad istoimenog vodopada na desnoj liticiJakotine, ispod samih zidina tamnice u (danas devastiranoj) utvrdi Kotor (na lijevoj litici).
Od1519. srednjovjekovni grad Kotor je pod turskom upravom. Tad se pored naselja Kotor formira naselje Varoš na području današnjeg Donjeg Varoši. Širenjem grada u oba pravca po riječima arheologa Đurđevića, nastao je grad koji je u svom nazivu zadržao oba imena Kotor-Varoš, u čiji sastav su ušla naselja: Kotor katolički, Kotor turski, Čepak, Slatina i Varoš, a koji se prvi put pod tim imenom spominje1889. godine, poslije popisa stanovništva, koje je tada organizovala Austro-Ugarska monarhija, a koja je odlukom velikih sila anketirala BiH1878. godine.
U Kotor-Varoši postoje ostaci stare tvrđave Kotor, odnosno Bobas, kako se u nekim dokumentima naziva, koja se 1322. godine pominje prvi put, kada je pripadala župi Vrbanja i služila kao neka vrsta predstraže Jajcu, zbog sve češćih napada Ugarske na Bosnu.
Tvrđava je sagrađena na teško pristupačnom visu iznad kotor-varoške kotline. Nema podataka ko je i kada tvrđavu sagradio i ko je njome prvi gospodario. Tvrđava je dugačka oko 40, a široka oko 6 do 12 metara. Kameni zidovi su debeli oko dva metra. Na istočnom dijelu tvrđava se gotovo nadvila nad strmu stranu iznad oštre okuke riječice Jakotine, koja tu pravi mali lijepi vodopad Bobas, visine oko 7 metara. U tvrđavi se nalaze ostaci zvonika, koji je bio širok oko 5 metara. Od njega se spuštaju kamene stepenice ka tvrdo zidanoj i dosta očuvanoj tamnici, čije zidine dopiru do samog korita rijeke Jakotine, iznad vodopada.
Početkom 17. vijeka naselje ispod tvrđave Kotor bilo je manje od sela Večići, i počelo se širiti tek krajem toga i početkom narednog vijeka. Tome je doprinijela tadašnja migracija stanovništva na to područje. Među doseljenicima bilo je Turaka iz daleke Anadolije i muslimanskog življa iz Hercegovine, koje je tu dobijalo posjede i napuštalo svoja dotadašnja neplodna obitavališta. Bilo ih je i iz Banjaluke, Jajca, Travnika i Visokog. Među doseljenim hrvatskim življem najviše je bilo Dalmatinaca, nešto iz okoline Kupresa, a srpske porodice bile su iz Hercegovine, sa područja Mrkonjić-Grada, kao i sa područja Prnjavora, kad se južno od rijeke Save u 18. vijeku pojavila kuga. Kada je kuga "poharala" istanovništvo Kotora (1732.) i lokalni živalj je bježao u druga područja, između ostalog i u sela sjeverozapadno odBanjaluke.[11]
U varoši su izgrađene dvije džamije i dvije crkve: katolička i pravoslavna. Osnona škola sa 4 razreda je izgrađena tek 1892. godine, poslije okupacije Bosne od strane Austrougarske, te je dugo bila jedina na tom području.
U to vrijeme izgrađena je cesta Banjaluka – Kotor-Varoš – Teslić i bolnica, što je uz otvaranje rudnika uglja u Maslovarama i izgradnju uskotračne željezničke pruge prema Banjaluci bio početak kakvog-takvog razvoja."[12]
Od 1. decembra 1918. godine Kotor-Varoš je u sastavuKraljevine SHS, paKraljevine Jugoslavije, a od 1945-92.–FNRJ (kasnijeSFRJ). Od 1992. je u osamostaljenojBosni i Hercegovini, a po potpisivanjuDejtonskog sporazuma, pripala je entitetuRepublici Srpskoj.
Pred kraj II svjetskog rata na ovim prostorina (1944.), partizanski inženjerci su zabilježili zatečeno stanje u i oko tvrđave Kotor, koje je kasnije opisao jedan od oslobodilaca Kotor-Varoši. Isti izvor pritom donosi niz malo poznatihhistorijskih,geografskih,arheoloških podataka o Kotor-Varoši i Kotorvarošinima.
Štab 11. NOU divizije vodio je računa o specifičnim uslovima za vođenje narodnooslobodilačke borbe na terenu srednje Bosne. Težio je da svakoj potčinjenoj brigadi, kao svojoj operativnoj jedinici, obezbijedi život i borbena djejstva pod približnim uslovima. Kako oni, u odnosu na ishranu, smještaj, klimatske i zemljišne uslove, pa i neprijatelja, nisu svuda bili jednaki, već na jednom prostoru teži i složeniji, a na drugom lakši,on je srednju Bosnu, prema tome, razvrstao u tri područja: na Župu, pod kojom se podrazumijevao širi prostor oko Prnjavora, prostor prema pruzi Derventa — Doboj i na Vrhovinu, pod čim se podrazumijevao prostor južno od planine Borje – Uzlomac. Napravio se i ustalio plan po kome su se svaka dva mjeseca brigade pomjerale sa prostorije na prostoriju, po izvjesnom redoslijedu.
Po tom planu 14. SBNOU brigada morala je koncem februara 1944. da ide na prostor Kotor-Varoš – Šiprage – Skender-Vakuf, odnosno u Vrhovinu, i da tamo smijeni 12. KNOU brigadu Petra Mećave. Sa prostora oko Prnjavora 14. brigada je krenula u tom pravcu 25. februara.
Marševala je u dvije kolone: jednom preko sela Kokora, a drugom preko sela Vijačana, za Karač. Odatle se, jednom kolonom preko Jošavke a drugom preko Donje Šnjegotine, produžilo za Opsječko. U toku pokreta preko Vijačana, u šumi Reljevac, pripucali su četnici, pri čemu je poginuo Hakija Asima Tabaković iz s. Lišnja, borac 1. čete 1. bataljona. Kolona koja je od Karača išla preko Jošavke vodila je 27. februara borbu sa jošavačkom četničkom brigadom. Borba je trajala oko tri sata, a dva borca iz brigade su ranjena. Jedan od njih bio je Boško Segić iz s. Štrbci. Pošto su četnici razbijeni i potisnuti u okolna brda, brigada je izbila sa obje kolone na Opsječko, a odatle se preko Skatavice spustila u rejon Kotor-Varoši.
Za vrijemerata u Bosni, došlo je do sukoba između pripadnika Vojske Republike Srpske iTeritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine u kojima su stradali civili i vojnici. Lokalno stanovništvo je ubijano i protjerano, pritvarano i mučeno u logorima, koje je organizirala novoosnovana vlastRepublike Srpske. Ubijeno je oko 3000 ljudi, a protjerano oko 20000Bošnjaka iHrvata.
Već početkomrata u Bosni i Hercegovini, počeo je hapšenje, mučenje, ubijanje i protjerivanje civila (Bošnjaka iHrvata) u doliniVrbanje, odKruševa Brda doBanjaluke.[13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25][26] Samo uGrabovici je bestragom nestalo oko 200 Bošnjaka izVečića,Hrvaćana i drugih okolnih sela, a traga se za još oko 370 nestalih civila. O progonima Bošnjaka iz doline Vrbanje, uživo su izvještavale najuglednije svjetske medijske agencije (BBC,Reuters,CNN i dr.).[27]
Prema jednoj od optužnica i presudiTribunala uHagu, u tački 40, među ostalim lokacijama logora u 12krajiškihopćina, stoji:
40. Logori i zatočenički objekti, u kojima je radio i kojima je upravljao vojni i policijski kadar, pod rukovodstvom kriznih štabova iVRS-a, uključuju sljedeće: u opštini Kotor Varoš: školu u Grabovici, policijsku stanicu u Kotor Varoši, osnovnu školu, zatvor i pilanu u Kotor-Varoši...[28]
14. augusta 1992. u napaduTeritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine na vojnikeVojske Republike Srpske poginulo je 13 vojnika, a 13 ih je ranjeno.[29] U produkcijiSaveza logoraša RS, koji se finansira izbudžeta RS, snimljen je dokumantarno-igrani film "Krvava jesen u Serdarima", koji govori o zločinima u proteklom ratu na tom područjuopćine Kotor-Varoš.[29]
U seluSerdari u napadu pripadnikaTeritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine (TO BiH) 17. septembra 1992. godine počinjen je ratni zločin u kom je ubijeno 16 srpskih civila. Optužnica je podignuta 2011. godine , a optuženi se terete da su kršeći pravila Međunarodnog humanitarnog prava za vrijeme rata i oružanog sukoba učestvovali u napadu na civilno stanovništvo i objekte, te da je napad imao za posljedicu smrt, teške tjelesne povrede civila i uništavanje imovine, čime su počinili krivično djelo ratni zločin protiv civilnog stanovništva.[30] Optužnica je bila protiv bivših pripadnika pripadnika TO BiH:Seada MenzilaFikreta Planinčića iMirsada Vatrača, koji su osuđeni na kazne zatvora, a Apelaciono vijeće Odjela I za ratne zločine Suda BiH, u predmetu "Fikret Planinčić i drugi" ukinulo je 2014. ovu presudu zbog bitne povrede odredaba krivičnog postupka, te je odredilo novi proces.[31]
Za zločine počinjene u Policijskoj stanici Kotor-Varoš optuženi su policajci
Savo Tepić,Duško Vujičić,Dragoslav Bojić,Duško Maksimović,Radojko Keverović,Rade Škorić iIlija Kurušić. Oni se terete da su1992. godine učestvovali u zatvaranju, mučenju i drugim nečovječnim djelima protivBošnjaka iHrvata.
Nova hapšenja su obavili pripadniciSIPA-e, koji su, 18. 11. 2015, priveli
na području Banjaluke, Kotor Varoša i Prnjavora šest lica visokog nivoa odgovornosti osumnjičenih za ratne zločine.
Uhapšeni su Slobodan Župljanin, Boško Peulić, Aleksandar Petrović, Manojlo Tepić, Janko Trivić i Nedeljko Đekanović, saopšteno je iz Tužilaštva BiH, po čijem nalogu je izvršeno hapšenje.
Oni su pod istragom zbog ratnih zločina nad Bošnjacima i Hrvatima na području Kotor-Varoša 1992. godine, ali i u kasnijem periodu, a riječ je o predmetu kategorije dva u kojem je istraga započeta u Tužilaštvu pri Haškom tribunalu, te proslijeđena na dalje procesuiranje Tužilaštvu BiH.
Među uhapšenima ima i građanaSrbije.[33][34][35][36]
Zbog silovanja 14-godišnjakinje 1992. godine, pripadnici Vojske Republike Srpske Bosiljko i Ostoja Marković, osuđeni na po 10 godina zatvora i plaćanje odštete.[37][38][39]
Apelaciono vijećeICTY je 30. juna2016. pravosnažno potvrdilo prvostepenu presudu kojom su Stojan Župljanin i Mićo Stanišić, osuđeni na po 22 godine zatvora, uz dio obrazloženja koje slijedi:
Sudije su zaključile da su tužioci dokazali da su policijske snage u nadležnosti dvojice optuženih učestvovale u takozvanom preuzimanju vlasti u Republici Srpskoj početkom 1992. „Preuzimanje vlasti“ sastojalo se u razoružavanju policijaca nesrpske nacionalnosti i nasilnoj smeni izabranih funkcionera Bošnjaka i Hrvata, njihovim hapšenjem i odvođenjem u logore.Sudije su u prvostepenoj presudi zaključile da su obojica optuženih odgovorni za zločine protiv čovečnosti, koji su izvršeni progonima, ubistvima, mučenjima, razaranjem gradova i sela, i uništavanjem verskih i kulturno-istorijskih objekata. Odgovorni su i za kršenje zakona i običaja ratovanja. Zločini, za koje su osuđeni Stanišić i Župljanin, s većim ili manjim intenzitetom počinjeni su, navedeno je u presudi, u 20 opština – od Bosanske Krajine, do Istočne Bosne...;
Među nabrojanim općinama su i Kotor-Varoš iSkender-Vakuf.[40][41][42]
- 1. – Pilana
- 2. – Srednjoškolski centar,
- 3. – Stari Sud,
- 4. – Osnovna škola,
- 5. –Maslovare,
- 6. – MUPŠiprage,
- 7. – Kožara,
- 8. – MUP Kotor Varoš,
- 9. – Dom zdravlja, Kotor Varoš,
- 10. – Jelšingrad, Kotor Varoš,
- 11. – Stari zatvor, Kotor Varoš,
- 12. – Osnovna škola -Grabovica,
- 13. - Benzinska pumpa –Vrbanjci.
- 14. – Đevdin kafić - Vrbanjci,
- 15. – Osnovna škola -Čelinac,
- 16. – Popovac - Čelinac.
- 17. - Zatvor - Čelinac,
- 18. –Borje – Planina.[43]
U Mjesnoj zajednici Vagani, seloZaselje, zaseok Stolići, nalazi sespomenik prirode Žuta bukva.[44] Bukva je jedinstven primjerak sa šutim listovima tokom perioda vegetacije.
Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz1991. godine, općina Kotor Varoš imala je 36.853 stanovnika, raspoređenih u 42 naselja.
| Godina popisa | 1879. | 1885. | 1889. | 1910 | 1921. | 1931. | 1948. | 1953. | 1961. | 1971. | 1981. | 1991. | 2013. |
| Populacija | 422 | 418 | 312 | 1.361 | 1.428 | 1.400 | 33.189♦ | 4.715 | 32.516♦ | 4.117 | 5.423 | 3.746 | 8.360 |
♦ Srez Kotor-Varoš[45]
| Kotor Varoš | ||||||
| Godina popisa | 1991. | 1981. | 1971. | |||
| Srbi | 2.522 (34,03%) | 1.310 (24,15%) | 749 (19,99%) | |||
| Hrvati | 2.432 (32,81%) | 1.789 (32,98%) | 1.490 (39,77%) | |||
| Muslimani/Bošnjaci | 1.800 (24,28%) | 1.436 (26,47%) | 1.342 (35,82%) | |||
| Jugoslaveni | 547 (7,38%) | 787 (14,51%) | 110 (2,93%) | |||
| Ostali i nepoznato | 110 (1,48%) | 101 (1,86%) | 55 (1,46%) | |||
| Ukupno | 7.411 | 5.423 | 3.746 | |||
| Popisno područje | Ukupno | Srbi | Hrvati | Slovenci | Makedonci | Crnogorci | Jugoslaveni neopredijeljeni | Česi | Poljaci | Rusini –Ukrajinci | OstaliSloveni | Ostali nesloveni |
| SREZ KOTOR VAROŠ | 37898 | 25008 | 6485 | 4 | 4 | 10 | 6375 | 2 | – | 2 | – | 8 |
| Kotor Varoš | 4715 | 805 | 2640 | 2 | 3 | 6 | 1253 | 1 | – | 1 | – | 4 |
| Maslovare | 4574 | 3966 | 8 | – | – | – | 600 | – | – | – | – | – |
| Previle | 4576 | 3537 | 696 | – | – | – | 342 | – | – | – | – | 1 |
| Skender Vakuf | 7100 | 6566 | 16 | – | – | – | 518 | – | – | – | – | – |
| Šiprage | 7746 | 6036 | 24 | 1 | 1 | – | 1682 | – | – | – | – | 2 |
| Vrbanjci | 4919 | 1678 | 1728 | 1 | – | 4 | 1505 | 1 | – | 1 | – | 1 |
| Zabrđe | 4268 | 2420 | 1373 | – | – | – | 475 | – | – | – | – | – |
| Kotor-Varoš[47] | ||||||
| Naselje↓/Religija→ | Muhamedovci | Istočno-pravoslavni | Rimo-katolici | Jevreji | Ukupno | |
| Čepak | 10 | 15 | 236 | – | 261 | |
| Kotor katolički (Zagrađe) | – | 7 | 104 | – | 111 | |
| Kotor turski | 184 | 5 | 20 | 209 | 418 | |
| Kotorište | 6 | 42 | 201 | 1 | 250 | |
| Slatina na Vrbanji | – | – | 69 | – | 69 | |
| Varoš | 270 | 21 | 9 | – | 300 | |
| Ukupno | 470 | 90 | 639 | 210 | 1409 | |
| Ukupno | Pravoslavci | Rimokatolici | Grkokatolici | Muslimani | Izraelićani | Drugi |
| 22.072 | 14.161 | 3.985 | 43 | 3.876 | 4 | 3 |
| Srba iliHrvata | Slovenaca | Čehoslovaka | Rusina Rutena/Malorusa | Poljajka | Rusa | Mađara | Nijemaca | Rumunja | Talijana |
| 21.938 | 42 | 15 | 39 | 6 | 3 | 6 | 19 | 1 | 3 |
| Ukupno | Pravoslavci | Rimokatolici | Grkokatolici | Muslimani |
| 1.428 | 123 | 658 | 3 | 644 |
| Srba iliHrvata | Slovenaca | Čehoslovaka | Rusina Rutena/Malorusa | Poljajka | Rusa | Mađara | Nijemaca | Rumunja | Talijana |
| 1.398 | 6 | 13 | 1 | 2 | 1 | 2 | 4 | 1 | 3 |
| Religija[47] | ||||||
| Muslimani | Rimo-katolici | Grkokatolici | Ukupno | |||
| 607 | 752 | 2 | 1361 | |||
| Kotor[47] | ||||||
| Naselje↓/Religija→ | Muhamedanci | Rimo-katolici | Ukupno | |||
| Kotor katolički | – | 127 | 127 | |||
| Kotor turski | 97 | – | 97 | |||
| Kotorište | – | 119 | 119 | |||
| Ukupno | 97 | 246 | 343 | |||
| Kotor | ||||||
| Religija↓/Naselje→ | Kotor katolički | Kotor turski | Kotorište | Ukupno | ||
| Muhamedanci | 0 | 133 | 1 | 134 | ||
| Istočni pravoslavci | 9 | 9 | 1 | 19 | ||
| Rimokatolici | 114 | 24 | 127 | 265 | ||
| Ukupno | 123 | 166 | 129 | 418 | ||
| Naselje↓/Religija→ | Muhamedanci | Rimokatolici | Ukupno |
| Kotor katolički | – | 126 | 126 |
| Kotor turski | 97 | – | 97 |
| Kotorište | – | 119 | 119 |
| Ukupno | 97 | 325 | 422 |
| Ukupno | Pravoslavci | Rimokatolici | Grkokatolici | Muslimani | Izraelićani | Drugi |
| 22.072 | 14.161 | 3.985 | 43 | 3.876 | 4 | 3 |
| Srba iliHrvata | Slovenaca | Čehoslovaka | Rusina Rutena/Malorusa | Poljajka | Rusa | Mađara | Nijemaca | Rumuna | Talijana |
| 21.938 | 42 | 15 | 39 | 6 | 3 | 6 | 19 | 1 | 3 |
| Ukupno | Pravoslavci | Rimokatolici | Grkokatolici | Muslimani |
| 1.428 | 123 | 658 | 3 | 644 |
| Srba iliHrvata | Slovenaca | Čehoslovaka | Rusina Rutena/Malorusa | Poljajka | Rusa | Mađara | Nijemaca | Rumuna | Talijana |
| 1.398 | 6 | 13 | 1 | 2 | 1 | 2 | 4 | 1 | 3 |
| Kotor, prije osnivanja naseljaVaroš | ||||||
| Religija↓/Naselje→ | Kotor katolički | Kotor turski | Kotorište | Ukupno | ||
| Muhamedanci | 0 | 133 | 1 | 134 | ||
| Istočni pravoslavci | 9 | 9 | 1 | 19 | ||
| Rimokatolici | 114 | 24 | 127 | 265 | ||
| Ukupno | 123 | 166 | 129 | 418 | ||
Babići,Baština,Bilice,Boljanići,Borci,Borci Donji,Borci Gornji,Budžak,Ćorkovići,Dabovci,Donji Bunjići,Duratovci,Garići,Gluha,Gluha Bukovica,Grabovačka Rijeka,Grabovica,Hadrovci,Hrvaćani,Hanifići,Jakotina,Jezerka,Kalamande,Kotor,Kotor Varoš,Kruševo Brdo I,Kruševo Brdo II,Liplje,Maljeva,Maslovare,Obodnik,Orahova,Palivuk,Pilipovina,Plitska,Podbrđe,Podosoje,Postoje,Prisočka,Radohova,Rastika,Raštani,Ravne,Ripište,Rujevica,Selačka,Serdari,Smiljići,Sokoline,Stopan,Šibovi,Šiprage,Todorovići,Tovladić,Vagani,Varjače,Večići,Vigošta,Viševice,Vranić,Vrbanjci,Zabrđe,Zaselje.
