Istorija Srbije u jugoslovenskim ratovima obuhvata periodistorije Srbije od deset godina - koji je započeo sa ratovima uu Sloveniji iHrvatskoj1991. godine, a završio sakosovskim ratom1999, odnosnopreševskim konfliktom2001. godine. Srbija je na samom početku tih događaja bila deobivše, odnosnokrnje Jugoslavije, a od 1992. do 2003. novostvoreneSavezne Republike Jugoslavije.
Sama teritorija Srbije - uz izuzetak nekoliko artiljerijskih i minobacačkih napada na pogranična mjesta i gradove 1991. i 1993. godine - je ostala pošteđena ratnih operacija sve do početkakosovskog rata, odnosnobombardovanja od strane NATO-pakta 1999. godine. Međutim, Srbija je od samog početka sudelovala u ratovima u Hrvatskoj i BiH, prvo preko srpskih rezervista, regruta i oficira koji su služiliJNA, zatim preko raznih dobrovoljačkih i paravojnih formacija, odnosno vojne, logističke, obavještajne i tehničke podrške davane oružanim formacijama samoproglašenihsrpskih entiteta uHrvatskoj iBiH -Republike Srpske iRepublike Srpske Krajine.
Cilj Hrvatske i Bosne i Hercegovine bio je sticanje neovisnosti, dok suJNA, srpski pobunjenici i paravojne formacije - pod organizacijom i komandom predsjednika SrbijeSlobodana Miloševića[1][2] - imale cilj zadržati ta područja pod kontrolom Beograda provođenjem "etničkog čišćenja" nesrpskog stanovništva, u prvom reduBošnjaka iHrvata i posljedično stvoriti dvije nove srpske države na teritorijama dvaju osamostaljenih republika. Podrška secesionizmu bosanskohercegovačkih i hrvatskih Srba je bila zvanična politika vlasti Srbije pod čijom dominacijom se nalazio isavezni aparat. Za svoj konačan cilj u slučajudisolucije savezne države, Milošević i njegovi saveznici su postavili stvaranjejedinstvene, nacionalno homogene srpske države na razvalinama Jugoslavije, koja bi obuhvatila teritorijeSrbije,Crne Gore,Republike Srpske Krajine iRepublike Srpske.[3][4]
Srbija pod Miloševićem se još od 1992. godine u međunarodnoj, a pogotovo zapadnoj, javnosti smatrala odgovornom za pokretanje i dalje vođenje ratova, odnosno u okviru njih izvršenihratnih zločina, a što je dovelo domeđunarodnih sankcijaUN u periodu 1992-1996. godine, te izolacije SRJ koja je imala dalekosežne negativne ekonomske, političke i kulturne posljedice.
Iako je Srbija uporno pokušavala da dokaže da nije bila u ratu, nekadašnji načelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije (VJ), generalMomčilo Perišić je2011. godine osuđen na 27 godina zatvora zbog granatiranjaSarajeva i napada naZagreb.[5]
Za ulogu Srbije uratovima u bivšoj Jugoslaviji, u delu javnosti uHrvatskoj iBosni i Hercegovini upotrebljava se terminvelikosrpska agresija.
O sudbini Jugoslavije imaju pravo da odlučuju samo narodi te Jugoslavije, jer Jugoslaviju nisu stvorile republike nego narodi (…) Što se tiče srpskog naroda, on želi da živi u jednoj državi. Zato je svaka podela na više država, koja bi odvojila delove srpskog naroda koji žive u okviru više suverenih država, po našem mišljenju neprihvatljiva, odnosno – da budem precizniji – na to ne može ni da se pomišlja.[6][7]
– PredsednikRepublike SrbijeSlobodan Milošević o želji srpskog naroda da živi u jedinstvenoj državi (Danas, 15. januara 1991)
Naš stav je savršeno jasan. Mi se zalažemo za obnovu srpske države na Balkanu, države koja će ujediniti sve srpske zemlje: današnju srpsku federalnu jedinicu, srpsku Makedoniju, srpsku Crnu Goru, srpsku Bosnu i srpsku Hercegovinu, srpski Dubrovnik, srpsku Dalmaciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Slavoniju i srpsku Baranju.[7][8]
– Vojislav Šešelj, predsjednikSrpskog četničkog pokreta oVelikoj Srbiji u intervjuu časopisu “Tribuna”, 1. oktobar 1990.
U novoj jugoslovenskoj državi biće najmanje tri federalne jedinice: Srbija, Crna Gora i ujedinjena bosanskohercegovačka i kninska oblast. Ako bosanski muslimani žele da ostanu u novoj jugoslovenskoj državi, moći će da ostanu. Ako budu hteli da se otcepe, moraju znati da će ... država bosanskih muslimana biti sa svih strana okružena srpskom teritorijom.[9]
– Potpredsjednik strankeMihajlo Marković na kongresuSocijalističke partije Srbije 9. listopada 1991. u Peći.
Ili federacija po meri Srbije i Srba, ili Srbija kao nacionalna država na teritorijama gde Srbi žive.[10][11]
– AkademikSima Ćirković o srpskom nacionalnom programu
Polovinom 1980-ihSrpska akademija nauka i umetnosti donosiMemorandum SANU, koji iznosi stanovište da su Srbi diskriminisani u Jugoslaviji i da se nad njima vršigenocid od straneAlbanaca naKosovu. Na jednom mjestu u tekstu Memoranduma eksplicitno je navedeno: „Srpskom narodu je nametnuto osećanje istorijske krivice, a jedino on nije rešio nacionalno pitanje, niti je dobio državu kao ostale nacije... Uspostavljanje punog nacionalnog i kulturnog integriteta srpskog naroda, nezavisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko pravo.“[12] Nakon toga dolazi do bujanja srpskog nacionalizma i talasa organizovanih protesta Srba i Crnogoraca širom zemlje. Pod pritiskomdemonstracija, dolazi do rušenja vlastiSAP Vojvodine,SAP Kosova iSR Crne Gore, i njihove smjene ljudima odanim Slobodanu Miloševiću. Time je Srbija stekla kontrolu nad 4 od 8 glasova ufederalnom predsedništvu i kontrolu nadSavezom komunista Jugoslavije,[13] što joj je omogućilo prevlast u saveznim organima vlasti.[14]
Srpski nacionalisti označili sustvaranje Jugoslaviju kao najveću grešku Srbije. Smatrali su da bi bilo bolje da su se srpski političari okoristili povoljnim istorijskim okolnostima u periodu nakonPrvog svjetskog rata te stvoriliVeliku Srbiju.[15] Tokomratova u bivšoj Jugoslaviji 90-ih godina 20. veka, srpski političari zastupali su ujedinjenje Srba putem revizije granica, nasuprot nastojanjima međunarodne zajednice za očuvanjem postojećih granica jugoslovenskih republika. Ideju Velike Srbije zastupale su najveće srpske političke stranke tog perioda (uključujućiSPS,SRS,SSJ iSPO).[13][16]
 | Neutralnost ovog članka ili dijela članka jeosporena. Molimo da prije uređivanja članka sporne dijelove razmatrate na stranici zarazgovor. |
Britanski povjesničar i novinarNoel Malcolm analizira metode koje je Srbija upotrebila radi izazivanja rata u Hrvatskoj, te kasnije u Bosni i Hercegovini. On smatra da su u Hrvatskoj su upotrijebljene tri metode, jedna opća i dvije posebne. Opća je metoda bila da se srpsko pučanstvo podbuni neprekidnimbombardiranjem dezinformacijama i izazivanjem straha preko javnih glasila i lokalnih političara. Svaki loš potez Tuđmanove vlasti (npr. naredba da se skinu imena ulica ispisana ćirilicom) prikazan je kao akt "ustaškog" terora. Druga je metoda standardna i može se naći u svim priručnicima ogerilskom ratovanju: to je tehnika "kompromitiranja cijelog sela" kojom su se služilifrancuski pokret otpora,Vijetkong i nebrojeni drugi gerilski pokreti. Ta tehnika predviđa izazivanje incidenata - na primjer,oružani napad na autobus pun hrvatskih policajaca - kako bi se izazvale oštre sankcije ili odmazda, pa se onda oružje podijeliseljacima i kaže im se da ce ihpolicija sve skupa napasti. Kad naoružana policija stigne, nije teško zametnuti oružani sukob, i najednom je cijelo selo, koje je do tada bilo neutralno, na strani pobunjenika. Treća je metoda jednostavan i sasvim proziran trik: izazovu se ozbiljni incidenti, a onda se zamolivojska da intervenira kao nepristran arbitar, kad je već potpuno jasno da je vojska (JNA) odanaBeogradu, te da je na strani Miloševića i Srba.[9] Noel Malcolm se trenutno nalazi na čelu Odbora povjerenikaBosanskog instituta uLondonu, a služi i kao predsjednikAnglo-albanskog udruženja.
Pisac i akademikSANUDobrica Ćosić, ideologsrpskog nacionalizma te prvi predsjednik Savezne Republike Jugoslavije od 1992. do 1993. godine, najavljuje u januaru 1991. nasilni scenarij, za slučaj da dođe do „otcepljenja“ Hrvatske i Slovenije:
Srbija nema razloga i pravo da sprečava Hrvate i Slovence da se otcepe, ali samo na svojim etničkim teritorijama. Ako to čine aneksijom srpskih etničkih teritorija, biće zavojevači i izazivači rata. Srpski narod danas ima sve razloge da živi u jednoj državi.[17]
JNA je ilegalno naoružavala srpske pobunjenike u drugim republikama. Veliku zabrinutost je izazvao podatak iznesen u srpnju1991. da se redovitopotajno dostavlja oružje bosanskim Srbima prema dogovoru Miloševića, srpskog ministra unutarnjih poslova Mihalja Kertesa i vode bosanske SDS Radovana Karadžića.[18] Taj je podatak potvrdio predsjednik savezne vlade na odlasku,Ante Marković, objavivši sadržaj snimljenog telefonskog razgovora u kojem je Milošević obavijestio Karadžića da ce mu sljedecu pošiljku oružja predati general Nikola Uzelac, komandant garnizonaJNA u Banjoj Luci.[19] Do kraja 1991. godine Srbi u Bosni i Hercegovini, pre svega pristaliceSDS-a, su već bili "naoružani do zuba".[9]
"Srpska autonomna oblast" (skraćeno SAO) je naziv za srpske paradržavne tvorevine uHrvatskoj iBosni i Hercegovinu, u toku procesa raspadanjaJugoslavije. Iza osnivanja SAO-a stajala jeSrpska demokratska stranka i režim uBeogradu.
U Hrvatskoj je krajem 1990. godine osnovanaSAO Krajina, da bi početkom 1991. bile osnovane jošSAO Zapadna Slavonija iSAO Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem. Sve SAO u Hrvatskoj su se ujedinile uRepubliku Srpsku Krajinu. Na isti način su tokom septembra1991. godine i u BiH oformljene srpske autonomne oblasti, i toAutonomna regija Krajina,SAO Semberija,SAO Romanija iSAO Hercegovina, koje su se 9. januara 1992. godine ujedinile uSrpsku Republiku Bosnu i Hercegovinu.
Mihailo Marković, redovni članSANU i potpredsednikSocijalističke partije Srbije, odgovarajući na pitanje o mogućnosti i legitimnosti novih razgraničenja unutar Jugoslavije i istorijskoj legitimnosti i utemeljenosti „SAO Krajine, Slavonije, Baranje i zapadnog Srema“, u intervjuu “Politici” od 31. avgusta 1991. kazati će sljedeće: „Postojeće unutrašnje granice u Jugoslaviji mogu biti legitimne samo ako su zasnovane na etničkim i istorijskim temeljima. Krajina, istočna Slavonija, Baranja i zapadni Srem ne mogu pripadati Hrvatskoj ni po jednom, ni po drugom kriterijumu... Narodi koji to žele otići će, oni koji to ne žele ostaće u Jugoslaviji. Jugoslavija mora utvrditi svoju novu državnu granicu — jer u ovom trenutku mi smo valjda jedina država na svetu koja na velikom delu svog prostora nema državnu granicu. Ta nova državna granica mora u Hrvatskoj ići linijom razgraničenja srpskog i hrvatskog naroda...“ Objašnjavajući „srpsko jugoslovenstvo“, Marković kaže da „ono ostaje naše opredeljenje, a oni koji se i dalje zalažu za jugoslovenstvo sa Hrvatima i Slovencima su ljudi ‛smanjenih sposobnosti’ da uče iz iskustva“, odnosno „neinteligentni“.[20]
U rujnu 1991. godine, "Srpske autonomne oblasti", kojih je tad u BiH bilo četiri, zatražile su odJNA da ih, nakon niza lokalnih incidenata i puškaranja, "zaštiti", iako su one, zahvaljujuci pomoći JNA, već bile izvanredno dobro naoružane. JNA je odmah stupila u akciju: jedna kolona od stotinu vozila krenula je u zapadnu Hercegovinu, druga se kolona zaputila u centar za vezu u Nevesinju, a 5000 vojnika upućeno je iz Sarajeva u Hercegovinu. Do kraja mjeseca rujna, ove su postrojbe uspostavile "granice" "Srpske autonomne oblasti (SAO) Hercegovine".[9]
Vojska Jugoslavije je obezbeđivala logističku pomoć širokih razmera VRS i SVK. Logistička pomoć obuhvatala je naročito velike količine pešadijske i artiljerijske municije, gorivo, rezervne delove, obuku i stručnu pomoć.[21]
– Iz presude načelniku generalštaba VJMomčilu Perišiću
U vrijeme raspada jugoslovenke federacije, političko rukovodstvo Srbije i vojno rukovodstvo JNA smatrali su da je JNA „vojsk[a] onih koji žele da ostanu u Jugoslaviji, a najmanje je: Srbija, srpski narod plus Crna Gora“.[22] Na sastanku 11. jula 1991. godineVeljko Kadijević, predsednik Srbije Slobodan Milošević, delegat Crne GoreBranko Kostić i delegat SrbijeBorisav Jović govorili su o smeni Slovenaca i Hrvata sa čelnih pozicija u JNA jer, kako su naveli, „oni sada imaju svoje države i svoje vojske koje su u sukobu sa našom“.
Kontrolu nad JNA preuzimao je Slobodan Milošević, na prvom mestu preko svog uticaja na delegate Srbije, Crne Gore, Kosova i Vojvodine u Predsedništvu SFRJ, a zatim i preko uticaja na saveznog sekretara narodne odbrane Veljka Kadijevića i načelnika Generalštaba JNA Blagoja Adžića, kao čelnih ljudi oružanih snaga.[23]
16. marta 1991. godine, na sastanku koji je održao sa predsednicima skupština opština Republike Srbije, Milošević otvoreno prijeti nasiljem onim republikama SFRJ koje žele napustiti jugoslovensku federaciju:
Ovde je u pitanju raspad Jugoslavije. Tendencija je da se ona razbije na više samostalnih država na bazi interesa rukovodstava pojedinih republika... Na pitanjima interesa Srbije i srpskog naroda, očekujem da neće biti stranačkih sukoba... Mi moramo obezbediti jedinstvo ako želimo da kao najveća i najbrojnija republika diktiramo dalji tok događaja. To su pitanja granica, suštinska državna pitanja. A granice kao što znate, uvek diktiraju jaki, nikad ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. Da bismo bili jaki, moramo biti jedinstveni na ovim našim nacionalnim interesima, a sve ove druge naše razne razmirice i razlike možemo da ostavimo za posle, kada rešimo ova osnovna i suštinska pitanja naših nacionalnih interesa... Mi zbog toga, a i zbog opasnosti da, kada su se drugi naoružali, i mi bili dugo vremena goloruki, moramo podići stepen naše borbene gotovosti. Ja sam naredio mobilizaciju rezervnog sastava milicije. Dalje, angažovanje u formiranju novih snaga milicije, a Vlada je dobila zadatak da pripremi odgovarajuće formacije koje će nas učiniti u svakom slučaju bezbednim, odnosno učiniti sposobnim da branimo interese naše republike, srpskog naroda izvan Srbije...Ako treba da se tučemo, bogami ćemo da se tučemo. A nadam se da neće biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer ako ne umemo dobro da radimo i privređujemo, bar ćemo znati dobro da se tučemo.[24][25]
– Izvodi iz stenografskih beležaka sa sastanka predsednika Republike Slobodana Miloševića i potpredsednika Narodne skupštine Republike Srbije sa predsednicima skupština opština Republike Srbije, 16. mart 1991. godine
U oktobru 1991. godine Predsedništvo SFRJ se svelo na četiri člana (tzv. krnje Predsedništvo), jer su se iz tog tela povukli delegati Slovenije, Hrvatske, BiH i Makedonije. Od tada, u „krnjem Predsedništvu“ ostali su – Borisav Jović kao delegat Srbije, Branko Kostić iz Crne Gore,Jugoslav Kostić iz AP Vojvodine iSejdo Bajramović iz AP Kosova. Oni su se skoro svakodnevno sastajali sa predsednicima Crne Gore i Srbije,Momirom Bulatovićem i Slobodanom Miloševićem, saveznim sekretarom za narodnu odbranu Veljkom Kadijevićem i načelnikom Generalštaba JNA Blagojem Adžićem. Na tim sastancima su razmatrali situaciju u SFRJ. Borisav Jović i Slobodan Milošević su Veljku Kadijeviću davali uputstva o tome na koji način da angažuje oružane snage SFRJ.[26]
Srpska vlast negira bilo kakvu povezanost zvanične Srbije sa ratovima u Hrvatskoj i BiH. Međutim, pred Međunarodnim sudom za ratne zločine se pokušava dokazati tačna uloga i odgovornost Srbije u ovim sukobima.
Bivšem načelniku generalštaba VJ Momčilu Perišiću se na teret stavlja da je bio odgovoran za materijalnu i logističku pomoć Vojsci Republike Srpske i Srpskoj vojsci Krajine; Haško tužilaštvo dalje navodi da je VJ obezbeđivala i plaćala oficirski kadar VRS i SVK, uključujući beneficije i unapređenja. Prema optužnici, ovo obezbeđivanje oficira VJ vršeno je tajno, kako bi se prikrila umešanost SRJ u sukobe u Hrvatskoj i BiH, čime su kršene rezolucije Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija.[27]
Dalje se navodi da je u novembru 1993. Momčilo Perišić pri Generalštabu VJ osnovao kadrovske centre s posebnom namenom, kako bi se prikrilo obezbeđivanje i plaćanje oficira u Bosni i Hrvatskoj. Ti centri su poznati kao „30. kadrovski centar” za pripadnike VJ koji su služili u VRS i „40. kadrovski centar” za pripadnike VJ koji su služili u SVK.[27]
Tužilaštvo je dokazivalo da je Perišić ostvarivao efektivnu kontrolu nad Vojskom Republike Srpske i Srpskom vojskom Krajine tako što je pružao finansijsku, logističku, kadrovsku i drugu podršku VRS i SVK i imao pravo da odlučuje o unaprjeđenjima i prestanku službe onih njihovih pripadnika koji su u redove tih vojski upućeni posredstvom 30. i 40. kadrovskog centra VJ. Prema optužnici, ove vojske bile su dio Vojske Jugoslavije na čijem je čelu tada bio general Perišić. Bivši jugoslavenski predsjednik,Zoran Lilić, svjedočeći pred Tribunalom u Haagu, ispričao je da je u novembru 1993. potpisao naredbu o formiranju 30. kadrovskog centra, te da su “prosečna mesečna davanja za 30. kadrovski centar bila 1.600.000 nemačkih maraka. Od 1993. do 1997. godišnje smo plaćali oko osam miliona evra za taj centar.”[28]
Takođe, tužiteljstvo Tribunala u Haagu je u optužnici protiv čelnih ljudiResora državne bezbednosti Republike Srbije,Jovice Stanišića iFranka Simatovića Frenkija, tvrdilo da su oni kroz učešće uudruženom zločinačkom poduhvatu (UZP), počinili zločine uSrpskoj autonomnoj oblasti Krajina iSrpskoj autonomnoj oblasti Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem u Hrvatskoj, kao i u općinamaBijeljina,Bosanski Šamac,Doboj,Sanski Most,Trnovo iZvornik u Bosni i Hercegovini. Zajednički cilj tog UZP-a bio je prisilno i trajno uklanjanje većine nesrba, Hrvata u Hrvatskoj, te bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata, s velikih područja u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.
Stanišić i Simatović se, također, terete da su planirali, naredili i/ili na drugi način pomagali i podržavali planiranje, pripremu ili izvršenje krivičnih djela navedenih u optužnici.
Među pojedincima koji su učestvovali u UZP-u, i time značajno doprinosili ostvarenju cilja tog poduhvata, bili su optuženi Jovica Stanišić i Franko Simatović, zatimSlobodan Milošević,Veljko Kadijević,Blagoje Adžić,Ratko Mladić,Radmilo Bogdanović,Radovan Stojičić,Mihalj Kertes,Milan Martić,Goran Hadžić,Milan Babić,Radovan Karadžić,Momčilo Krajišnik,Biljana Plavšić,Mićo Stanišić,Željko Ražnatović,Vojislav Šešelj, i drugi pripadnici srpskih snaga.[29]
Između 1991. i 1995.,Milan Martić je bio na položajima ministra unutarnjih poslova, ministra obrane i predsjednika samoproglašene "Srpske Autonomne Oblasti Krajina" (SAO Krajina), koja je kasnije preimenovana u "Republiku Srpsku Krajinu" (RSK). Zaključeno je da je tijekom tog razdoblja sudjelovao uudruženom zločinačkom poduhvatu u koji je bio uključen iSlobodan Milošević, a čiji je cilj bio stvaranje ujedinjene srpske države putem počinjena široko rasprostranjene i sustavne kampanje zločina protiv nesrba koji su živjeli u područjima uHrvatskoj iBosni i Hercegovini koja su trebala postati dijelom takve države.[30]
– Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju, u svojoj presudi protivMilana Martića
U Hrvatskoj je1991. godine buknuo sukob između hrvatskih vojnih, policijskih i paravojnih snaga s jedne, te paravojnih snaga pobunjenih hrvatskihSrba, odnosno snagaRepublike Srpske Krajine, koje je podržavalaJugoslavenska narodna armija, a kasnijeSrbija.[31] Srpske snage su zauzele 14.760 km2 ili 26% hrvatskog teritorija.[32] Jedan strani komentator je napisao u rujnu 1991: "Čini se da je strateški cilj da se povežu razni džepovi srpskih područja tako da se Hrvati izmedu njih otjeraju terorom i zastrašivanjem."[33]
Prema podacima tužilaštva Suda za ratne zločine na prostoru bivše Jugoslavije, u Hrvatskoj je samo 1991. godine oko 220.000Hrvata bilo proterano sa teritorija pod kontrolom srpskih snaga, sa područja Krajine i Istočne Slavonije.[34] Među počiniocima progona, ubistava, deportacija i prisilnog premeštanja su, prema dokazima tužilaštva, bile i jedinice koje je osnovala, obučavala, finansirala i na druge načine pomagala Državna bezbednost Srbije. Među njima su 'arkanovci', 'martićevci', 'Škorpioni', kao i jedinica poznata pod više imena – 'frenkijevci', 'Crvene beretke', 'Jedinica za antiteroristička dejstva' i 'Jedinica za specijalne operacije'“.[34] Pored ovih formacija, u avgustu 1991. godine u Hrvatsku je od strane SDB Srbije (tj. MUP-a Srbije, čiji je SDB bio sastavni dio) upućen iDragan Vasiljković, poznatiji kaoKapetan Dragan, koji je bio angažiran na obuci specijalne jedinice MUP-a SAO Krajine.[35] Sudskim presudama je utvrđeno da raseljavanja Hrvata i drugih nesrba nije bilo uzgredna posljedica ratnih dejstava, već primarni cilj srpskog rukovodstva.[36]
Bivši predsjednik Republike Srpske Krajine (RSK)Milan Babić, tokom procesa koji se protiv njega vodio uHagu, izjavio je sljedeće: „RSK ne bi mogla postojati bez podrške iz Srbije ili Jugoslavije“. Godine 1993. 99,6 posto budžetaRS činili su „krediti“ SRJ; 95,6 odsto budžeta trošilo se na vojsku i policiju. General JNA u penzijiAleksandar Vasiljević, u svojstvu svjedoka na suđenjuSlobodanu Miloševiću predTribunalom u Hagu, između ostalog je rekao: „RSK i RS imaju vlade i vojske, ali se finansiraju izSRJ“.[37]
1995. godine Republika Hrvatska je povratila kontrolu nad teritorijama koje su držali Srbi, i tada su, za vrijeme akcije "Oluja", hrvatske vojne snage i Specijalna policija počinili veliki broj zločina nad civilnim stanovništvom, i proterali gotovo celokupno srpsko stanovništva s područja Krajine.[38][39]
Iako su vlasti Srbije tvrdile daSrbija nije u ratu, predstavnici međunarodne zajednice su smatrali da to nije istina.15. maja 1992. godine,Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija je urezoluciji broj 752 zahtijevao da odmah prestanu svi oblici spoljnog miješanja u Bosni i Hercegovini od strane jedinica JNA i da se te jedinice povuku, stave pod kontrolu republičke vlade ili raspuste i razoružaju. No, gotovo svo naoružanje JNA je ostavljeno pobunjenim Srbima, a ne bosanskoj vladi, kako su Ujedinjene Nacije zahtevale.
Srbi u BiH dobili su gotovo celokupno naoružanje, municiju, minsko-eksplozivna sredstva, gorivo, rezervne delove, hranu i druga materijalna sredstva od JNA, koja je dekretom Predsedništva SFRJ od 4. maja 1992. godine prestala da postoji. JNA je u BiH izmestila na sigurne prostore više od 90% naoružanja, ubojnih sredstava svih vrsta i druge opreme i sve je to predatoRepublici Srpskoj, koja je time naoružala svoju vojsku.[40]
– General JNAMilutin Kukanjac
Prema dokumentima TužilaštvaMKSJ, JNA je prilikom „lažnog povlačenja iz Bosne” 1992. godine ostavila oko 70.000 komada oružja, kao i municiju sa oznakama SR Jugoslavije, čije su čaure pronađene u Srebrenici.[27] Gotovo sve vreme rata,Vojska Jugoslavije i VRS su imale mnoge zajedničke kapacitete, uključujući i jedinstveni sistem veza i radarski sistem.[41]Zoran Lilić, bivši predsjednik SRJ, svjedočeći pred Haškim tribunalom na suđenju Slobodanu Miloševiću, sredinom juna 2003. godine, ispričao je da je u vrijeme njegovog prethodnikaDobrice Ćosića “funkcionisalo telo po imenu Državni savet koje je usaglašavalo stavove oko vođenja državne politike, a okupljalo je predstavnike Srbije, Crne Gore, Republike Srpske i Republike Srpske Krajine”.[42] Na veoma važnoj šestoj sednici Vrhovnog Saveta Odbrane SRJ 9. decembra 1992. godine, raspravljalo se o vođenju rata u Bosni i Hercegovini. Tada je Risto Matović, načelnik Uprave za strategijske studije i politiku odbrane, izvestio Slobodana Miloševića da je na bosanskohercegovačkim frontovima angažovano „oko 1800 starešina Vojske Jugoslavije“.[43] Iako je Milošević to pokušavao da sakrije, Ujedinjene Nacije su znale šta se dešava:
Dva su koraka koje bi Savezna Republika Jugoslavija mogla sada da preuzme i koja bi, po mom mišljenju, imala izuzetno pozitivno dejstvo: prekid svakog snabdevanja od strane Vojske Jugoslavije armije bosanskih Srba i pomoć trupama UN da zatvore granice SRJ prema Bosni i Hercegovini.[44]
Četrnaestog novembra 1993. godine Generalštab Vojske Jugoslavije sastavio je Direktivu za upotrebu Vojske Jugoslavije, Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine, označenu kao državna tajna, u kojoj se govori o stvaranju jedinstvene srpske države kao i o jedinstvenim oružanim snagama u čiji sastav su ulazile ove tri vojske. Direktiva je nosila tajni naziv:Plan Drina. Iz dokumenta je više nego jasno da je komanda bila zajednička, da su se planovi donosili u Beogradu, te da je Vojska Jugoslavije bila direktno involvirana u ratove u Hrvatskoj i BiH. U potpisu je predsjednik Vrhovnog saveta odbrane SRJZoran Lilić. Na dokumentu, zavedenom pod rednim brojem 75-2, pečat je Generalštaba Vojske Jugoslavije.
Direktiva za upotrebu Vojske Jugoslavije, Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine, sačinjena je u Beogradu 15. novembra 1993. godine u Generalštabu Vojske Jugoslavije. Ovaj dokument, koji ima pečat državne tajne, detaljno govori o stvaranju jedinstvene srpske države kao i o jedinstvenim oružanim snagama u čiji sastav su ulazile ove tri vojske. Na kraju Direktive se navodi da će se razrada Plana upotrebe zajedničkih oružanih snaga vršiti pod tajnim nazivom: Drina. Direktiva je stupila na snagu 31. novembra 1993. godine, a u potpisu je predsjednik Vrhovnog saveta odbrane Savezne Republike Jugoslavije Zoran Lilić.[45]
Pored navedenog, tužiteljstvo Haaškog tribunala tereti načelnikaRDB-aJovicu Stanišića i njegovog zamjenikaFranka Simatovića da su rukovodili finansiranjem, obukom, logističkom podrškom i drugim vrstama značajne pomoći ili podrške specijalnim jedinicama DB-a Republike Srbije i drugim srpskim snagama koje su učestvovale u činjenju zločina u Hrvatskoj i BiH. Prema navodima iz optužnice, tokom dužeg vremenskog perioda Stanišić i Simatović su neprekidno slali snage i pružali im podršku, nisu ih uputili da se uzdrže od činjenja protivpravnih djela i nisu prestali s popunom snaga na terenu koje su činile protivpravna djela.
Od marta 1992. pa kontinuirano do 1995. godine, srpske snage, a naročito specijalne jedinice DB-a Republike Srbije, počinile niz zločina u opštinamaBijeljina,Bosanski Šamac,Doboj,Sanski Most iZvornik, napale ih i preuzele kontrolu nad njima, i počinile zločine uTrnovu.[29]
Radovan Karadžić je predNarodnom skupštinom Republike Srpske maja1994. godine izjavio: "BezSrbije ne bi bilo ništa, nemamo mi te resurse i ne bi mogli daratujemo."[28][46] General-pukovnikMomčilo Perišić, načelnikGeneralštaba Vojske Jugoslavije (VJ) od 1993. do 1998. godine, bio je optužen predTribunalom u Haagu zbog toga što je:
Od avgusta1993. do novembra1995. [Momčilo Perišić je] pomagao i podržavao planiranje, pripremu i izvršenje vojne kampanje artiljerijskog i minobacačkog granatiranja i snajperskog delovanja po civilnim područjimaSarajeva i protiv njegovog civilnog stanovništva, u kojoj su ubijene i ranjene hiljade civila ... Te zločine su delom planirali, podsticali, naređivali, počinili i pomagali pripadnici 30. kadrovskog centra GeneralštabaVJ, uključujući, između ostalih, generalaRatka Mladića, komandantaVRS ... Kao pripadnici 30. kadrovskog centra VJ, ti i drugi oficiri umešani u te zločine dobijali su plate od VJ. Činove koje su imali i koji su im omogućavali da budu na položajima vlasti potrebnim da bi se planirali, podstakli, naredili, počinili i na druge načine pomogli i podržali gorenavedeni zločini verifikovala je i regulisala VJ.[27]
– Optužnica protiv načelnika Generalštaba VJ Momčila Perišića
General Perišić je, u prvostepenoj presudi izrečenoj septembra 2011. godine, osuđen na 27 godina zatvora zbog granatiranja Sarajeva, jer je Vojsci Republike Srpske (VRS) pružao pomoć u artiljerijskim i snajperskim napadima na civile u Sarajevu 1992.-1995. tako što ih je snadbevao velikom količinom oružja, te im davao plate i beneficije, zatim ubistva oko 7.000bosanskih Muslimana i premeštanja stanovništva Srebrenice u julu 1995. godine, te stoga što nije sprečio i kaznio počinioceraketnih napada na Zagreb u maju 1995, u kojem je poginulo sedam civila, jer je dokazano da je imao efektivnu kontrolu nadSrpskom vojskom Krajine.[5][47] Međutim, drugostepeno žalbeno vijeće Tribunala u Haagu je uvažilo žalbu njegovih branilaca i Perišić je pravomoćno oslobođen u februaru 2013.
O izvoru naoružanja VRS-a od početka rata do posljednjeg dana 1994. godine, komandant Glavnog štaba Vojske Republike Srpske general-pukovnikRatko Mladić, u govoru održanom pred poslanicimaNarodne skupštine Republike Srpske aprila 1995. godine, naveo je sljedeće dostupne podatke:
Od početka rata do 31. decembra 1994. godine utrošili smo ukupno 9.185 tona pešadijske municije. Iz naše proizvodnje obezbeđeno je 1.49 posto te municije, 42,2 posto je stiglo iz materijalnih rezervi koje je nasledila VRS i zatekla u enklavama i kasarnama bivše JNA, 47,2 posto iz pomoći Vojske Jugoslavije, a 9,11 je uvezeno, odnosno kupljeno. Trenutno raspolažemo sa 9,11 posto ukupnih potreba za 1995. Za artiljerijsku municiju utrošili smo 18.151 tonu, od toga je 26,2 posto obezbeđeno iz proizvodnje, 39 posto iz materijalnih rezervi, 34,4 je iz pomoći Vojske Jugoslavije i 0,26 je iz uvoza. Trenutno raspolažemo sa 18,36 posto ovogodišnjih potreba. Za protivavionsku municiju utrošeno je 1.336 tona. Od toga nismo ništa imali iz proizvodnje, to znači da nismo proizveli nijednu granatu, nijedan metak i 42,7 posto je došlo iz materijalnih rezervi, 52,4 iz pomoći Vojske Jugoslavije i 4,9 iz uvoza.[48]
Ugenocidu u Srebrenici je direktno učestvovala i paravojna formacija "Škorpioni", pod kontrolom Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije. Na suđenjuJovici Stanišiću iFranku Simatoviću, tužitelj Edward Russo je pokazao više dokumenata iz kojih se vidi da su na ratištu okoTrnova, jula 1995. (kada je i zabilježen video-snimak egzekucije šestorice bošnjačkih mladića iz Srebrenice), pored "Škorpiona", učešće uzele i jedinice "Kajman" i "Plavi" iz sastavaSDB-a Srbije, pod komandom Vasilija Mijovića.[49] U svom iskazu pred sudom, ove je navode potvrdio Goran Stoparić, bivši pripadnik jedinice "Škorpioni". Stoparić je potvrdio navode iz optužnice da su "Škorpioni" bili pod kontrolom Službe državne bezbednosti Srbije čiji je šef tada bio Stanišić, a glavni operativac Simatović.[35]
Brojneautobuse ikamione koji su korišćeni za deportacije Srebreničana obezbijedili su autoprevoznici iz Srbije ("7. Juli"Šabac, "Strela"Valjevo, "Raketa"Užice i drugi).[50]
Fond za humanitarno pravo uspio je prikupiti podatke za 30 lica iz Srebrenice i okoline koji su, nakon pada enklave, pokušali naći spas u Srbiji. Oni su uhapšeni od strane službenikaMUP-a zaduženih za kontrolu državne granice izBajine Bašte iLjubovije, zatim predati natrag policiji uBratuncu, koja ih je izručila VRS-u.[51] Od ukupno trideset osoba, posmrtni ostaci njih dvanaestorice su pronađeni i ekshumirani iz masovne grobnice Glogova, šestorica su završili u logoru u Batkoviću i danas su među preživjelima, dok se ostali vode se kao nestala lica i najvjerovatnije su pogubljeni.[52]
Takođe, nakon pada enklaveŽepa (koja je, kao i srebrenička, bila zona pod zaštitomUjedinjenih nacija), krajem jula 1995. godine, u Srbiju je preko rijekeDrine prebjeglo oko 800 bošnjačkih muškaraca, mahom pripadnikaArmije BiH, ali i civila, uključujući i više desetina maloljetnika. Pripadnici Vojske Jugoslavije (VJ) i Posebne jedinice policije (PJP)MUP-a Srbije su ih zarobili i potom transportovali u dva logora: Šljivovica kod Užica (opštinaČajetina) i Mitrovo polje (opštinaAleksandrovac).[53] Ovdje su držani od avgusta 1995. do aprila 1996. godine; zatočenici su prebijani, izgladnjivani i seksualno zlostavljani, a za najmanje četvoricu (ili petoricu) njih je utvrđeno da su ubijeni u ovim logorima pod kontrolom vlasti Srbije.[54][55]
Konačno, posmrtni ostaci žrtava zločina počinjenih tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu pronađeni su na više lokacija na teritoriji Republike Srbije. Tako su, prema podacima objavljenim od strane Emze Fazlić, glasnogovornice Instituta za nestale osobe Bosne i Hercegovine, posmrtni ostaci žrtava genocida u Srebrenici pronađeni i ekshumirani sa područja 25 opština na teritoriji BiH, kao i sedam opština na teritoriji Srbije, uključujući i Beograd.[56] Prethodno, direktor InstitutaAmor Mašović je objavio da su posmrtni ostaci, to jest, tijela ubijenih u srebreničkom genocidu pronađeni na 570 mikrolokacija u 18 općina u BiH i sedam u Srbiji. Do jula2019. godine, na ovim je lokacijama pronađeno najmanje 7.119 kompletnih ili nekompletnih posmrtnih ostataka.[57] Takođe, u povodu 30. godišnjicemasakra u Prijedoru, Mašović je objelodanio da su posmrtni ostaci ubijenih žitelja opštinePrijedor pronađeni na čak 501 lokaciji, u ukupno 73 masovne (primarne i sekundarne) grobnice, i to na području deset opština i tri države — Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije.[58]
Tokom1998. Oslobodilačka vojska Kosova se omasovljuje i započinje gerilske borbe sa srpskim snagama bezbednosti. Od marta 1998. srpske snage započinju artiljerijska dejstva protiv albanskih sela pod kontrolomOVK.[59] Borbe između specijalnih jedinica MUP Srbije i OVK, koja je držala kontrolu nad oko trećinom Kosova, sredinom 1998. prerastaju uKosovski rat. Ono što je započelo kao operacija protiv OVK se pretvorilo u sistematsko etničko čišćenje pokrajine od njenih albanskih stanovnika.[60]
Policija Srbije iVojska Jugoslavije su tokomNATO bombardovanja1999. godine sprovodile koordinisane operacije nasilja nadalbanskim stanovništvom s ciljem da ga proteraju sa Kosova i tako održe kontroluBeograda nad pokrajinom.[61][62] Srpske vlasti su vršile organizovanaubistva,deportacije i masovne progone kosovskih Albanaca, uz značajnu upotrebu državnih resursa.[62] Vladine snage su ubile na hiljade civila koji nisu bili borci, uključujućižene idecu, šireći strah i paniku među kosovskim Albancima da bi ih naterali na odlazak.[61] Hotimične aktivnosti srpskih snaga prouzrokovale su odlazak najmanje 700.000 albanskihizbeglica s Kosova u kratkom vremenskom periodu.[62] Prema statisticiUNHCR-a, ukupan broj izbeglica s Kosova je9. juna iznosio 862.979 osobe.[63][64]
Višemesečna kampanja ubijanja i deportacija civila je dovela do podizanja optužnice protivSlobodana Miloševića i njegovih pomagača uudruženom zločinačkom poduhvatu, kao i do suđenja srpskim političkim i vojnim liderima zaratne zločine na Kosovu.[65]
Srbija je vodila rat sa svetom, a ne samo sa Muslimanima i Hrvatima… Rat je vodila ‘sila ludila’, koja je dovela do paranoidne samoizolacije Srbije i do fatalnog poraza Srbije, što je i najveći poraz u srpskoj istoriji.[66]
– Srpski filozofRadomir Konstantinović
.png)
Srbi u Hrvatskoj su odbiliplan Z-4, koji im je nudio široku autonomiju u okviru Republike Hrvatske. Pritom, međunarodna situacija po Srbe se definitivno promenila nakonmasakra u Srebrenici11. jula 1995. godine, što je dovelo do sankcija UN protiv SRJ.4. avgusta 1995. godine, Hrvatska je sprovelaoperaciju Oluja koja se završila padom samoproglašene Srpske Krajine i talasom srpskih izbeglica. Od30. avgusta do 14. septembraNATO je bombardovao srpske položaje u BiH, čime je prekinuta srpskaopsada Sarajeva. U novembru iste godine je potpisanDejtonski mirovni sporazum, kojim je završen ratu u Bosni i Hercegovini i kojim je Srbija konačno priznala suverenost i teritorijalni integritet BiH i Hrvatske.
Neuspeh prekrajanja državnih granica u jugoslavenskim ratovima je imao dalekosežne posledice po Srbiju i širi region. Srbi i država Srbija su tokom ratova, a kasnije i putem suđenja za ratne zločine, stekli užasnu reputaciju u svetskoj javnosti. Zločini počinjeni tokom jugoslovenskih ratova su poučili zapadne zemlje da mnogo brže reaguju u slučaju Kosova.[67] Ubrzo nakon izbijanjarata na Kosovu1998. i prvihsistematskih pokolja Albanaca, dolazi doNATO bombardovanja SRJ1999. godine, nakon čega je Srbija izgubila kontrolu nad tom oblašću. Par godina kasnije,Crna Gora je napustila državnu zajednicu sa Srbijom.17. februara2008.parlament Kosova, uz podrškuEU iSAD,[68] proglašava jednostranu nezavisnost od Srbije.[69]
IstoričarkaLatinka Perović je upozorila2012. godine da bi Srbija mogla skupo da plati „demagogiju i populizam” političara, i zaključila da se treba postići konsenzus oko evropskog pravca i modernizacije države. Ona je kazala da je neophodno da se napravi otklon prema politici vođenoj devedesetih godina 20. veka, što nije učinjeno. Političke stranke uglavnom ne žele da sadašnje stanje u zemlji vide kao posledicu politike 1990-ih, iako su ti ratovi uništili Srbiju, u kojoj se beleži demografski pad od 400.000 stanovnika za 10 godina, kao i kontinuiran „odliv mozgova”.[70]
„Mora se napraviti bilans te politike i postaviti pitanje šta nas je dovelo do toga, odnosno da li će se država razvijati u dubinu kao moderna država, ili teritorijalno u širinu. Srbija ipak jednom mora da odgovori da li će i dalje da zamišlja fiktivne granice države ili će da gradi realnu državu”.[70]
