Kraljevina Srbija ratovala je protivAustrougarske i drugihCentralnih sila od28. jula1914. kada joj je austrougarska vlada objavila rat pa sve do završetkaPrvog svetskog rata1918. godine. Prve godine rata Srbija koja je imala u ratu testiranu vojsku s 350.000 vojnika je potukla slabiju austrougarsku balkansku armiju od 290.000 regularnih vojnika i garnizonskih trupa koje nikad nisu učestvovale u ratu. Naredne godine srpska vojska se suočila s novim mobiliziranim austrougarskim jedinicama i još s revantiskičkim napadom Bugarske. Ne želeći da se preda srpska vojska se povukla prekoAlbanije. Evakuisana je naKrf gde se odmorila, naoružala i reorganizovala. Odatle je prebačena naSolunski front gde je već1916. godine zabeležila uspehe. Posle dugog zatišja borbe za probijanje fronta počele su septembra 1918. godine. Srpske i druge savezničke snage probile su front i ubrzo jeBugarska prinuđena na predaju. Srpska vojska nezadrživo je napredovala i1. novembra 1918. oslobođen jeBeograd. Zahvaljujući oslobađanju Srbije i raspadu Austrougarske 1918. godine stvorena jeKraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.Pobedu u Prvom svetskom ratu Srbija je nesrazmerno skupo platila pošto su gubici srpske vojske bili 311.000 vojnika u što su uračunati svi poginuli, ranjeni, nestali i zarobljeni dok je još nepoznat broj vojnika umro od bolesti, gladi i sličnog[1]
NaVidovdan28. juna1914. godine uSarajevu je ubijenaustrougarski nadvojvodaFranjo Ferdinand. Pošto je na prestolonaslednika najpre baciobombu omladinacNedeljko Čabrinović, ali je nadvojvoda tog puta ostao nepovređen, nepun sat kasnije je iz revolvera ispalio dva hicaGavrilo Princip i usmrtio nadvojvodu i greškom njegovu supruguSofiju vojvotkinju Hoenberg. Oba atentatora su odmah bila uhvaćena, a tokom policijske istrage otkriveno je da iza njih stojiDragutin Dimitrijević Apis šef vojnoobavještajne službe kraljevine Srbije i šef tajnog udruženjaCrna ruka na što je Austrougarska uputila ultimatum u Beograd. U svom odgovoru Srbija će prihvatiti sve točke ultimatuma osim jedne koja će postati formalni razlog Austrougarskoj da objavi rat.
Mnogi od austrougarskih vojnika koji su upuceni u Srbiju pod zapovjedništvom vojnog namjesnika u Bosni generala Potioreka bili su takoder Srbi, iz same Bosne i Hercegovine te iz bivše Vojne Krajine u Hrvatskoj. Pravoslavni su se borili protiv pravoslavnih: bijaše to kao nekad kad su Habsburgovci ratovali protiv Osmanlija.[2]
Austrougarskim ratnim planom koji je u osnovnim crtama razrađen još1909. godine bile su predviđene operacije na dva fronta: prema Rusiji na istoku (slučaj R) i prema Srbiji i Crnoj Gori na Balkanu (slučaj B). Prema tom planu celokupne kopnene snage Monarhije (1.100bataljona, 425eskadrona i 483 baterije, ne računajući tvrđavske) podeljene su u tri velike grupe:
Mada je Rusija odmah objavila mobilizaciju radi zaštite Srbije, komandant austrougarske balkanske vojske generalPoćorek, obavešten da su Srbija i Crna Gora potpuno iscrpljene uprethodnim ratovima, odlučio je da sa snagama predviđenim za defanzivu krene u ofanzivu. Iako ovakav potez nije predviđen ratnim planomVrhovna komanda se sa njim složila jer nije verovala da će se Rusija zastrašena od Nemačke neodložno umešati. Sa druge strane računalo se da će snage Balkanske vojske brzo pregaziti Srbiju i na taj način omogućiti ešalonu B da na vreme (18. dana mobilizacije) otpočne transportovanje svojih trupa u Galiciju, a u isto vreme to će ubrzati odlukuBugarske da stupi u rat na strani Centralnih sila.[3]U duhu ovih predviđanja izvršena je sledeća koncentracija austrougarske Balkanske vojske i ešalona B:
Komandant austrougarske Balkanske vojske bio je generalOskar fon Poćorek, vrhovni komandant svih operativnih snaga nadvojvoda Fridrih a načelnik štaba Vrhovne komande generalKonrad fon Hecendorf.
Austrougarsko komandovanje je svoje operativne zamisli planiralo na pogrešnoj pretpostavci da je borbena vrednost srpske i crnogorske vojske slaba te je loše, vremenski i prostorno, uskladila dejstvo svojih armija pružajući mogućnost srpskim armijama da ih potuku. Umesto na nadire dolinomVelike Morave njena ofanziva je bila planirana iz Bosne na teško prohodnom terenu punom planinskih barijera.
Odmah nakon predaje odgovora na ultimatum austrougarske vlade srpska vlada je očekivala da će biti bombardovan Beograd. Stoga je izdato naređenje da se dvor, vlada i trezorNarodne banke odmah evakuišu u unutrašnjost zemlje i da se trupeDunavske divizije I poziva izvedu u logore južno od grada. Potpisani su ukazi o vraćanju u aktivnu službu generalaŽivojina Mišića iDamjana Popovića kao i pukovnikaMiloša Vasića. Naređenja o miniranjuSavskog mosta i prelaska železnice u vojne ruke izdata su prethodnog dana. Ukaz o mobilizaciji celokupne vojske izdat je25. jula u 22 časa. Za prvi dan mobilizacije određena je nedelja26. jul. Odmah posle objave mobilizacije formirana je vrhovna komanda na čelu sa generalomStepom Stepanovićem kao zastupnikomvojvode Putnika. Ona se istoga dana preselila uKragujevac.
Mobilizacija je oglašena na sličan način kao i u Prvom balkanskom ratu. I ovoga puta Putnikov plan mobilizacije funkcionisao je savršeno tako da su svi borački delovi mobilisani su za 4-6 dana a neborački za 6-12 dana. Mobilisano je 11 pešadijskih divizija I i II poziva, jedna konjička divizija i trupe trećeg poziva - ukupno oko 450.000 ljudi i 500 topova.[5]
Naredba o mobilizaciji Crne Gore u sklopu podrške Srbiji izdata je 28. jula, a već sutradan sve jedinice su bile spremne da krenu ka koncentracijskim mestima. Mobilisano je ukupni 35.000 ljudi i 65 topova koje su formirali šest divizija.[5]
Vojvoda Putnik nije neposredno rukovodio mobilizacijom i koncentracijom srpske vojske jer se u tim trenucima zatekao u austrougarskoj banjiGlajhenbergu. Neposredne pripreme za odbranu zemlje od austrougarskog napada vršene su po njegovim intencijama i planovima. Govoreći o pripremama srpske vojske za Balkanski rat, general Tomac ističe da su svi planovi za taj rat bili tako pedantno razrađeni da bi mobilizacija i koncentracija vojske, sve da je Putnik bio odsutan, tekle onako kako je on predvideo. Upravo to se dogodilo 1914. godine. Koncentracija je vršena po planu koji je vojvoda Putnik razradio tijekom aneksione krize 1908-1909.
Osnovna ideja srpskog ratnog plana bila je:Držati se odbrane dok se politička i strategijska situacija ne razjasni ili u prevodu do dolaska Rusije u pomoć.
Srpskoj vladi nije bilo jasno kakav će stav prema ratu zauzeti male balkanske zemlje.Grčka i Rumunija neće se mešati u rat između Srbije i Austrougarske i držaće Bugarsku u šahu. Što se Bugarske tiče mnogi znakovi ukazivali su na to da njeni vladajući krugovi jedva čekaju pogodnu priliku da se revanširaju Srbiji zbog poraza u prethodnom ratu. Po objavi rata srpski poslanik u Sofiji - Čolakantić upozorio je vladu da je potrebno obratiti naročitu pažnju na pruguSolun-Niš jer je Bugarska prikupila oko 10.000 komita radi oružane akcije uMakedoniji. Slična situacija bila je i saAlbanijom, čije je stanovništvo bilo nastrojeno protiv Srba od perioda srpske okupacije tijekom Prvog balkanskog rata.
U ovakvoj situaciji glavna briga Radomira Putnika zapovjednika srpske vojske je bila kako sačuvati slobodu dejstava glavnih snaga srpske vojske dok se ne utvrdi kojim pravcem će ići glavni austrougarski napad. Stoga je početni operacijski plan izražen direktivom vrhovne komande broj 796 od8. avgusta 1914. predviđao sledeću koncentraciju srpskih snaga:
Koncenracija crnogorske vojske izvršena je na sledeći način:
Crnogorska vojska bila je kordonski raspoređena na graničnom frontu dugom 500 kilometara bez ikakve rezerve. Ovo je onemogućilo bilo kakvo dejstvo po dubini već je kriza na frontu mogla biti otklonjenje samo rokiranjem. U Crnu Goru upućena je grupa srpskih oficira na čelu sa generalomBožidarom Jankovićem da koordinira sadejstva srpske i crnogorske vojske.[7]
Znajući da su glavne srpske snage koncentrisane ka severu i smatrajući da je borbena vrednost srpske vojske mala Poćorek je snagama predviđenim za defanzivu odlučio da napadne.
Operacije austrougarske Balkanske vojske protiv Srbije počele su 12. avgusta izjutra. Dok je 2. armija vršila snažan demonstrativan napad duž obaleSave, trupe 5. armije počele su forsiranje Drine kod selaAmajlije iBatari da bi potom počela napredovati u smeruKrupanj-Zavlaka-Tekeriš
Srpska vrhovna komanda je bila iznenađena ovim napadom pošto je očekivala da će glavnina austrougarske vojske ići tokom rijeke Morave, pa je prvih par dana bez značajnijeg otpora napredovala po avgustovskoj žegi do 15. avgusta kada su na bojno polje došle odmorne prva, druga i treća srpska armija.
U noći između 15. i 16. avgusta 1914. godine došlo je do kontakta srpske i austrougarske izviđačke jedinice, a velika Cerska bitka počinje 16. avgusta na padinamaCera. Ona će trajati sve do19. avgusta i završiva potpunim austrougarskim porazom i proterivanjem neprijatelja iz zemlje. Za ovu pobedu general Stepa Stepanović je dobiovojvodski čin. Njegova glavna zasluga je u tome što je uvideo strategijski značaj Cera i što je samoinicijativno neredio zaposedanje vrhaKosanin grad trupama Kombinovane divizije. U ovim borbama austrougarska vojska je imala 18.500 mrtvih i ranjenih i oko 4.500 zarobljenih oficira i vojnika dok je srpska vojska imala 4.785 ubijenih i 11.215 ranjenih izbačenih.
Pošto situacija na frontovima osalih saveznika nije bila povoljna-propala je ruska ofanziva u IstočnojPruskoj a Nemci su nadirali kroz Francusku kaParizu - saveznici su zahtevali od srpske vrhovne komande da otpočne sa ofanzivnim dejstvima protiv austrougarske vojske koje bi poslužile kao diverzija. Srpska vrhovna komanda, svesna realne snage svoje vojske poduzela je ofanzivu ograničenog obima u Srem tako Srpska 1. armija6. septembra forsirala Savu i uprkos katastrofalnom udaru koji je pretrpela Timočka divizija u bici kod Čevrntije uspela je da se učvrsti na levoj obali tako da su jedinice Odbrane Beograda ušle u Zemun10. septembra. Ova dešavanja izazvala su oduševljenje među srpskim stanovništvom. Stanovnici selaBorča okitili su grad srpskim zastavama i hteli su da pošalju delegaciju koja bi tražila ujedinjenje sa Srbijom. Slično raspoloženje bilo je i u Zemunu. Međutim austrougarska vrhovna komanda je donesla naređenje da 5. armija forsira Drinu kako bi prisilila srpske snage da se povuču iz Srema što je i učinjeno uz velikog narodno protivljenje. Rezultat tih događaja postaje bitka oko austrougarskog mostobrana preko rijeke Drine koja prelazi u rovovski rat što traje gotovo mjesec dana (6.9. -4.10.1914) s obostranim žrtvama.
Drugi dio ove ograničene srpske protuofenzive postaje prodor u Bosnu i Hercegovinu gdje su se probile Užička i Sandžačka vojska. Vukotićeve jedinice su izbile naJahorinu,25. septembra istureni delovi su ušli uPale, 2. i 3. oktobra su ovladaliRomanijom. U sektoruKalinovika uspešno je delovao Drinski odred pod komandom divizijara Martinovića. U drugoj polovici oktobra je došlo do austrougarskog odgovora na ovaj prodor pa su se Užička i Sandžačka vojska morale povući na desnu obalu Drine to jest natrag u Srbiju do24. oktobra.
Nakon početnih ofenzivnih neuspjeha Austrougarska je odlučila da jednom za svagda dovrši ovaj rat masovnom invazijom Srbije u kojoj će učestvovati oko 450.000 vojnika s ciljem za početak osvajanja željezničke pruge Obrenovac-Valjevo. Vidjevši broj neprijateljskih vojnika nakon žestoke rasprave u srpskom vojnom štabu odlučeno je napuštanje Beograda i povlaćenje neprijatelja u dubinu Srbije kako bi se austrougarska vojska izmorila pješačenjem i borbom protiv manjih odreda srpske vojske dok se Srpska armija odmara u pripremi za finalnu bitku. Nakon više od dve sedmice povlačenja u trenutku kada je austrougarski elitni kombinirani korpus povučen s linije fronte odmorna, ali gotovo duplo slabija (250.000 srpskih protiv 450.000 austrougarskih vojnika) srpska vojska je udarila u protunapad 3.12.1914. Bitka između srpske i brojnije izmorene austrougarske vojske koja je poznata pod imenom Kolubarska bitka će trajati sve do 15.12.1914. godine kada je katastrofalno poražena invaziona austrougarska vojska pobjegla preko Dunava i Save na vlastiti teritorij. Sveukupni Austrougarski gubici će biti oko 228.000 vojnika (mrtvi, ranjeni i zarobljeni) dok su oni Srpski 170.000 (mrtvi, ranjeni i zarobljeni)[8]. Strateški gledajući ova neupitno velika srpska pobjeda je donijela Srbiji nenadoknadive gubitke u ljudstvu.
Nakon velikih "uspjeha" u zaštiti Franje Ferdinanda u Sarajevu i tijekom invazije Srbije Oskar Poćorek zapovjednik Austrougarske vojske za Balkan je smjenjen, ali tijekom zimskog razdoblja nova ofenziva nije bila moguća, a u proljeće Italija je objavila rat Austrougarskoj što je onemogućilo daljnje ratne operacije na Balkanu. Kako bi se balkanski front "napokon" stavio pod kontrolu Nemačka je uspela nagovoriti Bugarsku da objavi rat Srbiji, a dio dogovora je bio i slanje nemačke ekspedicijske armije pod zapovedništvom August von Mackensen. Na kraju ta udružena bugarsko-austrougarsko-nemačke vojska će biti jednostavno premoćna za borbama oslabljenu srpsku vojsku koja se u novembru 1915 počinje povlačiti preko Albanije u smjeru jadranske obale gdje će doći nakom mesec dana marširanja oko 21.12.1915. gdje će morati čekati više od mesec dana da uopće počne savezničko prebacivanje preživjelih vojnika na sigurni otok Krf.
