Komunizam je besklasno društvo bez aparata represije - države, ali se pod taj pojam laički koristiti ne samo za opisivanje tog budućeg socijalno-ekonomskog sistema, već i zamarksističku teoriju, zaideologije koje podržavaju besklasni sistem (i.e.anarhizam), zasocijalizam općenito, te političke i sindikalne pokrete koji se bore za socijalnu pravdu te pokušavaju sprovesti uvođenje socijalizma na putu prema komunizmu.
Karl Marks je smatrao da se društvo ne može preko noći transformisati izkapitalističkog u komunističkioblika proizvodnje, već mora postojati prelazni period koji je Marks nazvaorevolucionarnadiktatura proletarijata. U praksi je Marxov koncept diktature proletarijata nad buržoazijom degenerirao u diktaturu nad narodom i marksisti su prvi uputili kritiku takvoj pojavi definirajući staljinizamantimodelom socijalizma. Marksov koncept komunističkog društva izniklog iz kapitalizma za sada ostaje samo teorija; zapravo, Marks je ostavio vrlo malo informacija o tome kako će komunističko društvo zapravo izgledati. Termin „komunizam“ ponikao u širenju antikomunističke histerije često se namjerno pogrešno koristi(o) da bi se označili politički i ekonomski režimi u kojima vladajukomunističke partije koje su tvrdile da su oličenje diktature proletarijata.
Početkom70-ih počeo se koristiti termin "evrokomunizam" da bi označio politikuzapadnoevropskih komunističkih partija koje su nastojale da prekinu sa tradicijom nekritičke i bezuslovne podrške Sovjetskom Savezu. Takve partije su bile politički aktivne i uspešne na izborima uFrancuskoj iItaliji.
Padom komunističkih vlada u istočnoj Evropi krajem 80-ih iraspadom Sovjetskog Saveza8. decembra1991. moć i uticaj komunista u Evropi drastično opada širenjem antikomunističke propagande u pomoć medija koji su potpuno u rukama kapitalističke klase ili u državnim rukama (tzv.javne televiije i radija). Ipak, oko četvrtine svetskog stanovništva još uvek živi u socijalističkim državama, najviše u Narodnoj Republici Kini.
Ideja komunizma ima dugu istoriju i pre Marksa iEngelsa. Uantičkoj Grčkoj, ideja komunizma je bila povezana sa mitom ozlatnom dobu čovečanstva, o vremenu pre nastankaprivatnog vlasništva, kada je društvo živelo u potpunoj harmoniji. Neki su tvrdili da suPlaton sa svojomRepublikom i neki antički politički teoretičari zagovarali komunizam u oblikuzadrugarstva a da su ranehrišćanske sekte, posebno rana crkva (kao što je zapisano uObjavi apostola) te urođenička plemena pretkolumbovske Amerike praktikovali komunizam u vidu zadružnog života i zajedničkog vlasništva. Hrišćanski komunizam propagira ideju da je hrišćanstvo u svojoj osnovi bilo predviđeno da bude komunističko.
U svojoj raspraviUtopija iz1516.Tomas Mor opisuje društvo zasnovano na zajedničkom vlasništvu nad imovinom, čije vođe upravljaju njim prema potrebi, a njemački revolucionarThomas Münzer zastupa i ukidanje države.Fransoa Rable je takođe opisao takvoutopijsko društvo kroz mitski Telemski manastir.Edvard Bernštajn je u svom delu „Kromvel i komunizam“ iz1895. tvrdio da je nekoliko grupa uEngleskom građanskom ratu, posebnoKopači, iskazalo jasne komunističke, agrarne ideale i da je stavOlivera Kromvela prema ovim grupama bilo u najboljem slučaju ravnodušan, a često i neprijateljski.[1]
Karl Marks je smatrao da seprimitivni komunizam razvio iz prvobitnih ljudskih zajednica lovaca-sakupljača plodova. Kada je čovečanstvo postalo sposobno da proizvodi viškove, nastala je privatna imovina, pojavila se socijalna nejednakost koja je rezultovala pojavom klasnog društva, potom ifeudalnog oblika proizvodnje, sve do ondašnjeg kapitalističkog društva dostignutog nasilnomprimitivnom akumulacijom kapitala, a taj kapitalizam je delomično zasnovan namerkantilizmu. Marks je smatrao da će sledeći stepen društvene evolucije opet biti komunizam, ali komunizam daleko razvijeniji nego što je bio primitivni komunizam (a sve to u skladu sa Marksovom interpretacijom Hegelove dijalektike). KnjigaUzajmna pomoć: Faktor evolucije teoretičara anarhističkog komunizmaPetra Kropotkina daje brojne primere saradnje i uzajamne pomoći tokom ljudske istorije i u njoj se tvrdi da su oni u evoluciji ljudske vrste bili isto tako važni kao i rivalstvo i uzajamna borba, a možda i važniji.
U svom današnjem obliku, komunizam je potekao izradničkog pokreta Evrope 19. veka. U to vreme, kako jeindustrijska revolucija napredovala, kritičari socijalisti su krivili kapitalizam za stvaranje nove klase nekvalifikovanih, gradskih radnika u fabrikama koji su radili pod teškim uslovima i za širenje jaza između bogatih i siromašnih. Engels, koji je živeo uMančesteru, proučavao je formiranječartističkog pokreta, dok je Marks napustio univerzitet da bi se upoznao saproletarijatom u Francuskoj iNemačkoj.
Kao i ostali socijalisti, Marks i Engels predskazivali su kraj kapitalizma i svih sistema u kojima su, po njima, radnici eksploatisani. Ali dok su raniji socijalisti, njihovi prethodnici, bili naklonjeni dugoročnim društvenim reformama, Marks i Engels su verovali da je svetska revolucija neminovna i da se samo tako može ući u socijalizam.
Karl Marks
Argumentujući neophodnost puta u komunizam, marksisti su dokazivali da je glavna karakteristika čovekovog života u klasnom društvuotuđenje (alijenacija), a jedino se u komunizmu u potpunosti može ostvariti koncept slobodnog čoveka. Ovde Marks slediHegelaov koncept po kom sloboda nije samo odsustvo prisile, već akcija (delanje) koje ima moralni sadržaj. Dalje, marksisti su smatrali da će komunizam ljudima omogućavati punu slobodu delovanja, ali i da će ljude stavljati u takve međusobne veze i odnose u kojima neće biti potrebe ni za kakvom eksploatacijom čoveka po čoveku. Dok je Hegel smatrao da je etički život čoveka kroz istoriju uglavnom bio vođen idejama, za Marksa komunizam nastaje i razvija se iz materijalne baze, a naročito razvojem sredstava za proizvodnju.
Marksisti tvrde da će proces klasnih sukoba i revolucionarne borbe rezultovati pobedom proletarijata i uspostavljanjem komunističkog društva u kome će privatno vlasništvo vremenom nestati i gde će sredstva za proizvodnju i život pripadati zajednici. Sam Marks je malo napisao o životu u komunizmu, dajući samo najosnovniji opis komunističkog društva. Jasno je da se radi o društvu obilja u kojem je čovekovo delanje podložno minimalnim ograničenjima. U popularnom sloganu koji je usvojio komunistički pokret, komunizam je svet u kom će „svako davati prema svojim mogućnostima, a primati prema svojim potrebama“. "Nemačka ideologija" je jedno od nekoliko Marksovih dela koji razrađuju komunističku budućnost:
"U komunističkom društvu, gde se niko ne bavi samo jednom delatnošću i gde se svako može usavršiti u bilo kojoj željenoj delatnosti, društvo reguliše proizvodnju uopšte i time mi omogućava da radim jednu stvar danas, a drugu sutra, da lovim ujutro, pecam poslepodne, hranim stoku uveče, kritikujem posle večere - dakle, sve što poželim u određenom trenutku, a da, uprkos tome, nikad ne postanem profesionalni lovac, ribar, stočar ili kritičar.}}[2]
Marks je neprekidno nastojao da ovu svoju viziju uklopi u pozitivističku naučnu teoriju o prelasku pravnog društva u komunističko, te, pomalo nategnuto, u političku teoriju koja bi objasnila zašto je potrebna revolucija da bi se to postiglo.
Do kraja 19. veka, termini „socijalizam“ i „komunizam“ često su zamenjivani. Međutim, Marks i Engels su tvrdili da komunizam neće nastati iz kapitalizma u potpunom razvijenom obliku, već da će proći kroz „prvu fazu“ u kojoj će većina proizvodne imovine biti zajednička uz neke preostale klasne razlike. Prva faza bi na kraju trebalo da dovede do „više faze“ u kojoj klasne razlike neće postojati, a takođe ni potreba za državom. Lenjin je termin „socijalizam“ često koristio kao sinonim za Marksovu i Engelsovu pretpostavljenu „prvu fazu“ komunizma a termin „komunizam“ odnosio se na „višu fazu“ komunizma.
Ova kasnija stanovišta, posebno ona koje je razvio Lenjin, služila su kao ideološke platforme komunističkih partija 20. veka. Kasniji pisci, kao što suLuj Altiser iNikos Pulancas, modifikovali su Marksov koncept dodeljujući državi glavnu ulogu u nastajanju i razvitku takvih društava, zastupajući nužnost produženog perioda socijalizma pre nastajanja komunističkom društva.
Neki od Marksovih savremenika, kao što je anarhistaMihail Bakunjin, iznosili su slične stavove, ali se nisu slagali u načinu postizanja harmoničnog društva bez klasa. I dan danas u radničkom pokretu postoji podela između marksističkih komunista ianarhista. Anarhisti su protiv svih hijerarhijskih ustanova, uključujući i državu. Anarhistički komunisti, kao na primer Petar Kropotkin, zagovarali su trenutni prelaz u društvo bez klasa saekonomijom trampe, dok suanarhosindikalisti tvrdili da samo radnički savezi, kao protivteža komunističkim partijama, mogu da pomognu u promeni društenog uređenja.
Razvitak modernog komunizma
U Rusiji je, po prvi put u istoriji čovečanstva, neka partija sa očiglednom marksističkom orijentacijom (u ovom slučajuBoljševička partija) osvojila vlast u zemlji. Boljševičko preuzimanje vlasti putem Oktobarske revolucije 1917. godine značajno je uticalo na teoriju i praksu marksističkog pokreta. Marks je verovao da će socijalizam i komunizam biti izgrađeni na temeljima razvijenog kapitalističkog društva ali se primer Rusije pokazao da neodrživost njegovog stava, pošto je Rusija u to vreme bila jedna od najsiromašnijih država u Evropi sa dominantnim procentom polupismenog i nepismenog seljaštva te sa malobrojnim industrijskim radnicima. Treba napomenuti i to da je Marks jasno izjavio da će Rusija možda biti u stanju da preskoči fazu buržoaskog kapitalizma na svom putu u komunizam.[3] Drugi socijalisti su verovali da Ruska revolucija može biti prethodnica svim radničkim revolucijama na Zapadu.
Umerena struja, socijalističkimenjševici, nisu se slagali sa planovima Lenjinovih komunističkih boljševika po kojima se socijalistička revolucija može i treba izvesti u nedovoljno razvijenom kapitalističkom društvu. Boljševici su uspeli da se domognu vlasti preko slogana „Mir, hleb i zemlja“ i „Sva vlast Sovjetima“, koji su izražavali preovlađujući želju javnosti za prekidom ruskog angažovanja uPrvom svetskom ratu, težnju seljaštva kaagrarnoj reformi i masovnu podrškusovjetima.
Upotreba termina „komunizam“ i „socijalizam“ izmenjena je nakon 1917. kada su boljševici promenili svoje ime u Komunistička partija i uvelijednopartijski sistem posvećen realizaciji socijalističke politike podlenjinizmom.Druga internacionala je raspuštena1916. zbog nacionalnih podela, pošto njene članice, samostalne nacionalne partije, nisu mogle formirati zajednički antiratni front, već je svaka partija podržavale ratnu ulogu svoje države. Lenjin zato osnivaTreću internacionalu (Kominternu)1919. i šalje21 uslov, koji je uključivao idemokratski centralizam, svim evropskim socijalističkim partijama koje su bile voljne da se učlane. U Francuskoj se, na primer, većina članova socijalističke partije SFIO odvojila da osnuje SFIC (Francuski ogranak komunističke internacionale). Od tog vremena termin „komunizam“ se koristi da bi opisao ideologiju i ciljeve partija koje su osnovane pod okriljem Kominterne. Njihov program pozivao je radnike sveta da se ujedine i izvedu svetsku socijalističku revoluciju uz uspostavljanje diktature proleterijata te razvoj socijalističke ekonomije. Na kraju, ako bi se program u potpunosti realizovao, razvilo bi se harmonično besklasno društvo a države bi odumrla.
TokomRuskog građanskog rata (1918—1922), boljševici sunacionalizovali svu proizvodnu imovinu i uveli politiku „ratnog komunizma“, kojom su fabrike i železnice stavljene pod strogu državnu kontrolu, prikupljala i delila hrana i uvela neke buržoasko momente u kontroli industrijske proizvodnje. Nakon tri godine rata iKronštatske pobune, Lenjin je1921. proglasioNovu ekonomsku politiku (NEP), koja je predstavljala „ograničeno mesto za ograničeno vreme prema kapitalizmu“. NEP okončana je1928.Staljinova lična borba za vlast i uvođenjem prvog Petogodišnjeg plana. Godine 1922, nakon Ruskog građanskog rata, boljševici su na temeljimaRuske Imperije osnovaliSavez Sovjetskih Socijalističkih Republika.
Sledeći postavke Lenjinovog demokratskog centralizma, komunističke partije su bile organizovane po hijerarhijskom principu, sa širokom bazom aktivnih članskih ćelija; one su bile sačinjene od elitnih kadrova koje su partijski rukovodioci preporučivali kao pouzdane i potpuno podređene partijskoj disciplini.[4]
Sovjetski Savez, kao i druge zemlje na čijem čelu su bile komunističke partije, često su opisivani kao komunističke države sa ekonomijomdržavnog socijalizma. Ovo je značilo da su te države države realizovale (odnosno, proglasile da su realizovale) deo socijalističkog programa ukinuvši privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju i uspostavši državnu kontrolu nad ekonomijom; međutim, nisu mogli proklamovati da su prave komunističke države, pošto još uvek nije bilo uspostavljeno društveno vlasništvo nad imovinom.
Staljinistička verzija socijalizma, uz neke važnije promene, usmerila je razvoj Sovjetskog Saveza i uticala na komunističke partije širom sveta. Staljinizam je najavljivan kao mogućnost izgradnje komunizma putem obimnih programaindustrijalizacije ikolektivizacije. Brz razvoj sovjetskeindustrije, uz pobedu Sovjetskog Saveza u Drugom svetskom ratu, odrazila se na porast popularnosti staljinizma širom sveta još deceniju nakon Staljinove smrti kada je partija usvojila program u kom je obećano uspostavljanje komunizma u roku od trideset godina.
Međutim, pod Staljinovim vođstvom na površinu su isplivale činjenica koje su se protivile viziji ulaska u komunističko društvo prema sovjetskom modelu. Sovjetski Savez pod Staljinovom vlašću bio je represivno društvo u kom je država dominirala svakim vidom života. Naglim usporavanjem industrijskog razvoja te širenjem korupcije među državnim službenicima legitimitet sovjetskog sistema bitno je narušen.
Uprkos aktivnostiKominterne, sovjetska komunistička partija usvojila je staljinističku teorijusocijalizma u jednoj državi tvrdeći da je, zahvaljujućijačanju klasne borbe u socijalizmu, moguće, pa čak i neophodno, da se socijalizam izgrađuje u samo jednoj državi. Ovo udaljavanje od ideala marksističkog internacionalizma osporio jeLav Trocki, čija je teorijaneprekidne revolucije naglašavala potrebu svetske revolucije.
Trocki i njegove pristalice organizoval su se ulevu opoziciju, a njihova platforma postala je poznata kaotrockizam. Međutim, već tad Staljin je u rukama imao svu vlast a pokušajitrockista da ga uklone sa vlasti rezultovali su progonstvom Trockog iz Sovjetskog Saveza1929. Nakon njegovog progonstva, svetski komunizam se podelio na dve struje: staljinizam i trockizam. Trocki je 1938. osnovaoČetvrtu internacionalu, trockističkog rivala Kominterne.
Uopšteno govoreći, ideje i stavovi Trockog, nakon njegovog progonstva i smrti, nikad nisu stekle širu popularnost u svetskom komunističkom pokretu niti usovjetskom bloku, pogotovo nakonHruščovljevogTajnog govora1956. godine te kasnijih događaja koji su razotkrili nesavršenost staljinizma i maoizma. Danas, bez obzira na činjenicu da postoje područja gde su trockistički pokreti prilično jaki, ostatak komunističkog pokreta, i uopšte celaradnička klasa, i dalje ne prihvata trockizam (ili neku od njegovih varijanti) dovoljno ozbiljno da bi se u većem broju i masovnije ujedinili oko njega. Zato trockizam kao ideologija nikad nije bio uspešan u stvaranju masovnijeg društvenog pokreta dovoljno jakog da promeni vlast u kapitalističkim državama.
Nakon Staljinove smrti1953. godine, novi vođa Sovjetskog SavezaNikita Hruščov razotkriva Staljinove zločine i njegovkult ličnosti. U svomTajnom govoru iz1956. Hruščov se založio za povratak Lenjinovim principima nagovestivši tako neke metodološke promene u komunističkom pokretu. Međutim, Hrušljčovljeve reforme pojačale su ideološke razlike izmeđuNarodne republike Kine i Sovjetskog Saveza, što je postalo naročito izraženo tokom 60-ih godina. Pošto sekinesko-sovjetski razlaz u međunarodnom komunističkom pokretu pretvorio u otvoreno neprijateljstvo, Kina se počela predstavljati kao vođa nerazvijenog dela sveta u borbi protiv dve supersile,Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza.
Partije i grupe koje su podržavale kritički stavKomunističke partije Kine u odnosu na novo sovjetsko vođstva smatrale su sebeantirevizionistima i proglasile KPSS i sve „sestrinske“ partijerevizionističkim „kapitalističkim sledbenicima“. Kinesko-sovjetski razlaz rezultovao je podelama među komunističkim partijama širom sveta. Najpoznatiji primer jePartija rada Albanije koja se tada svrstala uz kineske komuniste. Komunistička partija Kine pod Maovim vođstvom postala je koheziona sila unutar paralelnog međunarodnog komunističkog pokreta. Ideologiju KPK,Misao Mao Cedunga (maoizam), mnoge od ovih grupa usvojile su kao svoju ideološku platformu.
Najpoznatiji primer primene maoističkih ideja egalitarističke agrarne revolucije (tzv.Nove demokratije) bila je tadašnjaDemokratska Kampućija, predvođenaCrvenim Kmerima iPolom Potom. Kina i Severna Koreja su bile jedine zemlje koje su Crveni Kmeri posetili za vreme svoje vladavine. Kasnije je Kina naoružavala pobunjeničke Crvene Kmere nakon što su ih 1979. godineinvazijom zbaciliVijetnamci.
Nakon Maove smrti vlast u Kini preuzimaDeng Sjaoping a međunarodni maoistički pokret upada u krizu. Deo partija prihvata novo kinesko rukovodstvo, drugi se distanciraju od politike novog rukovodstva i potvrđuju svoju odanost Maovom nasleđu, a ostali se odriču maoizma i svrstavaju se uz Partiju rada Albanije.
Ostale revizionističke struje
Nakon ideološkog razlaza između Komunističke partije Kine iPartije rada Albanije1978,Albanci su formirali novu međunarodnu frakciju. Ta frakcija će se odlikovati striktnom odbranom nasledstva Josifa Staljina i žestokim kritikama svih ostalih komunističkih grupacija. Albanci su uspeli da pridobiju veliki deo maoista uLatinskoj Americi, od kojih je najznačajnijaKomunistička partija Brazila. Ova struja se nazivalahodžaizam po albanskom komunističkom vođiEnveru Hodži.
Pod vođstvomHardijala Bejnsa, generalnog sekretaraKomunističke partije Kanade (marksisti-lenjinisti), tokom 70-ih se pojavila manja marksističko-lenjinistička frakcija koja je okupljala partije iz nekoliko država. Frakcija se politički svrstala uz Albaniju, ali je ostala po strani od glavnog proalbanskog tabora.
Godine „Hladnog rata“
Zahvaljujući pobedi u Drugom svetskom ratu, Sovjetski Savez je prekosovjetske armije proširio svoj svoj vojnopolitički uticaj na više država istočne Evrope iistočne Azije čime je došlo da nagle ekspanzije komunističkog pokreta. Ova ekspanzija dovela je do formiranja nekoliko nekoliko podvarijanti komunizma kao što je, na primer, maoizam.
U istočnoj Evropi, komunizam je počeo jačati stavljanjem tih istočnoevropskih država u sferu sovjetskog uticaja i moći. Komunističke partije su po uzoru na sovjetski komunizam i uz pomoć Sovjetskog Saveza preuzele vlast uBugarskoj,Čehoslovačkoj,Istočnoj Nemačkoj,Poljskoj,Mađarskoj iRumuniji. Komunistička vlast je instalirana i uJugoslaviji podJosipom Brozom Titom, ali je Brozova samostalna politika uzrokovala isključenje Jugoslavije izInformbiroa, zamene za Kominternu.Titoizam, nova struja u svetskom komunističkom pokretu, označen je kao „skretanje“. I Albanija postaje samostalna komunistička država nakon Drugog svetskog rata.
Do1950. godine kineski komunisti pod svoju kontrolu stavljaju i kontinentalni deo Kine tako da je najmnogoljudnija zemlja na svetu bila komunistička. Ostala područja u kojima je rastući uticaj komunista dovodio do razdora, pa čak i rata, suKorejsko poluostrvo,Laos, mnoge države naSrednjem istoku i posebnoVijetnam (vidiVijetnamski rat). Komunisti su sa promenljivim uspehom pokušavali da se u ovim siromašnim zemljama ujedine sanacionalističkim isocijalističkim snagama protiv onoga što su videli kaozapadniimperijalizam.
Komunizam nakon raspada Sovjetskog Saveza
Godine1985.Mihail Gorbačov postaje vođa Sovjetskog Saveza i ublažava uticaj centralne vlasti saglasno reformskoj politiciglasnosti (otvorenosti) iperestrojke (restrukturisanja). Izostala je reakcija Sovjetskog Saveza na raspuštanje komunističkih vlada krajem 80-ih u Poljskoj, Istočnoj Nemačkoj, Čehoslovačkoj, Bugarskoj, Rumuniji i Mađarskoj. Sam Sovjetski Savez raspao se1991. godine.
Početkom21. veka jedino Narodna republika Kina,Kuba, Laos, Severna Koreja i Vijetnam ostale pod kontrolom komunističkih partija u jednopartijskim sistemima. PredsednikMoldavijeVladimir Voronjin član jeKomunističke partije Moldavije, ali Moldavija ima višepartijski sistem. Komunističke partije ili partije naslednice komunističkih i dalje imaju izvestan politički uticaj u mnogim evropskim državama i širom Trećeg sveta, a posebno uIndiji.
Narodna republika Kina odbacila je mnoge elemente maoističke doktrine; Kina, Laos, Vijetnam i, u manjem stepenu, Kuba smanjili su državnu kontrolu nad ekonomijom da bi stimulisali privredni rast. Kina je osnovalaspecijalne ekonomske zone sa tržišno orijentisanim preduzećima sa bitno smanjenim ingerencijama vlade u Pekingu. Nekoliko drugih komunističkih zemalja takođe je pokušalo da uvede reforme zasnovane na tržišnoj ekonomija. Vođstvo Narodne republike Kine zvanično naziva svoju politiku „socijalizmom sa kineskim karakteristikama“.
Razloge zbog kojih komunizam u istočnoj Evropi nije dostignut uprkos socijalističkim revolucijama u tim zemljama marksisti nalaze u pritiscima kapitalističkih država, u relativnoj nazadnosti društava u kojima su se revolucije odigrale te u pojavi birokratskog sloja koji se rukovodio vlastitim, sebičnim interesima. Marksističkiči kritičari Sovjetskog Saveza, a ponajviši Trocki, opisivali su sovjetski sistem, a i sisteme u ostalim komunističkim sržavama, “degenerisanim” ili “deformisanim radničkim državama”, tvrdeći da se sovjetski sistem bitno udaljio od marksističkih ideala. Trockisti su tvrdili da je degenerisanost sovjetske države bila posledica političke obespravljenosti radničke klase. Vladajući sloj Sovjetskog Saveza nazivan je birokratskom kastom, ali ne i novom vladajućom klasom, uprkos političkoj kontroli u rukama. Trockisti su tražili političku revoluciju u Sovjetskom Savezu i nastojali da spreče obnavljanja kapitalizma. Drugi, kaoToni Klif, zagovarali su teorijudržavnog kapitalizma, koja tvrdi da se birokratska elita ponašala kao zamena kapitalističkoj klasi u centralizovanom i represivnom političkom aparatu.
Nemarksisti, naprotiv, komunističkim često nazivaju bilo koje društvo sa komunističkom partijom na vlasti ili bilo kojom partijom koja pokazuje težnju da stvori društvo slično takvim državama. U društvenoj nauci, društva kojima su vladale komunističke partije odlikuju se jednopartijskim sistemima i socijalističkom ekonomskom bazom. Dokantikomunisti ova društva nazivaju “totalitarističkim“, mnogi socijalni teoretičari ukazuju na mogućnosti nezavisne političke aktivnosti u njima i naglašavaju njihovu neprekidnu evoluciju do trenutka raspada Sovjetskog Saveza i oslabljenja komunističkog pokreta u istočnoj Evropi krajem 80-ih i početkom 90-ih.[5][6]
Direktne kritike marksizma odnose se na radnu teoriju vrednosti ili na Marksova predviđanja. Međutim, pošto se komunističke partije vanVaršavskog pakta (u zapadnoj Evropi, Aziji, Latinskoj Americi i Africi) ideološki značajno razlikuju, kriticizam primenjiv na jednu partiju ne mora biti relevantan za neku drugu.
Gotovo sve komunističke partije podržavaju intervenciju države sa ciljem stvaranja ekonomske jednakosti i smanjenja i/ili ukidanja klasnog sistema zasnovanog na bogatstvu. Na filozofskom nivou, komunizmu najbolje pariralibertarijanizam. Libertarijanisti su dosledni protivnici komunizma i većina njihovih kritika zasniva se na verovanju da je intervencija države smanjuje finansijsku inicijativnost i preduzimljivost, što rezultuje nemotivisanom, neefikasnom i beskorisnom radnom snagom.Libertarijanski socijalisti, s druge strane, zagovaraju komunizam ali se protive intervenciji države.
↑Karl Marx, (1845).The German Ideology, Marx-Engels Institute, Moscow.ISBN978-1-57392-258-6. Sources available at[1], Pristupljeno 9. 4. 2013.
↑Marc Edelman, "Late Marx and the Russian road: Marx and the 'Peripheries of Capitalism'" - book reviews.Monthly Review, Dec., 1984.[2]Arhivirano 2009-08-01 naWayback Machine-u, Pristupljeno 9. 4. 2013.
↑Norman Davies. "Communism"The Oxford Companion to World War II. Ed. I. C. B. Dear and M. R. D. Foot. Oxford University Press, 2001.
↑Nicolas Werth, Karel Bartošek, Jean-Louis Panne, Jean-Louis Margolin, Andrzej Paczkowski, Stéphane Courtois,The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression, Harvard University Press, 1999, hardcover, 858 pages,ISBN978-0-674-07608-2
Daniels, Robert Vincent.A Documentary History of Communism and the World: From Revolution to Collapse. University Press of New England, 1994.ISBN978-0-87451-678-4.
Dirlik, Arif.Origins of Chinese Communism. Oxford University Press, 1989.ISBN978-0-19-505454-5
Forman, James D.Communism From Marx's Manifesto To 20th century Reality. New York, Watts. 1972.ISBN978-0-531-02571-0
François Furet and Deborah Kan (translator).The Passing of An Illusion: The Idea of Communism In the Twentieth Century. University of Chicago Press, 2000.ISBN978-0-226-27341-9
