Za ostale upotrebe, v.Hum (razvrstavanje).
Zahumlje (kasnijeHum) je bilasrpska srednjovekovna kneževina koja je obuhvatala južnuDalmaciju i deloveBosne i Hercegovine do10. veka.
Konstantin Porfirogenit piše da su Srbi u7. veku naselili druge delove južneDalmacije,Travuniju iPaganiju.
Oni koji sada tamo žive u Zahumlju, Srbi su iz vremena onog kneza koji je tražio zaštitu u imperatora Heraklija. Oni su nazvani Zahumljani zbog takozvanog brda Hum i zaista u jeziku Slavena »Zahlumi« znači »iza brda«...[1]
– Konstantin Porfirogenit VII,„O upravljanju Carstvu“
Car Konstantina Porfirogenit bio je savremenikČaslava Klonimirovića, koga Vizantija stalno pomaže. Stoga je Časlav uspio da znatno utvrdi svoju vlast i ojača Srbiju. Car i pisac je naveo i granice tadašnje srpske države. Srbija je tada obuhvatala današnju Bosnu doPlive,Cetine iLivna na zapadu;Travunija i Konavlje priznavali su srpsku vlast, a Zahumlje iNeretljanska oblast označavani su kao područje srpskog stanovništva i države. Na istoku je srpska granica dopirala do Rasa, a prema severu išla je do Rudnika. Na jugu se Časlav naslanjao na srpska plemena u Duklji. Središte i njegove države bilo je u današnjoj istočnoj Bosni, severoistočnoj Hercegovini i zapadnoj Srbiji. Prvi put se kod njega, sredinom X vijeka, za ovu čitavu Časlavovu tvorevinu, upotrebljava ime Srbija,ι Σερβλια. Pod srpskim imenom Porfirogenit obuhvata sva plemena, koja su ušla u obim Časlavove države, Bosance, Rašane, Trebinjce, Konavljane, Dukljane, Zahumce i Neretljane. Pod Časlavom se, vrši prvo srpsko plemensko grupisanje, i to kao reakcija na bugarsku osvajačku politikuSimeonova vremena. Dinastija Viševića gubi svoj značaj iako se Mihajlo u drugom dijelu svoje vladavine, pred kraj Simeonova života, približio Vizantiji i bio primljen od nje.
Srednjovjekovno Zahumlje je bilo u sastavu:Vizantijskog carstva,hrvatske kraljevine,Raške,Duklje,srpskog carstva iMađarske kraljevine.[2]
Najstariji poznati vladar Zahumlja bio jeMihajlo Višević (910-950). Bio je protivnikPetra Gojnikovića, koji ga je protjerao na ostrva, a saveznik cara Simeona. Posle pada Petrova dobio je natrag svoju zahumsku oblast. O njegovu držanju za vrijeme teškog ratovanja između Srba i Hrvata s jedne i Bugara s druge strane nema nikakva pomena. Spominje se 925. godine, uz kraljaTomislava, kao učesnik na splitskom crkvenom saboru, na kom se raspravljalo o slovenskom bogosluženju u Hrvatskoj i susjedstvu. Po svemu se čini, da je Mihajlo bio zavisan odTomislava, a Split crkvena metropola ne samo hrvatske, nego i zahumske države. Mihajlo je uzeo italijanski grad Sipont. Nedugo iza toga ušao je u veze sVizantijom i dobio je otud plemstvo i titulu "antipata", tj . namjesnika.
Godine 992. makedonski carSamuilo je u svom silovitom pohodu na istočnojadranski prostor dopro sve do Zadra i osvojioDuklju,Travuniju i Zahumlje. Zahumlje, zajedno sa Stonom, bilo je u sklopu Makedonskog carstva sve do godine 1018., kada je ponovno uspostavljeno bizantsko vrhovništvo nad tim prostorom.
Dvadesetak godina kasnije, 1042. godine, Zahumljem je zavladao dukljanski knezVojislav. Tada započinje razdoblje vladavine dukljanskih vladara koje će potrajati sve do sredine 12. stoljeća. U Vojislavovo vrijeme Duklja se počela nazivati iZeta pa se od tuda često u izvorima umjesto dukljanskih vladara javlja termin zetski. Vojislavov sin i kasnije kraljMihajlo Vojislavljević došao je na vlast oko sredine 11. stoljeća, odmah po smrti svoga oca.[4]
Na donatorskom natpisu crkve uStonudukljanski kraljMihajlo1080. godine sebe titulira:[5]
Od 1180. u Zahumlju je vladao "veliki knez"Miroslav Zavidović, bratStefana Nemanje, za koga je bila udata sestra bosanskogbana Kulina. Stoni grad mu je bioBlagaj. Miroslav je navukao na se prijekore papske kurije i 1181. god. prokletstvo jednog papinog legata, jer je uzeo u zaštitu neretljanske Kačiće, koji su ubili splitskog biskupa Rajnerija, i što je zadržao za se biskupov novac. Sem toga, Miroslav je sprečavao da se urede odnosi i popune mjesta u nekadašnjim katedralnim sjedištima njegove oblasti.
Miroslav i njegov brat Stracimir ratuju 1184. godine saDubrovnikom. Miroslavljeva flota stradala je 18. avgusta kod Poljica, preko puta od malog ostrva Koločepa, a Stracimirov pohod na Korčulu, posle gubitka flote, završio se s potpunim neuspehom. Braća su ponovila napad iduće godine na Dubrovnik samo s kopna, ali i opet bez sreće. U septembru 1186. potpisan je ugovor o miru kojim su Dubrovčani dobili slobodnu trgovinu po raškoj državi, pravo ispaše na Nemanjinom području i iskorišćavanje šume. Humljanima je za to dato pravo slobodnog prometa u Dubrovniku.
Stefan Nemanja povjerio je upravljanje Zahumlja svom sinuRastku od 1190-1192, nakon čega se Miroslav vraća.
Mađarski princ Andrija 1198 napada na humsku zemlju. Dajući izvjestan poklon manastiru Sv. Krševina u Zadru, 6. maja 1198. god, Andrija pominje svoju pobjedu "kako u Humu, tako i u Raškoj".
Oko 1220Sveti Sava smješta Humsku episkopiju uSton, na periferiji kraljevine, ali očevidno sa ciljem da suzbije katoličku vjeru koja se širila sa područja kotorske i dubrovačke biskupije.
Naslednik kneza Miroslava,knez Petar (1198-1227.), bio je 1223. god. izabran za splitskog kneza i uveden u tu dužnost od splitskog građanstva i pored vrlo ogorčenog otpora od strane katoličnog sveštenstva. Kao splitetski knez on je dugo oštro vodio borbu sa hrvatskim brastvom Šubića. Poznat kao borben, ratovao je i sa kraljemStevanom I Prvovenčanim i u tom ratovanju je rđavo prošao, izgubivši svu oblast na lijevoj obaliNeretve.
Oko 1238. godine Mađari u borbama sa bosanskim banomNinislavom postigoše izvesne uspjehe u Zahumlju i Zapadnim Stranama, ali prave, središnje Bosne nisu mogli osvojiti.
Petra je zamijenioknez Andrija koji se spominje, zajedno sa bosanskim banom Ninoslavom 1242. kao saveznik i knez Splićana, u sukobima hrvatske vlastele.
Andrijin sinknez Radoslav se 1254 pridružio savezu Bugara i Dubrovčana protiv Srbije. Mir je sklopljen 23. avgusta 1254. Po tom miru Dubrovnik je morao da plati jedan dio ratne štete. Dugogodišnji spor između njihove i barske crkve riješen je u korist ove druge, tako što je Barska arhiepiskopija postala otada neosporena katolička metropola Srbije. Župana Radoslava kralj Uroš je svrgao s vlasti i njegov dio Huma tješnje spojio sa svojom državom.
Humsku zemlju držao je čvrsto kraljMilutin od 1284. god., kad jeDragutin, dobivši sjeverne oblasti, ustupio trebinjski kraj majci kraljici Jeleni, i kad je Milutin zaposjeo ostale krajeve humske zemlje. U njima je on kao namesnika postavio svog sina Konstatina. Kralj Milutin je tokom 1303-4. pregovarao s banom Pavlom Šubićemi, imao s njim čak i jedan sastanak u Vrulji blizu Makarske. Prema Humu Šubići nisu ništa postigli, on je i dalje ostao neokrnjen u srpskoj vlasti.
Od 10. aprila 1318. god. počeo jeMladen II Šubić da se zove, uz sve dotadašnje titule, još i "glavnim gospodarom humske zemlje". Srpski kraljMilutin se, u istom duhu borbe, prozvao "kraljem Hrvatske". U ratu koji se vodio 1318/9. god. ban Mladen II je rđavo prošao i dobio je mir tek posredstvom Dubrovčana, pošto je morao dati taoce i među njima i rođenog brata, omiškog kneza Grgura.
Stjepan II Kotromanić je, za vreme prestonih borbi u Srbiji 1322-1324. godine nastalih nakon smrti kraljaMilutina, osvojio od Srbije gotovo cijelo humsko područje i dao Bosni širok izlaz na more. Petar Toljenović mu se pokušao suprotstaviti u Zahumlju, ali u toj borbi je poražen i zarobljen, poslije čega je, po Stjepanovom naređenju, vezan za konja i bačen u klisuru. To osvajanje upotpunio je posle i u neretljanskoj krajini, iskoristivši katastrofuMladena II Šubića.
Srpski gospodari iz Huma prešli su djelimično pod vlast bosanskog bana, a djelimično su se povukli na susjedno trebinjsko područje. Borbe na granici, koje su vodiliBranivojevići, pretvorile su se u četovanje. Do mira je najzad došlo 26. marta 1326, a Brajka Branivojevića Dubrovčani su umorili glađu.
Procjenivši da jeStefan Dečanski zauzet na jugu kraljevine Srbije, Stjepan II nastavlja širenje uTravuniju i Polimlje, ali ga mladi Dušan poražava 1329. godine, kada je i sam Stjepan II jedva izvukao živu glavu. Kako mu je u borbi ubijen konj, svog konja mu je ustupioVuk Vukoslavić.
Od 1324-1328. god. Srbija nije preduzimala ništa, da povrati izgubljeno humsko područje.Car Dušan je s toga 22. januara 1333. konačno prodaoSton Dubrovčanima. Dao im je i jedan dio primorja do dubrovačke međe i Posrednicukako optječe Neretva do mora. Za episkopsku crkvu odredila je Republika već 22. avgusta 1335. god. katoličkog sveštenika, a 1349. dovela je franjevce u to mesto.
Dušan je bio voljan da se izmiri s banom, ali pod uslovom da mu ovaj vrati Hum. Nudio je i pravnu raspravu, što je prvi put u istoriji ovih krajeva da su vladari bili voljni jedan teritorijalni spor rješavati ne oružjem, nego pravnom raspravom. Kad je Stjepan II odbio, u jesen 1350. god., pored svih mletačkih nastojanja da se postigne sporazum, izbio je rat između Srbije i Bosne. Povod su dali Bosanci. Oni su češće pravili ispade na granici i vršili pljačke, od kojih je jedan upad u Konavlje, pred Božić 1349. god., bio većeg obima. Ban Stjepan II povukao se u planine, a Dušan je prodro doBobovca. Zbog napada Vizantije, Dušan se povukao.
.
Početkom XV stoljećaHrvoje Vukčić Hrvatinić upravlja zapadnim Humom, a veliki vojvodaSandalj Hranić Kosača upravlja istočnim, dok je Neretva granica njihovih posjeda.[6]
"Vojvoda od Bosne",Stjepan Vukčić Kosača, koji je upravljao cijelim Zahumljem, 1448. Nosi titulu "Herceg Huma i Primorja".[7] Slijedeće godine mijenja titulu u "Herceg Svetog Save".[7] Njegova zemlja je bila poznata kao Hercegova zemlja, a Turci su je prozvaliHercegovina.[7]
Vjerska situacija u srednjem vijeku je nalikovala onoj u centralnim i istočnim područjima Bosne, gdje su bile zastupljene i Katolička crkva, s Franjevcima kao njenim jedinim predstavnicima, te Crkva bosanska, s tom razlikom da je u Zahumlju i Humskoj zemlji uz Crkvu bosansku pravoslavlje bilo druga denominacija, koja je najprije bila pod uticajem Carigradske patrijaršije, te one iz Ohrida, a poslije samostalneSrpske pravoslavne crkve. Veći dio stanovništva bili su Slaveni i Vlasi.