Fizički Edinburgh je grad koji liči nateatarsku pozornicu, stisnut izmeđustijena i brda, grad visokih građevina i tornjeva od tamnakamena. Edinburgh je biovojna utvrda,glavni grad nezavisne države, i intelektualni centar zemlje. Iako je u više navrata doživio kojekakve nesreće, uvijek se uspio obnoviti. Danas je sjedište škotskogparlamenta i vlade, i nadalje je najvećifinancijski centar Škotske, i velikaturistička destinacija. On je i centar škotskogzakonodavstva,obrazovanja ikulture.[3]
Pogled na grad
Iako je Edinburgh između1856. -1920. apsorbirao sva okolna naselja iluke naFirth of Forthu, njegov estetski i politički centar leži još uvijek leži u njegovoj malojhistorijskoj jezgri, koja se sastoji od Starog i Novog grada.Stari grad je izgrađen usrednjem vijeku, nabrdu - Castle Rock, koje domira nad ravnicom, kada je strah od napada bio svakodnevan. Za razliku od njega -Novi grad, širi se kaskadno po terasama u veličanstvenom nizu ulica. Srednjovjekovni Stari grad Edinburgh ineoklasicistički Novi grad uvršteni su naUNESCO-vuListu mjesta svjetske baštine u Evropi1995.[4]
Edinburgh se prostire u dužinu od oko 11 km, između sjevernih padinamasivaPentland i širokogestuarijaFirth of Forth, gdje se spaja sa nekad zasebnim gradom i lukomLeith. Unutar plohe grada ima parvulkanskih naslagalave jedna od njih - Arthur Seat, dominira svojomvisinom od 251 metara kraljevskim parkom i jugoistokom grada. Edinburgh je izgrađen po tim brdima i dolinama nastalimglacijacijom upleistocenu. Sam centar ima spektakularni izgled - kao mješavina surove prirode i ljudske intervencije.
Pogled na Firth of Forth
Sjeverozapadna granica Novog grada jerijekeWater of Leith. Ona je nekad pokretala brojnemlinove sela; Dalry, Dean, Stockbridge, Silvermills i Canonmills, koja su doživjela značajan rast od početka17. vijeka naovamo. Ta sela transformirala su uindustrijska predgrađa satvornicamapapira itekstila, ali se tokom19. vijeka grad proširio do njih, pa su pretvorena u rezidencijalne zone.
U Edinburghu se nalazi preko 4,500 zaštićenih nacionalnih spomenika, umaju2010. imao je 40 zaštićenih konzervatorskih područja koja su pokrivala 23% zgrada i uključivala 23% stanovništva, najveći postotak među svim gradovimaUjedinjenog Kraljevstva.[3]
Godišnja količina oborina je umjerena, prosječno iznosi 685 mm, te je ravnomjerno raspoređena na cijelu godinu. Edinburgh ima relativno malo trajnosunčanih dana, ali se oblaci često vrlo brzo raziđu, ali i ponovo nadviju nad grad u istom danu po nekoliko puta.[3]
Votadini dominantnokeltskopleme uLothianu, s kojim suRimljani održavali relativno dobre odnose, imali su svojuprijestolnicu na brdu Traprain Law, udaljenom oko 30 km istočno od današnjeg centra grada. Izgleda da su oni oko500., nakon što su se Rimljani povukli iz Britanije, svoju prijestolnicu premjestili na mjesto gdje danas ležiEdinburški zamak.Velška pjesmanastala oko600. opisuje kako je skupina Gododdina (kako seVelšani nazivali - Votadine), iz okolice mjesta zvanog Din Eidyn,napala i uništila vojskuAngla kodCattericka uYorkshireu. Din Eidyn - je brdo Castle Rock. U narednimvijekovimaAnglikanski osvajači nadjačali su Gododdine, pa se od854. Din Eidyn - zove Edwinesburh (burh značitvrđava iliutvrđeni grad). Taj naziv dao je povoda pretpostavci danortumbrijskiprinc po imenu Edwin osnovao grad. Ipak starija velška pjesma, dokazuje da je ime grada starije, nastalo prijeanglikanske okupacije.[3]
Negdje oko1127. ili nešto prije -David I dodjelio je Edinburghu statuskraljevskog grada, privilegij koji mu je omogućavao da organizirasajmove i postane centar zamanufakturnu proizvodnju (naročitotkanina). David je pokrenuo izradu prvih škotskih kovanica, jedna od kraljevskih kovnica nalazila se u Edinburghu. On je poklonio zemljište na brdu Holyroodredovnicima da podignu svojuOpatiju Holyrood i samostalno upravljaju njome.[3]
Grad je doživio umjereni prosperitet za vladavine kraljaJamesa IV (vladao1488. -1513.) u to vrijeme grad je imao dodir saevropskomrenesansom.On je podjednako biomecenaumjetnosti i ratovanja, oko1501. započeo je gradnjudvorca pokrajOpatije Holyrood, kog je nastavio njegov sinJames V (vladao1513. -1542.). On je također1507. pomogao osnivanje prve škotskeštamparije u ulici Cowgate.[3]Nakon katastrofalnog škotskog poraza od Engleza uBitci kod Floddena (Northumberland -1513.),edimburški Stari grad opasan jebedemima (dijelovi su još uvijek vidljivi kod Pleasanca). Oni su se pokazali slabim, jer ih je1544. engleski komandant grof od Hertforda probio i devastirao dijelove grada, među ostalima Canongate i Leith.[3]
Za vladavineJamesa V Edinburgh je bio sjedište ne samo kraljevskog dvora, već i njegovog tajnog savjeta,parlamenta isuda, kog je upravo on usnovao1532. U to vrijeme bogatifeudalci počeli graditi kuće po ulici Canongate, ali ne višedrvene, već puno solidnije odkamena.[3]
Između1500. -1640. porastao je broj edimburških stanovnika, jer je grad kao prijestolnica imaomonopol u trgovini sa inozemstvom, a porastao je i broj dvorskeadministracije.1579. Mladi kraljJames VI (od1603. iEngleski kraljJames I) izgradio je dvor naHolyroodu. Taj urbani dvorac otvorio je Edinburgh evropskim kulturnim uticajima, ali i aristokratskom nasilju u borbi za poziciju na dvoru.Izbijale su brojne svađe, ubojstva i pravi mali ulični ratovi između suparničkih plemićkih bandi.James VI nije zaboravio na obrazovanje, pa je1582. izdao povelju kojom je poticao izgradnju objekata za učenje humanizma, filozofije, teologije, medicine i prava. To je potaknulo otvaranje koledža sljedeće godine iz kojeg je kasnije izrastaoUniverzitet.[3]
Gradska vijećnica
Nakon1603. kad jeJames VI stupio na engleskitron i otišao na jug, Edinburgh je izgubio svoj dotadašnji politički i kulturni značaj. Iako je i nadalje rastao, na prijelazu iz16. do kraja17. vijeka, stanovništvo grada se učetverostručilo i doseglo brojku od oko 50.000 stanovnika.[3]U to vrijeme1605. otvorena je prva ženska škola - Mary Erskine, a nakon tog je1628.zlatar, financijer ifilantrop George Heriot započeo izgradnju druge škole koja danas nosi njegovo ime.Tad se započela graditi i palačaparlamenta, na mjestu groblja sv. Gilesa, koja je dovršena -1639. i bila sjedište škotskog parlamenta sve do njegova ukidanja1707.[3]
Do sredine17. vijeka, područje okoKatedrale sv Gilesa postalo je centar prijestolnice. Odmah nešto zapadnije od nje stajao je- Tolbooth, građevina koja je imala višestruku namjenu, kao gradska vijećnica, zatvor i mjesto egzekucija. Na jugu se nalazila palačaparlamenta i zgrada suda.[3]
Krajem17. vijek neke od škotskih tradicionalnih trgovačkih ruta poBaltiku iFrancuskoj počele su propadati, pa je krajem tog vijekaEngleska, po prvi put postala glavni škotski trgovinski partner. U to vrijeme osnovana je kompanija, čiji je cilj bio osnivanje škotskekolonije napanamskoj prevlaci kod Dariena, koja nije uspjela u svojim namjerama.
Velika promjena za grad dogodila se1707. kad je u u podrumu na Trgu Parlamenta potpisanZakon o Uniji sa Engleskom jer jeEdinburgh izgubio svoj politički značaj i ostao bezparlamenta i vlade, iako je i nadalje bioadministrativni centar.[3]
Mogućnosti za povećanu trgovinu nabritanskom zajedničkom tržištu od tadašnjih sedam milijuna ljudi, nije se odrazila na Edinburghjer nije imao adekvatnu proizvodnju. Ipak je u prvoj polovici18. vijeka, udvostručio broj svojih stanovnika, jer su se brojni nezaposleni sa sjevera selili u Edinburgh.[3]
Unatoč prenatrpanosti Starog grada, nakon ujedinjenja - uslijedio je val obnove i podizanja novih građevina unutar njegovih zidina. Velik dio Parlamentarnogtrga, koji je teško oštećen upožaru1700., obnovljen je1715. Nova stambena krila dvora izgrađena u Lawnmarketu1720-ih. Prvabolnica otvorena je1729. a nakon tog dograđena1748. Tek nakon izgradnje Sjevernog mosta1772. grad se počeo širiti izvanbedema.[3]
Nekoliko dekada ranije -1720-ih, grad je reformirao svojUniverzitet po sistemufakultetske nastave, pa je1726. pokrenut - Medicinski fakultet kao nezavisna institucija.
Ova promjena omogućila je gradu intelektualni i kulturni prosperitet poznat kao škotsko prosvjeteljstvo, kad je dao veliki doprinos poznat u svjetskim razmjerima.David Hume je shvatio da se ništa ne događa bez uzroka,Adam Smith spoznao prednosti podjele rada, aAdam Ferguson opasnost od otuđenja u takvom radnom procesu,William Robertson (koji je napisao veliki rad ohistoriji Škotske i prvuhistoriju Amerike)shvatio da faktori okoline utiču na ekonomskuhistoriju,Joseph Black otkrio principlatentne topline, ageologJames Hutton enormnu starostzemlje.[3]
Edinburgh je1768. bio rodno mjestoEnciklopedije Britannice, koju su osmislili AndrewBell i Colin Macfarquhar; njeno prvo izdanje uredio je uglavnom William Smellie. Enciklopedija je Prvih devet izdanja enciklopedije objavljena su u Edinburghu.[3]
Krajem18. vijek, svi oni koji su si mogli priuštiti kuću u Novom gradu napustili su Stari grad. Po prvi put u petvijekova,Edinburgh je postao grad socijalnesegregacije. Uticajfrancuske revolucije na gradsku intelektualnu elitu, bio je negativan - jer je postala autoritarna i duboko sumnjičava prema svim radikalnim promjenama. U prve tri dekade19. vijek, Edinburgh i dalje dominiraobritanskomliteraturom, na čelu saWalterom Scottom, pionirom historijskog romana, ali je negdje s početkom vladavine kraljiceViktorije1837. taj položaj izgubio.[3]
Tempo socijalne segregacije usporen je1833. jer je Gradsko vijeće, koje je sponzoriralo izgradnju Novog grada -bankrotiralo.[3]
Do1850-ih dijelovi Staroga grada postali su ozloglašeni zbog prenaseljenosti i nedostatka sanitarija.[3]
Prvi pokušaj revitalizacije Starog grada zbio se1890., kad je Patrick Geddes,polimat i pionirurbanizma, pokušao privućinatrag pripadnike srednje klase da žive u njemu pa je podigao naselje - Ramsay Gardens. Kuće u njemu bile su mješavina tipične engleske kuće i škotskog baronskog stila.[3]
Grad je doživio i ekspanizuju kulturnog života, nakon osnivanjaEdinburgškog međunarodnog festivala -1947. pasu osnovane i pokrenute brojne institucije poputteatra Traverse, Škotske nacionalne galerije moderne umjetnosti, Galerije Demarco, Škotskog baroknog ansambla. Tad je restauracijom pretvorena dotadašnja kapela Ease u koncertnu dvoranu koja je dom Škotskog komornog orkestra.[3]
Formiranjem novogŠkotskog parlamenta i vlade1999. godine, grad je povratio svoju ulogu političkog sjedišta Škotske.
Najimpresivniji spomenik Staroga grada jeEdinburški zamak, podignut nabazaltnoj stijeni Castle Rock koja sa svojih 135metara, dominira gradom.Arheološka istraživanja su pokazala da je Castle Rock bio naseljen već od3. milenija pne., a ne kao što se donedavno mislilo tek od6. vijeka.[3] Prvi dokumentirani zapisi o njemu kao kraljevskom zamku potječu iz vremena vladavinekraljaMalcolma III (1058. -1093.), ali je nakon tog često rušen i obnavljan, tako da u njemu ima vrlo malo detalja nastalih prije vladavineJamesa IV (1488. -1513.). Malakapela sv Margarete (najstariji objekt u zamku), posvećena ženi kraljaMalcolma III, na najvišoj točki stijene, vjerojatno datira iz doba vladavine njenog najmlađeg sinaDavida I (1124. -1153.).[3]
U vijekovima koji su protekli između osnivanja Starog grada i početka izgradnje Novog grada, Edinburgh se polako spuštao u dolinu preko južnih obronaka. Ispočetka su se sve njegove trgovine nalazile duž High Streeta. Do1330-ih niknula je i druga paralelna ulica - Cowgate (ona se ispočetka zvala Southgate) izgrađena na nižoj razini, ispod strme padine prema jugu. Na pola puta niz Cowgate stajao je Kraljev Zid, prvipoznatibedem Starog grada, podignut sredinom15. vijeka. Na zapadnom kraju Cowgate, nalazi se Grassmarket sagrađen u sjeniCastle Rocka, on je17. vijeku bio glavni stočni sajam i mjesto za izvršenje javnih pogubljenja. Tadašnji Edinburgh bio je grad podjeljen na dva dijela, a strme padine između dviju glavnih ulica bile su uvijek teške za uspon.
Nekoliko važnih građevina leži na Royal Milu, u samom centru jeKatedrala sv Gilesa (High Kirk of Edinburgh) to jebazilika sa kasnogotičkimbrodom i veličanstvenimzvonikom iz15. vijeka, na vrhu kojeg je otvorena kupola u oblikukrune koju nosi osam kontrafora.Nažalost dobar dio njezinogkamenog eksterijera upropašten je lošom restauracijom izvedenom u19. vijeku.
Iza katedrale, na Trgu Parlamenta, nalazi se stara Palača parlamenta, podignuta između1632 i1639.
Daleko od gužve Gornjeg grada, na donjem kraju Royal Mile, ležiaugustinskaOpatija Holyrood, osnovana1128., obnovljena oko1220. Pored nje ležiPalača Holyrood, čije su prvo krilo u16. vijeku, podiglifrancuski i škotski zidari. Danas je službena rezidencijabritanskihmonarha u Škotskoj. Nasuprot njoj na ulici Holyrood leži kompleksnovog škotskog parlamenta, koji je službeno otvoren uoktobru2004.
Kako je prostor Starog grada bio vrlo mali, svega 57hektara, stanovnici su bili prisiljeni graditi visoke kuće, naročito nakon velikog povećanja stanovništva tokom16. i17. vijeka.Stari grad je tek nakon1600. dobio svoje današnje karakterističnetornjeve od 6, 10, pa čak i 12katova, i uske uličice u koje ne dopire danje svijetlo.
Čitav niz vjekova prepreka za širenje grada prema sjeveru bilojezero - North Loch imočvara pored njega u kotlini ispod stijene Castle Rock. To umjetno jezero stvoreno je za vladavineJamesa II radi odbranebedema. Čak i kad je isušeno kotlina je ostala nepremostiva prepreka sve do1772. kad je izgrađen 21metara visoki i 344 metara dug - Sjeverni most. Današnji most odčelika podignut je1895.[3]Novi grad
Leži nekih 180 metara sjeverno od Castle Rocka, preko doline koja je danas Park Princes Street, to je kvart koji je planiran i izgrađen u uzastopnim fazama između1767. i1833. u duhuneoklasicizma.
Gradsko vijeće Edinburgha je1767. odobrilo planovearhitektaJamesa Craiga za izgradnju Novog grada kao prigradskog rezidencijalnog kvarta, za imućne građane. On je osmislio rešetku od 5 x 7 ulica, koje su završavale velikimtrgovima.Crkvasv. Georgija (St. George) na zapadu i crkvasv. Andrije (St. Andrew) na istoku, markirale su granice tog kvarta.Kad je podignut - Novi grad namjerno nije imao trgovina i mjesta za zabavu, jer je trebao osigurati svojim stanovnicima privatnost i otmjenost, a pretrpani Stari grad je i nadalje trebao ostati trgovačko - poslovni centar. Te planove poremetio je dolazakželjeznice, tad su sestambene zgrade u ulici Princes, postepeno pretvorile uhotele i trgovine, pa je ona danas glavna trgovačka ulica u gradu
ArhitektRobert Adam uredio jeTrg Charlotte uneoklasicističkom stilu, na njemu se nalazi rezidencija škotskog premijera, Bute House. Sredinom19. vijeka u tom kvartu je podignutaŠkotska nacionalna galerija iKraljevska škotska akademija iznad nasipa nekadašnjeg močvarnog kanala.
Pored njega u gradu djeluje i Univerzitet Heriot-Watt, koji datira iz najranijih dana industrijske revolucije, on je bio jedna od prvih novih britanskihvisokoškolskih ustanova posvećena tehnologiji. Danas je njegov najveći dio prebačen u satelitski kampus izvan centra grada - Riccarton.Univerzitet Napier, osnovan1964. godine kao Napier koledž, dobio je univerzitetski status1992. Jewel i Esk Valley koledž ima čitav niz strukovnih kolegija. Edinburški umjetnički koledž nudi kolegije izlikovne umjetnosti,dizajna iarhitektura.[3]
Glavna kulturna institucija u gradu suŠkotske nacionalne galerije, muzejski karlel u kom su Škotska nacionalna galerija (stari majstori), Škotska nacionalna galerija portreta i Škotska nacionalna galerija moderne umjetnosti. Druga velika institucija suNacionalni muzeji Škotske, u sklopu kojih rade prirodoslovni Kraljevski muzej (Royal Museum), historijski Muzej Škotske (Museum of Scotland), Nacionalni ratni muzej (National War Museum) on se nalazi uEdinburškom zamku i Muzej letenja koji se nalazi 30 km od centra grada.[3]
Edinburgh je dom Škotskog nacionalnog kraljevskog orkestra, koji koncertrira u Dvorani Usher. Grad ima tri većateatra od kojih je najpoznatiji - Traverse, po svojoj nekonvecionalnosti i suvremenosti. Edinburgh je poznat po svom obnovljenom Teatarskom festivalu, koji djeluje od1892.
Suvremeni Edinburgh je kao što je to bio u18. vijeku, grad uslužnih djelatnosti. Manje od jedne desetine njegovih zaposlenih radi u proizvodnom sektoru, dok u sektoru usluga radi gotovo sedam osmina svih zaposlenih. Stareindustrije koje su egzistirale prijeDrugog svjetskog ratapivovare,pekare ištamparije ne postojeviše. Danas se većina zaposlenih bavi električnim i elektroničkim inženjeringom i istraživanjima, od kojih je dosta vezano uz odbranu. Puno istraživalačkih centara vezano je uzUniverzitet koji je postao najveći poslodavac. Glavne uslužne djelatnosti sujavna uprava,pravo,medicina, [[financije|financijske usluge,obrazovanje iturizam.[3]
Edinburgh je već dugo važan centar financijskih i pravnih usluga. Edimburške banke financirale su dobar dio razvoja zapadaSjedinjenih Američkih Država podizanje; rančeva, željezničkih pruga, eksploataciju drva i ruda, pa i danas imaju koristi od toga. Kao centar Škotske pravnog sistema, Edinburgh doživljava procvat advokatura, jer je to nakonbankarstva najbolje plaćeni posao.[3]
U gradu se nalazi veliki Međunarodni konferencijski centar, izgrađen1995, koji dobro posluje.[3]
