Kibela iliCibela (frigijski:Matar Kubileya/Kubeleya "Kibelijska Majka", možda "Planinska Majka";lidijski:Kuvava;starogrčki:ΚυβέληKybélē, ΚυβήληKybḗlē, ΚύβελιςKýbelis) bila je izvornoanatolijskaboginja majka; možda je imala preteču uranoneolitskom naseljuÇatalhöyüku (u oblasti gradaKonije), gde je, u jednoj žitnici, pronađena velika statuabremenite boginje predstavljene kako sedi na lavljem prestolu. To je jedinafrigijska boginja za koju se danas zna i verovatno je zauzimala položaj zvanične boginje te države. Njen frigijskikult preuzeli su i prilagodiligrčki kolonisti uMaloj Aziji i odatle ga proširili po kopnenojGrčkoj izapadnim grčkim kolonijama počev od 6. veka pne.
UGrčkoj je Kibela različito primljena. Preuzela je neke atribute boginje Zemlje,Geje, njenogminojskog pandana,Reje, i žetvene boginje majke,Demetre. Nekipolisi, među njimaAtina, zazivali su je kao zaštitnicu, no najpoznatiji grčki obredi i rituali vezani za Kibelu prikazuju je kao suštinski stranu, egzotičnu i misterioznu boginju koja stiže na kolima koja vuku lavovi, a njen dolazak prati glasna muzika, ispijanje vina i neobuzdana, ekstatična gomila njenih poštovalaca. Od svih božanstava ugrčkoj religiji, jedino je Kibela za sveštenike imalaevnuhe. Mnogi od njenih grčkih kultova sadržavali su i obrede posvećeneAtisu, njenom kastriranom božanskom pastiru i pratiocu, čiji je lik verovatno predstavljao grčku tvorevinu.
URimu je Kibela bila poznata kaoMagna Mater ("Velika Majka"). Rimska je država usvojila i razvila jedan poseban vid njenog kulta kad suSibilinske knjige preporučile da se Kibela inkorporira u ključne religijske obrede tokomdrugog punskog rata.Rimski mitografi načinili su od njetrojansku boginju i kao takvu je smatrali jednim od predačkih božanstava rimskog naroda, koji je, prema mitu, poticao od TrojancaEneje. Kad je Rim zavladao mediteranskim svetom, romanizovani oblici Kibelinih kultova raširili su se po čitavomRimskom carstvu. Rasprave i sporovi o značenju i moralnosti njenih kultova i sveštenstva počeli su još u antici i nastavljaju se i danas.
Kibela se možda razvila iz jedneanatolijskeboginje majke kakvu predstavlja kipŽene koja sedi iz Çatalhöyüka, koji se datira u6. milenij pne.[1] Ova krupna boginja majka plodnosti izgleda kao da se porađa sedeći na svom prestolu, a ruke su joj položene na dva rukonaslona u obliku neke životinje iz porodice mačaka. Ufrigijskoj umetnosti 8. veka pne. među artefaktima koji se povezuju s frigijskom boginjom majkom nalaze se lavovi kao pratioci, neka ptica grabljivica i mala vaza zatečnu žrtvu ili druge zavetne darove.[2]
Natpismatar kubileya urezan u jedno frigijsko svetilište u steni, koje se datira u prvu polovinu 6. veka pne., obično se prevodi kao "Majka planine", a to značenje potvrđuju i klasični izvori,[3] i ono je konzistentno s Kibelom kao jednom od nekoliko sličnih boginja zaštitnica, koje su sve poznate kao "majke" i vezuju se za određene anatolijske planine ili druge lokalitete:[4] ona bi, dakle, bila boginja "rođena od kamena".[5] Ona je jedina poznata boginja drevne Frigije[6] i verovatno je predstavljala najviše zvanično božanstvo frigijske države. Na njeno ime, kao i na razvoj religijskih obreda povezanih s njom, možda je uticao kultdeifikovanesumerske kraljiceKubabe.[7]
U 2. veku pne.grčki pisacPausanija svedoči o postojanjumagnezijskog (lidijskog) kulta "Majke bogova", čija je statua bila urezana u jednom udubljenju naplanini Sipilu. Smatralo se da je to najstariji prikaz te boginje i pripisivao se legendarnomBroteji.[8] Ogromni ostaci jedne takve statue na planini Sipilu, makar ih je dosta zahvatila erozija i nemaju pratećih natpisa, uklapaju se u kasnije predstave Kibele u sedećem položaju i rukama koje joj počivaju na figurama lavova koje joj se nalaze s bokova. UPesinuntu u Frigiji, boginja majka, koju su Grci smatrali Kibelom, imala je oblik neoblikovanog kamena od crnogmeteoritskog gvožđa[9] i možda je bila povezana ili čak identična sAgdistis, planinskim božanstvom Pesinunta.[10]
Ne postoji nijedan savremeni tekst ili mit koji bi svedočio o izvornom karakteru ili prirodi Kibelinog frigijskog kulta. Predstave i ikonografija u kontekstu pogrebnih rituala te sveprisutnost njenog frigijskog imenaMatar ("Majka") sugerišu da je ona delovala kao posrednik između "granica poznatog i nepoznatog": civilizovanog i divljeg, sveta živih i sveta mrtvih.[11] Njena povezanost s jastrebovima, lavovima i planinskim stenama anatolijske divljnine čine je majkom zemlje koja se nalazi u svom nesputanom prirodnom stanju, majkom koja ima moć da upravlja i umiruje prikrivenu surovost zemlje i da kontroliše njene pretnje usmerene na uređeni civiliovani život. Po tom shvatanju, zbog želje da tu njenu moć iskoriste na dobrobit ljudi anatolijsko ju je stanovnštvo uzelo za svoju boginju zaštitnicu, možda u vezi s nekom vrstom kulta vladara. U Frigiji je ta veza vrlo verovatna, a možda je bila prisutna i u severnoj Anatoliji, gde je Kibelin kult uLidiji možda bio povezan s polulegendarnim kraljemMidom, koji je mogao biti pokrovitelj njenog kulta, neko ko je po smrti postao božanstvo,polubog ili njen pratilac.[12] Da se prikazala njena uloga zaštitnice gradova ili gradova-država, ponekad je prikazivana smuralnom krunom na glavi, koja je predstavljala gradske zidine.[13] istovremeno, njena moć "prevazilazila je bilo kakvu čisto političku upotrebu i obraćala se direktno njenim sledbenicima iz svih društvenih slojeva".[14]
Misli se da su neki izdubljeni spomenici u Frigiji korišćeni za tečne žrtve ili ritualno ispuštanje krvi u čast Kibele, što je možda anticipiralo, za nekoliko vekova, udubljenje koje se koristilo u njenimtaurobolijskim iKriobolijskim žrtvenim obredima u doba Rimskog carstva.[15] Tokom vremena njeni frigijski kultovi i ikonografija bili su transformisani i naposletku potisnuti zahvaljujući tumačenjima i uticajima koje su izvršili njeni inostrani poštovaoci, prvo grčki, a zatim rimski.
Počev od 6. veka pne. kult anatolijske boginje majke proširio se iz Frigije na grčke kolonije zapadne Male Azije, kopnenu Grčku,egejska ostrva iVeliku Grčku u zapadnom Sredozemlju. Grci su ovu boginju zvaliMātēr iliMētēr ("Majka"), a od početka 5. veka pne.Kybélē;Pindar je u jednom fragmentu zove "Gospodarica majka Kibela".[16]Walter Burkert smatra je jednom od "inostranih božanstava" u grčkoj religiji, složenim likom koji kombinujeminojsko-mikensku tradiciju s frigijskim kultom uvedenim neposredno iz Male Azije.[17] U Grčkoj, kao i u Frigiji, ona je bila"Gospodarica životinja"(Potnia Therōn),[18] čija je vlast nad prirodom izražavana predstavom lavova koji je okružuju, sede u njenom krilu ili vuku njena kola. Positovećena je sRejom, minojsko-grčkom boginjom Zemlje, "Majkom bogova", čije je neobuzdane, ekstatičke rituale možda i preuzela. Kao primer posvećenog majčinstva, delimično je poistovećena s atributimaDemetre, boginje žita, u čiju su čast priređivane povorke osvetljene bakljama u znak spomena na njenu potragu za izgubljenom ćerkom,Persefonom.[19]
Kao što je bio slučaj i s drugim božanstvima koja su primana iz drugih zemalja, i širenje Kibelinog kulta pratili su otpori i sukobi. PremaHerodotu, kad seAnaharsid vratio uSkitiju s puta po Grčkoj u 6. veku pne., njegov brat, skitski kralj, dao ga je smaknuti jer se priključio Kibelinom kultu.[20] Premaatinskoj predaji, tamošnjimetroon podignut je oko 500. pne. da bi se umirila Kibela, nakon što je ova boginja na Atinu poslala kugu jer je jedan od njenih putujućih sveštenika ubijen zato što je pokušao da tu zasnuje njen kult. Ta je priča možda kasnija invencija koja je nastala da bi se objasnilo zašto je jedna javna građevina bila posvećena jednom božanstvu uvedenom sa strane, budući da se najstariji izvor za tu priču nalazi uHimni Majci bogova, za koju se smatra da ju je sastaviorimski carJulijan 362. nove ere.[21] Finansiranje njenih kultova uglavnom je bilo osigurano iz privatnih izvora, a ne državnih,[22] a njen "živ i silovit karakter" i povezanost s elementima divljine razdvajali su je odolimpskih bogova.[23]
Najstariji grčki prikazi Kibele predstavljaju minijaturne votivne kopije njenih monumentalnih kamenih kipova iz frigijskih brda. Predstavljena je sama unaisku, kapelici koja predstavlja njen hram ili ulaz u njega, a na glavi nosipolos, visoku kapu cilindričnog oblika. Dugi naboranihiton prekriva joj ramena i leđa. Ponekad je prate lavovi. Negde u 5. veku pne.Agorakrit je stvorio sasvimhelenizovani kip Kibele, koji je bio postavljen na atinskojagori. Tu je boginja prikazana kako sedi, prati je lav, a uz nju stoji itimpanon, jedna vrsta udaračkogmuzičkog instrumenta, koji je predstavljao grčku inovaciju u njenom kultu, a ostao je prisutan i u kasnijem vremenu.[24]
Za Grke je timpanon bio oznaka stranih kultova, pogodna za obrede vezane za Kibelu, Reju iDionisa; od ta tri božanstva samo se Kibela prikazuje kako lično drži timpanon. Veza između Kibele i Dionisa ugrčkom mitu možda nije statija od 1. veka pne.: uPseudo-ApolodorovojBiblioteci navodi se kako je Kibela izlečila Dionisa od ludila.[25] Ipak, njihovi su kultovi imali nekoliko zajedničkih karakteristika: strano božanstvo koje pristiže na kolima koja vuku velike egzotične mačke (Dionisatigrovi, Kibelulavovi), a prati iz neobuzdana muzika i ekstatična gomila egzotičnih stranaca i ljudi iz nižih društvenih slojeva. Već krajem 1. veka pne. u Atini i drugim oblastima primećuje se kako se rituali vezani za ta dva božanstva ponekada kombinuju;Strabon beleži da se popularni rituali Reje-Kibele u Atini ponekad vrše zajedno s Dionisovom povorkom.[26] Kao za Dionisa, i za Kibelu se smatralo da ima izrazito nehelensku ćud,[27] pa su je Grci istovremeno i prigrlili i držali je "na odstojanju".[28]
Za razliku od njene javne uloge kao zaštitnice gradova, Kibela se nalazila i u središtumisterijskog kulta, privatnih obreda shtonskim elementom, koji je bio povezan s grčkimkultom heroja i u koji su primani samo oni koji su prošli inicijaciju, odnosno koji su bili posvećeni, premda je nije savim jasno ko su bili Kibelini posvećenici.[29] Nareljefima je prikazana u pratnji devojaka i mladića s bakljama i posudama za obredno očišćenje. Književni izvori opisuju radosno prepuštanje glasnoj muzici udaračkih instrumenata ― timpanona, kastanjeta, činela i flauta, neobuzdanom "frigijskom plesu", u kojem su možda žene plesale u krug, kao i zvucima "mudre i isceliteljske muzike bogova".[30]
Zbog poistovećivanja nekih Kibelinih aspekata s Rejinim Kibela je povezivana s raznim polubogovima koji su bili u Rejinoj pratnji ili su delovali kao zaštitnici njenog sina,Zevsa, dok je ovaj kao beba ležao u spilji u kojoj se rodio. U smislu kulta, čini se da su ti polubogovi funkcionisali kao posrednici između boginje i njenih smrtnih sledbenika, i to preko snova, transa ili ekstatičnog plesa i pesme. Među tim polubogovima bili suKureti s oružjem, koji su plesali oko Zevsa i udarali o štitove da bi ga zabavili, zatim njihovi navodni frigijski pandani, mladiKoribanti, koji su proizvodili sličnu glasnu ratničku muziku, ples i pesemu, i naposletkuDaktili iTelhini, magi povezani sobradom metala.[31]
U glavnim mitovima koji o njoj govore Kibela je povezana s Atisom, koga antički grčki i rimski izvori opisuju kao njenog mladog pratioca i kao frigijsko božanstvo. "Atis" je u Frigiji bilo često ime, koje su nosili i sveštenici, i nalazi se na usputnim natpisima, na posvetama spomenika koje su podizali pojedinci i na nekim frigijskim svetilištima i spomenicima. Stoga su ga možda počeli smatrati božanstvom prvo grčki pisci, na temelju onoga što su znali o Kibelinom frigijskom kultu.[32] Atis je sigurno prvi put prikazan kao božanstvo na jednojsteli iz 4. veka pne. pronađenoj uPireju, blizuAtine, na kojoj je prikazan kao helenizovani stereotip grubog istočnjačkog varvarina; predstavljen je kako opušteno sedi, na glavi nosi frigijsku kapu i ruci drži pastirski štap, koji će biti njegova stalna karakteristika u njegovom kasnijem grčkom i rimskom kultu. Ispred Atisa stoji neka frigijska boginja (koju natpis označava kaoAgdistis) koja u levoj ruci drži timpanon, a desnom rukom pruža mu jednu posudu: možda ga prima u vlastiti kult time što mu daje deo svoje tečne žrtve.[33] U kasnijim prikazima Atis je predstavljen kao pastir, obično u sličnom opuštenom položaju, kako držisiringu ili svira u nju.[34] UDemostenovom govoruO vencu (330. pne.),attes je "ritualni uzvik koji izgovaraju sledbenici misterijskih obreda".[35]
Čini se da je Atis bio prisutan u Kibelinom kultu kad se ovaj širio po Velikoj Grčkoj; postoje dokazi o postojanju njihovog zajedničkog kulta u grčkim kolonijama uMasiliji (uGaliji) iLokrima (u južnoj Italiji) u 7. i 6. veku pne. Nakon osvajanjaAleksandra Velikog "putujući sledbenici ove boginje sve češće se pojavljuju ugrčkoj književnosti i životu; prikazi Atisa nađeni su na mnogim grčkim lokalitetima".[36] Kad je prikazan zajedno s Kibelom, Atis je uvek predstavljen kao mlađe i manje božanstvo ili možda kao njen sveštenik-pratilac; razlika je relativna, a ne suštinska, jer su sveštenici takođe smatrani svetima i na neki način su poistovećivani s božanstvom kojem su služili. Polovinom 2. veka pne. u pismima koje jepergamski kralj slao u Kibelino svetilište u Pesinuntu sveštenik se uvek naziva "Atisom".[37]
Rimljani su Kibelu nazivali "Velikom majkom"(Magna mater) ili "Velikom idskom Majkom bogova"(Magna Mater deorum Idaea), što je ekvivalentno grčkom nazivuMeter Theon Idaia ("Majka bogova, splanine Ide"). Njen kult u Rimu zvanično je ustanovljen tokomdrugog punskog rata (218–201. pne), nakon što je nekoliko nesreća, kako su Rimljani smatrali, predskazalo njihov skori poraz u ratu, među ostalima meteorska kiša, propala žetva i glad.Rimski senat ipetnaestočlano svešteničko bratstvo konsultovali suSibilinske knjige i po njihovom nalogu odlučili da će seKartagina moći poraziti ako Rim uvede "Veliku majku"(Magna mater) iz Pesinunta u Frigiji.[39] Kako se taj boginjin fetiš nalazio na teritorijiPergamskog kraljevstva, koje je bilo u savezu s Rimom, rimski senat poslao je izaslanike pergamskom kralju kako bi zatražili njegov pristanak za prenošenje fetiša; na putu u Pergam izaslanici su se poosavetovali sgrčkim proročištem u Delfima, koje je potvrdilo da boginja treba da bude preneta u Rim.[40] Boginja je stigla u Rim u obliku crnog meteorskog kamena. U rimskoj legendi ovaj put ili njegov završetak povezan je sKlaudijom Kvintom, koja je bila optužena za bludništvo, ali je dokazala svoju nevinost izvršivši čudesni podvig u ime boginje.Publije Kornelije Scipion Nazika, navodno "najbolji čovek" u Rimu, izabran je da dočeka boginju uOstiji; najčednije rimske matrone (među njima i Klaudija Kvinta) sprovele su boginju do hramaViktorije (Pobede), da tamo sačeka dovršetak gradnje vlastitog hrama naPalatinu. Kamen iz Pesinunta kasnije je upotrebljen za prikaz lica na kipu boginje.[41] Glad se naposletku završila, a iHanibal je bio pobeđen.
Naučnici se danas slažu da su Kibelin pratilac (Atis) i njeni frigijski sveštenicievnusi (Gali) sigurno stigli u Rim s boginjom, zajedno s bar još nekim divljim, ekstatičnim karakteristikama njenog frigijskog i grčkog kulta. Priče o njenom dolasku govore o pobožnosti, čistoći i položaju Rimljana koji su bili uključeni u dvovođenje boginje, o uspehu koji je ta religijska startegija postigla, kao i o moći same boginje; u tom pričama ne spominju se nikakvi njeni pratioci ili sveštenici i čini se da je ona od samog početka bilaromanizovana.[42] Neki naučnici smatraju da se u Rimu Atis pojavljuje tek kasnije ili da su Gali, koje izvori opisuju kao neverovatno feminizirane i "nerimske", morali predstavljati neočekivanu posledicu dovođenja boginje u slepom izvršavanju naloga Sibilinskih knjiga, dakle da se radilo o "uzimanju prevelikog zalogaja".[43] Drugi primećuju da je Rim imao odličnog iskustva u preuzimanju (a ponekad i u "otimanju") tuđih božanstava,[44] a izaslanici koji su pregovarali o dovođenju Kibele u Rim svakako su morali biti i dobro obrazovani i dobro informisani.[45] Rimljani su verovali da je Kibela, koja je čak i u okviru grčkog kulta smatrana tuđinskim frigijskim božanstvom, bila boginja majka drevne Troje (Ilija). Neke od vodećihpatricijskih porodica u Rimu tvrdile su da vode poreklo od Trojanaca; tako je "povratak" Majke bogova među njen narod, koji je u davnini morao bežati iz Troje, morao biti dočekan s velikim odobravanjem, čak i ako se to ne može reći za njene pratioce i sveštenike; taj prenos svakako se dobro odrazio za one koji su ga organizovali, a samim tim i na njihove potomke.[46] Viši društveni slojevi koji su finansirali svetkovine u čast Velike majke delegirali su organizacijuplebejskim edilima, te su boginju (i sebe) častili raskošnim gozbama priređenim po kućama, na kojima, međutim, nije bilo njenih sveštenika,Gala.[47] Sama boginja nalazile se na Palatinu, gde su delovali i njeni sveštenici, u geografskom središtu najstarijih religijskih tradicija Rima.[48] Ona je predstavljana kao patricijka, rimska matrona, premda pomalo čudna, "s kamenom umesto lica", koja je jasno delovala na dobrobit rimske države.[49][50]
Avgustova propaganda stavila je kult Velike majke u funkciju učvršćenja carskog poretka i širenja verskog autoriteta Rima širom carstva. Avgust je tvrdio da potiče od Trojanaca zbog toga što ga je usinioJulije Cezar i zbog toga što je uživao božansku naklonost boginjeVenere; u ikonografijicarskog kulta Avgustova supruga,Livija, predstavljala je ovozemaljski pandan Velike majke, kao zaštitnica Rima i simbolična "Velika majka"; boginja je prikazivana s Livijinim licem na nakitu odkameje[51] i uvajarstvu.[52] Na oklopu koji nosi Avgust nakipu iz Prime Porte timpanon Velike majke nalazi se uz noge boginjeTelus. Do tada je Rim osvojio i Grčku i Frigiji, pa je i tamo uvedena verzija Kibele kao zaštitnice carskog Rima.[53]
Velika majka štitila je gradove i zemljoradnju širom carstva ―Ovidije "naglašava da je zemlja bila jalova pre dolaska Majke".[54] U VergilijevojEneidi (napisanoj između 29. i 19. pne.) ističu se njene "trojanske" karakteristike; tu je ona nazvana "Berekintijskom Kibelom", majkom samogaJupitera i zaštitnicomtrojanskog kraljevićaEneje dok ovaj beži iz razorene Troje. Ona Trojancima daje svoje sveto drvo za izgradnju brodova i moli Jupitera da njihove brodove učini neuništivima. Tim brodovima je Eneja sa svojim pratiocima pobegao iz Troje i stigao do Italije, kao sudbinski predodređen predak rimskog naroda, zajedno sa svojom majkom,Venerom. Kad su Eneja i drugi Trojanci stigli u Italiju, brodovi su se, izvršivši svoju svrhu, pretvorili u morskenimfe.[55]
Priče o dolasku Velike majke korišćene su za uzdizanje ljudi koji su taj dolazak organizovali, a samim tim i za uzdizanje njihovim potomaka. Uloga Klaudije Kvinte kao "najčednije žene" u Rimu(castissima femina) "sve više je glorofikovana i punjena fantastikom"; prikazivana je u odećiVestalke, a verovatno je imala i svoj vlastiti kult. Avgustova propaganda predstavljala ju je kao ideal ženske čednosti u Rimu. CarKlaudije tvrdio je da je Klaudija Kvinta bila među njegovim precima.[56] Klaudije je uveo Atisa u rimski panteon i njegov kult stavio u nadležnostpetnaestočlanog svešteničkog kolegija(quindecimviri sacris faciundis).[57]
Megalezijska svetkovina priređivala se svake godine i počinjala je 4. aprila, na dan kad je, prema predaji, boginja i stigla u Rim. Festival je trajao šest dana, od 4. do 9. aprila, i njime je dominirala vesela atmosfera s puno zabave i gozbi. Bogati su Rimljani obično pozivali jedni druge na formalne večere i ekstravagantne navike i raskošan život tokom trajanja festivala verovatno su dostizali dosta visok stupanj. Iz tog razlogasenat je 161. pne. utvrdio gornji limit za troškove na Megalezijama, koji pojedinac nije smeo prekoračiti.[59] Precizna struktura festivala nije poznata, ali je svakako uključivala održavanje scenskih igaraludi scaenici, tj. teatarske predstave, koje su verovatno izvođene na stepenasto uređenom prilazu njenom hramu na Palatinu; zna se da su na Megalezijama premijerno prikazane i neke odPlautovih iTerencijevihkomedija. Nakon samog festivala, 10. aprila kip boginje nošen je u javnoj povorci uVeliki cirk, gde je u njenu čast priređivanautrka dvokolica; jedan kip Velike majke stalno je stajao u Cirku i prikazivao je boginju kako sedi na leđima lava.[60]
Rimljanima su se Megalezije verovatno činile "grčkim"[61] ili frigijskim festivalom. U doba prelaza na carstvo grčki pisacDionisije Halikarnašanin opisuje Kibelinu povorku kao punu "pantomime" i "neverovatne bombastičnosti", što stoji u suprotnosti sa verskim obredima i predstavama tokom Megalezija, koji su izvođeni na dostojanstveni i "tradicionalno rimski" način; Dionisije hvali i mudrost rimskih verskih zakona, koji je zabranjivao rimskim građanima učešće u Kibelinoj povorci i u njenimmisterijama;[62] Robovima je prisustvo bilo strogo zabranjeno.[63] U doba pozne republikeLukrecije daje živi opis "ratničkog plesa" u sklopu Kibeline povorke, koji izvode ljudi s kacigama u koje su bila utaknuta tri pera, udarajući o svoje bronzane štitove,[64] "ushićeni krvlju"; svešteniciGali, duge kose, obučeni su u žutu odeću i vitlaju noževima, sve uz zvuk divlje i glasne muzike timpana i piskavih flauta. Dok se povorka kreće, bacaju se ružine latice i izdiže se oblak mirišljavogtamjana.[65] Kip boginje, gde je prikazana s krunom u obliku kule na glave i kako sedi u kolima koje vuku lavovi, nosi se visoko uzdignutim nosilima.[66] Rimska povorka u čast Kibele tokom Megalezijskog festivala, sa svojim egzotičnim elementima iznetim u javnost i ograničenosšću na rimsku elitu, značajno se razlikuje od onoga što je poznato o privatnim frigijsko-grčkim misterijama ove boginje, u koje su primani ljudi iz svih društvenih slojeva.[67]
U dobaprincipata uvedeno je održavanje jednog dugotrajnijeg festivala, tzv. "svete sedmice",[68] u čast Kibele i Atisa tokom meseca marta; taj je festival trajao od martovskihida (15. mart) pa skoro do kraja meseca. Građanima i oslobođenicima bilo je dozvoljeno ograničeno učešće u obredima vezanim za Atisa, putem njihova članstva u dva svešteničkakolegija, od kojih je svaki imao posebno zaduženje: jedan su činili "Kanofori" (Cannophores = "nosači trske"), a drugi "Dendrofori" (Dendrophores = "nosači drveta").[69] Na osnovu obaveštenja kod antičkih pisaca struktura festivala može se ovako rekonstruisati:
Naučnici se ne slažu oko toga da li je ceo ovaj niz bio više-manje formalizovan tokom Klaudijeve vladavine[86] ili se festival razvijao tokom dužeg vremenskog perioda.[87] Frigijski karakter ovog kulta mogao je biti privlačanJulijevsko-klaudijevskoj dinastiji kao izraz njihove tvrdnje o trojanskom poreklu.[88] Klaudije je možda uveo obeležavanje Atisove smrti pre no što je on poprimio svoje puno značenje kao uskrsnulo božanstvo ponovnog rođenja, koje se kasnije slavilo u "Danu ulaska trske" i na Hilarijama.[89] U svakom slučaju, smatra se da je ovaj potpuni niz festivalskih dana bio zvaničan u dobaAntonina Pija (vl. 138-161), premda se među sačuvanim rimskimfastima on pojavuljuje samo uFilokalovom kalendaru iz 354. godine naše ere.[90]
Od početka su možda održavani manji lokalni ili privatni obredi uOstiji, Rimu i kod hramaViktorije kojima su obeležavane značajne godišnjice, događaji i učesnici u organizovanju Kibelina dolaska 204. pne., uključujući i brod kojim je preneta, a koji se verovatno smatrao svetim predmetom. Verovatno je postojao kult Klaudije Kvinte, posebno u carsko doba, koja je služila kao herojski primer rimske ženstvenosti.[91] Čini se da je u Kibelinu rimsku ikonografiju uvedena zimzelena šišarka (bora ili jele), bar delimično utemeljena na rimskom mitu o trojanskom poreklu, u kome je boginja dala Eneji svoje sveto drvo za izgradnju brodova. Šišarle su se verovatno prvo pojavile kao simboli Atisove smrti i ponovnog rođenja,[92] no premda arheološki nalazi ukazuju na to da je njegov kult već rano postojao u okviru Kibelina hrama na Palatinu, urimskim književnim iepigrafskim izvorima njegovo se ime prvi put pojavljuje tek uKatulovoj pesmi 63, gde je on jasno smešten u okvir mita o Velikoj majcii prikazan kao nesrećni vođa i preteča Kibelinih sveštenika, Gala.[93]
Rimska zabrana kastracije i učesšća građana u kultu Velike majke ograničila je i brojnost i vrstu posvećenika u kult. Od 160-ih godina naše ere građani koji su želeli da budu posvećeni u njene misterije mogli su umesto kastracije ponuditi dva druga oblika krvne životinjskežrtve.Taurobolij je predstavljao žrtvovanje bika, najmoćnije i najskuplje žrtvene životinje u rimskoj religiji, dok jeKriobolij predstavljao žrtvovanje neke manje životinje, obično ovna.[95][96] Jedan pozni prikaz, pun melodramatike i antagonizma, dao jehrišćanski apologet Prudencije; tu se opisuje kako jedan sveštenik stoji u jami ispod rešetkastog poda od drveta; njegovi pomoćnici ubijaju bika jednim svetim kopljem; sveštenik izlazi iz jame, natopljen bikovom krvlju, uz pljesak okupljenih gledalaca. Ako je ovaj opis tačan, to bi značilo da je Taurobolij bio izuzetak u odnosu na uobičajenu rimsku žrtvenu praksu;[97] a možda se tu radilo jednostavno o žrtvovanju bika kod koga je krv bila pažljivo prikupljena i predata božanstvu, zajedno s bikovim testisima kao organima za reprodukciju.[98]
Taurobolij i Kriobolij nisu bili vezani za neki određeni datum ili festival, ali verovatno su se temeljili na istim teološkim principima kao i ciklus života, smrti i ponovnog rođenja karakterističan za "svetu sedmicu" u martu. Prinositelj žrtve lično je simbolički zauzimao Atisovo mesto i, kao i Atis, bio je očišćen, obnovljen ili, kad je izlazio iz jame ili groba, "ponovo rođen".[99] Smatralo se da ovi regenerativni efekti vremenom slabe, ali da se mogu obnoviti novim žrtovanjem. Na nekim zavetnim natpisima regenerativna moć ove žrtve prenosi se i na one koji joj nisu prisustvovali, uključujućicara, njegovu porodicu i celu rimsku državu; na nekim natpisima zabeležen jedies natalis (rođendan ili godišnjica) nekog posvećenika ili učesnika obreda. Posvećenici i učesnici mogli su biti i muškarci i žene.[100]
Veliki troškovi koje je Taurobolij iziskivao značili su da su posvećenici dolazili iz najvišeg društvenog sloja, a čak je i manja žrtva u okviru Kriobolija bila nedostižna za siromašne ljude. Ima indicija da su među rimskom svetinom pojedinci poštovali Atisa, ali nema nikakvih indicija da su neki od njih bili zvanično posvećeni u kult Velike majke.[101] U doba verske obnovo u doba kasnijeg Rimskog carstva mežu značajnim posvećenicima u kult Velike majke bili su duboko religiozni, bogati i obrazovanipretorijanski prefektVetije Agorije Pretekstat,quindecimvirGaj Cejonije Rufije Voluzijan, koji je dvaput bio konzul, a možda icar Julijan.[102] Taurobolijska posvećenja bila su, kako se čini, češća pojava u zapadnimprovincijama Carstva nego bilo gde drugde, na šta ukazuju i natpisi pronađeni, pored drugih lokaliteta, u Rimu i Ostiji uItaliji,Lugdunu uGaliji, te uKartagini uAfrici.[103]
"Atis" je možda bilo ime ili naslov Kibelinih sveštenika ili sveštenika-kraljeva u drevnoj Frigiji.[104] U mitu je obogotvoreniAtis većinom predstavljen kao osnivač Kibelinog svešteničkog bratstva Galâ, no kodServija, koji je pisao u doba Rimakog carstva, Atis je prikazan kako kastrira jednog kralja da bi izbegao njegove seksualne nasrtaje i kako potom kralj na samrti kastrira samog Atisa; Kibelini sveštenici pronalaze Atisa ispod jednog bora, on umire i oni ga pokopaju, zatim u njegovu čast i oni sebe kastriraju i slave ga u svojim obredima posvećenim boginji. Cilj ove Servijeve priče možda je bio da objasni prirodu, poreklo i strukturu vladajućeteokratije u Pesinuntu.[105] Jedanhelenistički pesnik opisuje Kibeline sveštenike u ženskom rodu, kaoGallai.[106] Rimski pesnikKatul govori o Atisu koristeći muški rod sve dok ovaj sebe ne kastrira, nakon čega koristi ženski rod.[107] Razni rimski izvori govore o sveštenicima Galima kao o "srednjem" ili "trećem rodu" (medium genus ilitertium sexus).[108] Smatralo se da dobrovoljna kastracija kroz koju su Gali prolazili u službi boginje njima dajeproročku moć.[109]
Pesinunt, gde se nalazio hram iz koga je Velika majka preneta u Rim, bio je uređen kao teokratija u kojoj su vladajuću elitu čini svešteniciGali, koji su se možda birali nekom vrstom usvojenja, da bi se osiguralo "dinastičko" nasleđivanje. Najviši položaj zauzimao je Gal koji je bio poznat kao "Atis", a ispod njega bio je sveštenik nazvan "Battakes".[110] Pesinuntski Gali vršili su snažan uticaj na političke poslove; 189. pne. predvideli su rimsku pobedu (ili se molili za nju) u sukobu sGalaćanima. Narednih godina, možda i kao odgovor na taj gest dobre volje, rimski senat formalno je priznaoIlij kao predački zavičaj rimskog naroda i dodelio mu novu teritoriju i oslobođenje od poreza.[111] Godine 103. pne., jedanBattakes otputovao je u Rim i obratio se senatu, bilo radi naknade štete za bezbožna dela počinjena u njegovom svetilištu, bilo da bi predvideo još jedan vojni uspeh Rima. On je svakako morao ostaviti značajan utisak, budući da je bio "obučen u šarenu odeću i na glavi nosio nešto nalik kruni, pri čemu među Rimljanima nisu bile dobrodošle bilo kakve asocijacije na kraljevsku vlast". Ipak, senat mu je dao svoju podršku; a kad jenarodni tribun, koji se bio agresivno suprotstavio sveštenikovom pravu da se obrati senatu, umro od groznice (ili, prema drugoj verziji, kad se predskazana rimska pobeda zaista dogodila), moć Velike majke činila se dokazanom.[112]
Gali i njihov kult bili su u Rimu pod vrhovnom kontrolomkolegija pontifika, koji su se obično birali među najistaknutijim i najbogatijim rimskim građanima.[113] Sami Gali, predma uvedeni da u ime Rima obavljaju svakodnevne bogoslužne čini u okviru kulta svoje boginje, predstavljali su svojevrsnu inverziju rimske svešteničke tradicije, po kojoj su viši sveštenici bili građani, od kojih se očekivalo da imaju svoju porodicu i potomstvo te da lično budu odgovorni za troškove održavanja hramova, angažovanja pomoćnika i organizovanja festivala i obrednih čini. Budući da su bilievnusi i stoga nisu mogli imati potomke, Galima su bila uskraćenarimska građanska prava i pravo nasleđivanja; kao i njihovi orijentalni pandani, oni su tehnički bili prosjaci, njihov je život zavisio od pobožne darežljivosti drugih ljudi. Tokom nekoliko dana u godini, za Megalezije, Kibelini zakoni dopuštali su im da izađu iz okruga hrama, u okviru kojega su živeli, i da idu ulicama Rima proseći novac od građana. Gali su biliautsajderi, jasno obeleženi svojim ženstvenim ponašanjem, odećom i ukrasima, ali budući da se radilo o sveštenicima jednog zvaničnog državnog kulta, oni su istovremeno bili sveti i nepovredivi. Od samog početka izazivali su među Rimljanima fascinaciju, prezir i strahopoštovanje.[114] Nijedan Rimljanin, pa ni rimski rob, nije mogao nekažnjeno sebe kastrirati "u čast Boginje"; 101. pne. jedan rob koji je to učinio oteran je u iznagnstvo.[115] Avgust je među vlastitim oslobođenicima birao sveštenike da nadziru kult Velike majke, koji je stavio pod kontrolu cara.[116]Klaudije je uveo višeg sveštenika s naslovom "Arhigala", koji nije bio evnuh i imao je puno pravo rimskog građanstva.[117]
Ostaje nejasno kad je jedan Gal mogao izvršiti samokastraciju dopuštenu po verskim zakonima; možda su neki to činili na "Dan krvi"(Dies sanuinis) tokom martovskog festivala u čast Kibele i Atisa.Plinije Stariji kaže da je sama procedura samokastracije bila relativno bezbedna, ali nije poznato u kojem su je trenutku svoje karijere Gali vršili, koji deo genitalija je zapravo uklanjan,[118] pa čak ni da li su je vršili svi Gali. Neki Gali proživeli bi veći deo života u službi boginje, održavali bi kontakt sa rođacima i partnerima sve vreme tokom svoje službe i naposletku bi se iz nje povukli.[119] Gali su ostali prisutni u rimskim gradovima još dugo nakon početka hrišćanske ere. Nekoliko godina pošto jehrišćanstvo postalo jedina državne religijaAvgustin je video Gale "kako šetaju trgovima i ulicama Kartagine, nauljene kose i napuderisanih lica, mlitavih udova i ženstvenog hoda, i kako čak i od trgovaca prose novac da bi mogli nastaviti svoj grešni život".[120]
Hram Velike majke stajao je uzdignut visoko na padiniPalatina, odakle je padao pogled na dolinu u kojoj je bioVeliki Cirk, a preko puta je stajao hramCerere na padiniAventina. Hramu se prilazilo dugim stepenicama koje su počinjale od jedne ravne platforme ili proscenija, gde su se verovatno održavalefestivalske igre iteatraske predstave u čast boginje. Na vrhu stepeništa stajala je statua boginje na prestolu, s vencem u obliku kule na glavi i s lavovima uz bokove. Njen žrtvenik nalazio se na dnu stepenica, u jednom uglu proscenija. Njen prvi hram oštećen je u požaru 111. pne., nakon čega je bio obnovljen ili ponovo izgrađen. Izgoreo početkom carskog doba i potom obnovljen po nalogu caraAvgusta; zatim je ponovo stradao u požaru, nakon čega ga je Avgust izgradio u još raskošnijem stilu; njegovzabat prikazan je naŽrtveniku pobožnosti(Ara pietatis).[121] Boginja je predstavljena svojim upražnjenim tronom i krunom, koji su okruženi s dve figure Atisa koje se oslanjaju natimpanone; tu su i dva lava koja jedu iz zdele, kao da ih je ukrotila boginja koja se ne vidi ali se oseća njeno prisustvo. Ta scena verovatno predstavlja tzv.selisternij(sellisternium), tj. oblik gozbe koji je obično priređivan za boginje, u skladu s "grčkom praksom"(ritus Graecus) kakva se praktikovala u Rimu.[122] Ta je gozba verovatno održana u samoj zgradi i prisustvovali su joj samo bogataši koji su finansirali Kibeline obrede; njihov obrok bilo je meso žrtvenih životinja.
Najkasnije od 139. godine naše ere u rimskoj luci uOstiji, kuda je boginja nekad davno stigla u Italiju, postojalo je svetilište Velikoj majci i Atisu, u kojem su služili lokalni Arhigal i kolegij "dendrofora" (dendrophores = ritualni "nosači drveta" tokom martovske svetkovine).[123]
Tokom priprema za izgradnju temeljabazilike sv. Petra na Vatikanskom brdu otkriveno je jedno svetilište, poznato kao "Frigijanum"(Phrygianum), i u njemu oko 24 posveta Velikoj majci i Atisu.[124] Mnoge od tih posveta u međuvremenu su izgubljene, ali većinu sačuvanih predali su svetilištu Rimljani iz viših društvenih slojeva nakon što su prineli taurobolijsku žrtvu Velikoj majci. Nijedan od njih nije bio sveštenik Velike majke ili Atisa, no nekoliko njih bili su sveštenici u okviru nekih drugih kultova.[125]
BlizuSetifa (uMauretaniji) "dendofori" i vernici(religiosi) obnovili su hram Kibele i Atisa nakon katastrofalnog požara 288. godine naše ere. Među raskošnom novom opremom, plaćenom iz privatnih izvora, bila je srebrna statua Kibele na kočijama, koja su imala krov s resicama u obliku šišraki.[126] Kibela je izazivala gnev hrišćana širom Carstva; kad jeTeodoru iz Amaseje bilo dato vreme da se odrekne svog hrišćanskog uverenja, on je, umesto toga, zapalio jedan Kibelin hram.[127]
Glavni mitovi o Kibeli bave se njenim poreklom i odnosnom s Atisom. Najsloženije, najdetaljnije, najživlje i najjezivije priče o Kibeli proizveo je hrišćanski apologetAmbrozije krajem 4. veka naše ere u sklopu svoje antipaganske polemike.[128]
Za Lukrecija, Velika majka "simbolizovala je svetski poredak". Njena visoko uzdignuta slika označava Zemlju, koja "visi u zraku". Ona je majka svega, a upregnuti lavovi koji vuku njenu kočiju znak su pokoravanja koje roditeljima duguju njihovi potomci.[129] Ona sama je nestvorena i stoga suštinski odvojena i nezavisna od svojih tvorevina.[130]
Početkom carskog razdoblja rimski pesnikManilije u svojojAstronomiji uvrštava Kibelu kao trinaesto božanstvo u inače simetričan, klasični grčko-rimskizodijak, u kojem svakom od dvanaestkuća zodijaka (predstavljenih određenim sazvežđima) vlada jedno od dvanaest božanstava, koja su u grčkoj poznata kaoolimpski bogovi, a u Rimu kaodi consentes. Kod Manilija Kibela iJupiter pojavljuju se kao zajednički vladariLava, u astrološkoj opoziciji premaJunoni, koja vladaVodolijom.[131] Naučnici danas primećuju da, dok se Kibelin Lav diže iznad horizonta, Bik se spušta i tako Lav dominira u odnosu na Bika. Među mogućim grčkim uzorima za Kibelin Megalezijski festival u Rimu nalaze se predstave lavova koji napadaju bikove. Održavanje te svetkovine vremenski se više-manje poklapalo s nekim događajima iz rimskog zemljoradničkog kalendara (oko 12. aprila), kada se seljacima savetovalo da okopavaju svoje vinograde, drobe zemlju, seju proso te, "što što je bilo naročito prigodno, s obzirom na prirodu Kibelinog sveštenstva, da kastriraju stoku i druge životinje".[132]
