Gvozdeno iliželjezno doba je najmlađi periodpraistorije, koji smenjuje bronzano doba i traje do početka nove ere. Ovo je doba kada je čovek ovladao proizvodnjom i upotrebom gvožđa, koje ulazi u široku primenu, metalurgijom i kada se javlja prvi novac.
Za početak gvozdenog doba se smatra1000. godina pne. kada se znanje o topljenjugvožđa proširiloBliskim istokom iGrčkom.U srednjoj i južnoj Evropi govzdeno doba počinje u 9 veku pne (u Grčkoj se završava protogeometrijski period). Pretpostavka je da se razvija samostalno. Obrada gvožđa hladnim kovanjem počinje negde naBliskom istoku oko 6000. g. pne. U zapadnojEvropiKelti su bili prvi koji su upotrebljavali gvožđe.U francuskoj školi ovaj period se naziva "protoistorija".
Oko 4000. godine pne. pojavljuju se predmeti izrađeni od gvožđa izmeteorita. Razlika između meteoritskog i metalurškog gvožđa se vidi u većem sadržajunikla kod meteoritskog. Ovakvo gvožđe se javlja u velikim civilizacijam (na primer u grobu cariceŠubad uEgiptu krajem 4. milenijuma)U više grobova asirskih vladara javlja se gvozdeni nakit, u 2. milenijumu.Oko1500. godine pne.Hetiti, koji su živeli na području današnjeTurske, čuvali su tajnu obrade gvožđa. UTel-Amarni kada suhetitski kraljevi pokloniliAmenhotepu III iEhnatopu (1418-1400. pne. ) predmete od gvožđa. Gvozdeni predmeti su pronađeni i uTutankamonovoj grobnici.Ramzesu III (1317—1250. pne. ) su poklanjani gvozdeni mačevi, što nam je poznato sa glinenih pločica.Nafreskama Ramzeza III u Mediket habu predstavljene su borbe "naroda sa mora" i Egipćana, vojske su različito naoružane, predstavljena sukoplja različite boje - siva predstavlja gvožđe a oranž -bakar ibronzu.UEvropi se gvožđe prvi put javlja nagrčkim ostrvima, u grobovima iz oko 1100 godine pne. Najčešće je to nakit, ogrlice i prstenje, ilibodeži od bronze sa gvozdenim nitnama. Gvožđe je pronađeno naKritu na planiniIdi (veza saHefestom imitom po kome su patuljci topioničari radili u pećini).Smatra se da u Evropu stiže kasnije, prekoKavkaza, dolaskomKimeraca.
Početkom ovog perioda, kadagvožđe ulazi u široku primenu,nakit i oružje postaju masivniji,keramika gubi dekorativnost. Eksploatacijarudnih bogatstava podstiče razvojzanatstva itrgovine. Dolazi do pojačanih populacionih kretanja, što izaziva i nemire, sukobe.
Naselja se podižu na utvrđenim uzvišenjima, gradinama.
Nekropole se sastoje od grupatumula. Češći oblik sarhanjivanja jeinhumacija. Krajem ovog perioda javljaju se veliki tumuli sa složenim pogrebnimritualom ograničenim brojem sahrana i velikim brojem priloga odsrebra,zlata, oružija, metalnih posuda i keramike. Ovo dokazuje početak stvaranja plemenskearistokratije.
Starije gvozdeno doba je dobilo ime po velikoj i bogatojnekropoli Halštat u gornjojAustriji. Prova sistematska iskopavanja rađena su1846-1864. godine. Istraženo je oko 2500 grobova sa veoma bogatim prilozima, na osnovu kojih je izvršena podela na
stariju fazu (800-600 godine pne.)
mlađu fazu (600-400 godine pne.)
Konstatovana su dva načina sahranjivanja,inhumacija ikremacija, paraleno praktikovane.
Gvožđe se koristi za izradu oružija, u Halštatu C se javljaju gvozdeni mačevi, neki sa baličkom odslonovače ukrašenićilibarom.Javljaju se i bodeži, vrhovi kopalja i strelice.
Bronza se zadržava u upotrebi, izrađuju semačevi,sekire,brijači, ukrasni predmeti:igle,fibule, privesci.. Posebno su interesantne bronzane antrpomorfne figurine,kao i plastika u obliku životinja i ptica.Zlatni nakit se retko pojavljuje, ali otkriven je veći broj zlatnih posuda,pehara,zdela, koji pripadaju Halšatatu D. Bakarne i bronzane posude, kaldroni i situle su ukrašene iskucanimornamentom ili figuralnim prestavana u horizontalnimfrizovima.
Keramika nije rađena na vitlu. Kakarteristične su savršeno glačane posude koje imitiraju metlane.Ornamet je urezivanje, a ređe slikanje crnom i crvenom bojom. Najčešđe se koriste jednostavni pravolinijski motivi.Obilici:
Matično područje Halštatske kulture jeAlpska oblast. Halštat zahvata gornje i srednjePodunavlje, kao i veći deo srednje i jugozapadne Evrope. U ovo doba formiraju se etničke grupe. U zapadnoj Evropi dominirajuKelti, a u istočnojSkiti. Na Balkanu su prisutniIliri iTračani.
Laten je dobio ime po sojeničarskom naselju uŠvajcarskoj, gde je pronađen veliki brojmetalnih predmeta i nekoliko votivnih ostava.
Značajne odlike latenske kulture su upotreba grnčarskog točka, masovna izrada usavršenog oruđa, oružija i vojne opreme, poput mačeva, noževa, kao i konjske opreme. Počinje da se kujenovac.Na područje Panonije i Podunavlja u ovom periodu dolazeKelti. Posle pohoda naDelfe 279. godine pne, vraćaju se i stalno naseljavaju Podunavlje, Posavinu i Pomoravlje, zasnovavši plemensku zajednicuSkordiska, koja se zadržala sve do dolaska Rimljana.
Praktikuju se oba načnia sahranjivanja (inhumacija ikremacija), u oba slučaja prilozi su polagani u grobnu jamu, da bi se ovo postiglo, oružje je kod ratnika najčešće savijano.
