Koncentracijski logor (njem.Konzentrationslager,KZ) je naziv za razne zatočeničke logore nacističke Njemačke i njezinih saveznika za vrijeme Drugog svjetskog rata, ali pogotovu za logore smrti u kojima je ubijeno više hiljada ljudi i sproveden holokaust. Iako je sam izraz korišten i prije pojave nacističkog režima, opisujuči sabirne logore, u današnjici se zbog surovosti i razmjera nacističkih zločina gotovo isključivo koristi u spomenutom kontekstu.
Na području bivše Jugoslavije je ustaška vlast po uzoru na njemačke naciste koristila izraz "Sabirni logor" za ime svojih koncentracijskih logora.
Obični zatočenički logori se koriste za zatvaranje političkih protivnika režima, pripadnika pojedinih etničkih ili religijskih skupina, te nepoželjnog civilnog stanovništva. Takvi logori stvaraju se uglavnom tijekom ratova. Zatvorenici u njima bivaju zatočeni bez sudskih procesa, najčešće na osnovi političkih, vjerskih, kao i nacionalnih kriterija.
Koncentracijski logori se izdvajaju po tome da prvenstveno služe ciljanom ponižavanju, mrcvarenju, mučenju i/ili uništavanju istih skupina iako često imaju i sekundarnu namjenu kao radni logor.
Prvi koncentracioni logor pojavio se za vremeKubanskog rata za nezavisnost (1895-1898), kada ješpanski vojniguvernerValeriano Weyler naredio prisilno iseljavanje i zatvaranje seljaka i njihovih porodica sa područja gde su delovalikubanski pobunjenici. Zbog loših uslova i pretrpavanja umrlo je mnogo zatvorenika.
Britanci su koristili koncentracione logore za vremeDrugog burskog rata (1899-1902), u kojima su zatvarali žene i decu u 31 logora širomJužnoafričke Republike. Zbog loših uslova života u logorima i slabe ishrane umrlo je preko 28,000 žena i dece.
Austro-Ugarska je tokomPrvog svetskog rata internirala nekoliko destina hiljada pristalica oslobodinačkih pokerta porobljenih naroda. Istovreneno su Britanci zatvaraliNemce britanske državljane. USSSRu je u razdoblju kulta ličnosti od1923. u radne logore na severu zemlje deportovano je, pored kriminalaca i ljudi koji su se stvarno ogrešili o zakone nove revolucionarne vlasti i mnogo nedužno okrivljenih žrtava staljinističkog nasilja. Posle1945. tamo su poslati kolaboracionisti i vojnici raznih fašističkih formacija.
Između dva rata fašistički i diktatorski režimi osnivaju koncentracione logore radi obračuna sa političkim protivnicima (Nemačka, Italija, Španija i dr.) Posle španskog građanskog rata (1936-1939) zatvarani su antifašisti i borci republikanskih snaga u logorima što ih je osnovao fašistički režim generalaFranciska Franka. U Francuskoj je1939. internirano oko 500.000 španskih republikanskih boraca i izbeglica. UItaliji za vreme fašizma1925. -1943. (koje su posle kapitulacije Italije u severnoj Italiji preuzeli Nemci) bili suLiparski otoci,Treviso,Trst,Padova,Skadar,Rab u kojima je sa teritorijeItalije,Jugoslavije iAlbanije bilo smešteno oko 150.000 jugoslovenskih državljana, ne računajući internirceIstre, Trsta iGorice pre1941.
Došavši na vlast u Nemačkoj1933., nacisti su odmah pristupili likvidiranju političkih protivnika. Na inicijativu predsednika pruske vlade i šefa pruske tajne policijeHermana Geringa formirani su koncentracioni logoriDahau,Mauthauzen,Buchenwald,Ravensbrück,Flossenbürg. Formalno su to bili kazneno-radni logori, ali su u njima bile mučene i ubijane pristalice radničkih partija (Komunistička i Socijaldemokratska partija Nemačke i Austrije) i Jevreji. Od1936.vlast nad logorima preuzeo je ReichsführerSS trupaHeinrich Himmler i SS Totenkopfvebände (SS odredi mrtvačkih glava).
TokomDrugog svetskog rata obe strane držale su koncentracione logore, noSile Osovine koristile su koncentracione logore za masovno istrebljivanje nepoželjnih etničkih skupina (npr.Jevreji,Romi (po fašističkim teorijama rasno bezvredni i nepoželjni),Sloveni), kao i političkih neprijatelja. Od1939. do1945. broj logora se povećavao, a naročito logora za neposredno likvidiranje zatvorenika, od kojih su najpoznatiji oni na teritoriji okupirane Poljske (Auschwitz),Treblinka,Majdanek i dr.). Službeno oni su biliSonderlager (posebni logori), a neslužbenoVernichtungslager (Logori smrti). Ukupan broj oba tipa logora, njihovih ispostava, geta i radnih logora bilo je u Nemačkoj i okupiranim zemljama oko 2000. Zatvorenici su radili kaorobovska radna snaga u ratnoj industriji.
Izgladneli i zlostavljani masovno su umirali od bolesti i iznemoglosti. Na mnogima su vršeni i medicinski eksperimenti (vivisekcija, sterilizacija, kastracija, cepljenje zaraznim bakterijama, provera neispitanih lekova). Bolesni, nemoćni i nesposobni za rad, ukoliko nisu likvidirani na putu, ubijani su u logoru, a transporti zarobljenika za neposrednu likvidaciju, odma po dolasku, odlazili su u gasne komore i kremtorijume. Ubijenim su vađeni zlatni zubi, a ženska kosa je korišćena u industriji.
Računa se da je u tim logorima ubijeno 11,000.000 logoraša, od toga 6 miliona Jevreja. Zadužen za "končno rešenje jevrejskog pitanja" (Endlösung der Judenfragen) imao jeAdolf Ajhman (osuđen i pogubljen uIzraelu1962).
U logorima su delovale i ilegalne antifašističke organizacije, koje su organizovale, sabotaže, begove i pobune, te pripremale zatvorenike za trenutak oslobođenja.
Koncentracioni logori u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu
Po ugledu na Nemačku i ItalijuKraljevina Jugoslavija je počela otvarati koncentracione logore za antifašiste i komuniste (1935-1941). Prvi takav logor otvoren je1935. uVišegradu. Neke su preuzeli za vreme okupacije Nemci, odnosno kvislinški režimi, saradnici okupatora,ustaše uHrvatskoj i nedićeva Specijalna policija uSrbiji.
U toku rata (1941.-1945) kvinslinški režimi su pretvorili ove logore u montstuozne ustanove za uništavanje ljudi. U nastavku dat je pregled svih logora na teritoriji Jugoslavije po azbučnom redu:
Banjica krajBeograda (5. jula1941 -novembar1944, je logor koji je bio pod upravom nedićeve Specijalne policije, pod vehovnim nadzorom nemačkog Gestapoa. Računa se da je od oko 100.000 zatvorenika ubijeno oko 80 hiljada. Pristalice NOPa streljani su naJajincima (gde je krajem 1943. okupator spalio 68.000 leševa) i u Jabuci kodPančeva Deo banjičkih logoraša ubijen je u automobilima-gasnim komorama.
Bileća (januar-novembar 1940). Na osnovu protivustavne uredbe vlade iz 1939, bez sudske presude upravno-policijske vlasti slale su u ovaj logor komuniste i antifašiste.
Danica uKoprivnici (posle aprila 1941.). Do prvog oslobođenja Koprivnice u novembru 1943. ustaše su likvidirale nekoliko hiljada ljudi.
Đakovo USlavoniji od aprila 1941. Logoraše (većinom Jevreje) ustaše su delomično pobile, a većim delom transportovali na likvidiranje u konncentracioni logor Jasenovac.
Jadovno kodGospića otvorenaprila1941. Ustaše su odmaja doavgusta 1941. likvidirale oko 72.000 logoraša, koji su zatim bačeni u jamu Jadovno, a delimično i u jamu kraj selaStupačinovo. Jedan deo logoraša prevezen je na likvidiranje u druge logore.
Jasenovac (1941-45), je najveći koncentracioni logor u okupiranoj Jugoslaviji, koji su ustaše osnovale u tzvNDH u leto 1941., po ugledu na nacističke logore za masovno uništavanja ljudi. U logoru su primenjivane metode ponižavanja, terora i divljeg uništavanja muškaraca, žena i dece, ubijanje zatvorenika hladnim i vatrenim oružjem, izgladnjavanjem do smrti (u "Zvonari"), vešanje i spaljivanje u Picilijevim pećima (nazvanim po ing. Piciliju, zapovedniku radne službe u logoru) do masovnih ubijanja na "Graniku" gde su ustaše izmrcvarene žrtve bacali uSavu. U ovom logoru ubijeno je oko 700.000 Srba, Jevreja, Roma . U ustanku 23. aprila 1945 poginulo je oko 2000 logoraša, a spaslo ih se samo nekoliko stotina.
Jastrebarsko (od 1941). Ustaše su ubile nekoliko hiljada zatvorenika.
Kerestinec (od 1940 do jula 1941). U taj su logor policijske vlasti slale antifašiste i komuniste u konfinaciju, a psle sloma Jugoslavije preuzele su ga ustaše. Međe prvima su streljaniOgnjen Prica,Otokar Keršovani.,Božidar Adžija i još 7 komunista. Nakon neuspelog bega preostalih 86 logoraša, većina njih je likvidirana.
Lepoglava, zatvor, a od 1940 i koncentracioni logor, u koji su smeštani komunisti i antifašisti iz Hrvatske bez suđenja. U aprilu 1941 predat je ustašama sa političkim zatvorenicima. U julu 1843 jedinice NOVJ su ga zauzele i oslobodile oko 100 zatvorenika.
Molat. Za vremeitalijanske okupacije u toku Drugog svetskog rata na ostrvu se nalazio veliki koncentracioni logor, u kojem su bili zatvorene porodice, osumnjičene kao pomagačiNOPa
Pag (Slano: od 1941)). Ustaše su likvidirale nekoliko hiljada zatvorenika.
Rab. Italijanski fašisti su na ostrvu osnovali koncentracioni logor u kojem je u času kapitulacije Italije septembra 1943. bilo zatvoreno 4.390 ljudi. Posle oslobođenja njih oko 900 formiralo je Rabssku brigadu, koja je kasnije prebačena na kopno u sastavuNOVJ.
Sajmište (staro), nemački koncentracioni logor uZemunu (1941-1944). Pod upravom Gestapoa iako je Zemun oktobra 1941 predat NDH., Nemci su zadržali svoju upravu. Od 90.000 zatvorenika nastradalo je oko 40.000 (najpre Jevreja, a zatim boraca NOVJ i antifašista.
Sisak, od 1941 likvidirano nekoliko hiljada njudi.
Smederevska Palanka (1940 i 1942-44). Osnovan 1940, kada su u njega zatvarani bez suđenja antifašisti i komunisti. U vreme nemačke okupacije bio je to "Zavod za prinudno vaspitanje omladine". Čuvala ga je kolaboracionistička Srpska državna straža, pod kontrolom Specijalne policije i nemačkog Gestapoa. Zatvorenim omladincima (1270 logoraša) držali su profašistički kolaboracioniti predavanja da ih prevaspitju.
Sremska Mitrovica (od 1941). Od ustaških vlasti u tom logoru je stradalo oko 10.000 zatvotrnika. Avgusta 1941 uz pomoćKPJ uspela jepobeći grupa antifašita.
Stara Gradiška (1941-1944)je u pravom smislu bila filijala koncentracionog logora u Jasenovcu. U njoj su ustaše pobile oko 75.000 ljudi većinom antifašista Srba, Jevreja i Hrvata.
Hrušćica, kodTravnika (od 1941). Zatvorenike većinom Jevreje ustaše su ih manjim delom pobile, a većinu su transportovali u logor uništenjaJasenovac
Crveni krst uNišu (1941-1944). Zatvarani su Srbi, Jevreji, simpatizeri NOPa, zarobnjeni patizani, uglavnom iz istočne Srbije. Od 20.000 zatvorenika oko 10.000 je streljano na obližnjem brdu Bubanj. Logorom je upravljala nedićeva Specijalna policija uz nadzor Gestapoa. Za pobune u februaru 1942. uspelo je pobeći oko 100 zatvorenika, dok su mnogi tada poginuli.
Krajem septembra 1941 nemačka vojska osnovala je koncentracioni logor, kroz koji je prošlo oko 30.000 stanovnikaMačve. Zatvorenici su uglavnom uzimani kao taoci sa streljanje iz odmazde.
