Ateizam (grčki:α - odrični prefiks,grčki:Θεος –Bog;bez Boga u doslovnom prevodu) je, u širem smislu, neverovanje upostojanje božanstava[1], bezbožnost, bezboštvo. U užem smislu, ateizam je stav da ne postojebožanstva.[2] Kroz istoriju se često pojavljuje i kao odrečan stav prema zvaničnojreligiji. Ateizam je opozicijateizmu,deizmu koji je u svom najopštijem obliku verovanje da postoji barem jedno božanstvo.[3][4]
Termin „ateizam“ je u početku imao negativno značenje kojim su označavane osobe koje su odbijale da veruju u ono u šta su tada verovali širi slojevi društva. Širenjemslobodoumlja,naučnog skepticizma i potonjekritike religije, značenje reči je primilo uže značenje. Prve osobe koje su se izjašnjavale kao ateisti pojavile su se u staroj Grčkoj pa u18. veku.[5]
Postojiprvobitni ateizam (kod nekih plemena i naroda kod kojih ne postoji potreba za bogom te nemaju pojam boga), zatimpraktični ateizam kod čoveka koji živi i deluje bez boga,teorijski ateizam (dogmatski ili kritički) koji svesno, kritički, radikalno i argumentirano pokazuju, dokazuju (obarajući teološko tumačenje egzistencije boga, božanstava) i samu nemogućnost postojanja boga (božanstava) temarksizam koji nije ateizam, već njegovo praktičko i historijsko prevladavanje (pravi ili pozitivni humanizam ima da pozitivno počinje od sebe sama, a ne od boga, tj. njegove kritike i negacije u čistoj teoriji).
Ateisti suskeptični prema tvrdnjama onatprirodnim pojavama, obrazlažući svoj stav nedostatkom empirijskih dokaza. Takođe, ateisti su ponudili brojne razloge za neverovanje u bilo koje božanstvo. Među njima suproblem zla,argument protivrečnih otkrovenja iargument neverovanja. Drugi razlozi za ateizam spadaju u spektar od filozofskih do društvenih i istorijskih. Iako su neki ateisti prihvatilisekularne filozofije[6][7], ne postoji jedna ideologija ili skup pravila o ponašanju koji svi ateisti poštuju.[8]
U zapadnom svetu, ateisti se smatraju isljučivo nereligioznim i nespiritualnim osobama.[9] Međutim, ateizam postoji u nekim verskim ili duhovnim sistemima verovanja, kao što suđainizam,budizam ihinduizam. Đainizam i neki vidovi budizma ne propovedaju verovanje u bogove.[10]
Grčka rečαθεοι (ateoi), koja se pojavljujePoslanici Efescima na papirusu sa početka 3. veka.
U ranojantičkoj Grčkoj, pridev(ἄθεος (od odričnog prefiksa ἀ- iθεός „bog“) je značio „bezbožan“. Prvim put se koristio kao cenzorski izraz koji je otprilike značio „sraman“ ili „grešan“. U 5. veku p. n. e. reč je počela da se upotrebljava da označi odlučnije i aktivnije bezbožništvo u smislu „kvarenja odnosa sa bogovima“ ili „negiranja bogova“. Reč ἀσεβής (asebēs) je kasnije počela da se upotrebljava protiv onih koji su bez stida negirali ili nisu poštovali lokalne bogove, čak i ako su verovali u njih. Moderni prevodi klasičnih tekstova ponekad dajuatheos kao „ateistički“. Kao apstraktna imenica postojala je rečἀθεότης (atheotēs).Ciceron jepreslovio ovu grčku reč ulatinskuatheos. Ova reč se često koristila u raspravama izmeđuranih hrišćana ihelenista, u kojoj je svaka strana tako opisivala onu drugu upežorativnom smislu.[11]
Uengleskom jeziku rečatheist (odfrancuskeathée), u značenju „onaj koji poriče ili ne veruje u postojanje bogova“, prethodi rečiatheism, a prvi put se koristila najranije od 1566. godine,[12] i ponovo od 1571.[13]Rečatheist (ateistički) kao izraz za praktično neverništvo se počela koristiti najranije od 1577.[14] Rečatheism (ateizam) je izvedena od francuske rečiathéisme, i pojavljuje se u engleskom oko 1587.[15]Ranije delo, nastalo oko 1534, je koristilo rečatheonism.[16][17]Povezane reč su nastale kasnije:deist 1621,[18]theist 1662. godine,[19]-deism}- 1675. godine,[20]i-theism}- 1678. godine.[21]
Karen Armstrong piše da je „tokom 16. i 17. veka, reč „ateista“ još uvek bila rezervisana isključivo zapolemiku... Reč „ateista“ je bila uvreda. Niko nije ni sanjao da nazove sebe ateistom.“[5] Sredinom 17. veka još uvek se smatralo da je nemoguće neverovati u boga;[22] reč „ateista“ je značila neprihvatanje trenutnog poimanja božanskog.
Rečateizam je prvi put upotrebljena u Evropi krajem 18. veka, a označavala je samopriznato izričito neverovanje umonoteističkogavramskog boga. Delimično zahvaljujući svojoj širokoj upotrebi u monoteističkom zapadnom društvu, reč ateizam obično znači „neverovanje u boga“, više nego uoštenije „neverovanja u božanstva“. U modernim radovima, ne pravi se jasna razlika između ove dve definicije. U engleskom jeziku,arhaično značenje rečiatheism je značilo samo neverovanje u jednog boga, a ne i upoliteistička božanstva. Na osnovu ovoga je u 19. veku skovana zastarela rečadevism da označi neverovanje u politeistička božanstva.[23] Početkom 20. veka,globalizacija je doprinela širenju značenja reči ateizam na neverovanje u sve vidove božanstava, iako je u zapadnom svetu česta pojava da se ateizam označi prosto kao „neverovanje u Boga“.[24]
Zapravo, „ateizam“ je reč koja ne bi trebalo ni da postoji. Nikom nije nikad potrebno da se izjasni kao „neastrolog“ ili „nealhemičar“. Nemamo reči za ljude koji sumnjaju da je Elvis još uvek živ ili da su vanzemaljci prešli galaksiju samo da bi uznemiravali farmere i njihovu stoku. Ateizam je ništa drugo do buka koju razumni ljude prave u prisustvu neosnovanih religioznih verovanja.
Ateističke ideje su zabeležene u ranim indijskim školama i postojale su u vremevedizma.[26] Od šestpravovernih škola indijske filozofije,samkhja, najstariji filozofski sistem, ne prihvata postojanje bogova, dok ranamimansa takođe odbija pojam Boga.[27] Rana mimansa ne samo da ne prihvata boga, već tvrdi da su ljudske akcije dovoljne da stvore potrebne okolnosti da bi se uživalo u plodovima svoga rada.[28] Potpuno materijalistička i antiteistika školačarvaka (poznata i pod imenom nastika ili lokajta) koja je nastala u Indiji oko 6. veka p. n. e. je verovatno najizraženija ateistička škola filozofije u Indiji, slična grčkojkirenskoj školi. Ova grana indijske filozofije je klasifikovana kaoheterodoksna zbog svog negiranja autoritetaveda i zbog toga se ne smatra delom šest pravovernih škola hinduizma, ali je važna pomena kao dokaz materijalističkog pokreta u hinduizmu.[29] Negiranje boga kao tvorca se takođe vidi uđainizmu ibudizmu.[30]
Zapadnjački ateizam ima svoje korene upresokratovskojgrčkoj filozofiji, ali se nije pojavio kao poseban pogled na svet sve do krajadoba prosvećenosti.[31]Grčki filozof iz 5. veka p. n. e.Dijagora je poznat kao „prvi ateista“,[32] i citirali su ga mislioci kao što jeCiceron u svojoj knjiziO prirodi bogova.[33] Anaksagora je tvrdio da je Sunce usijan kamen, a ne božanstvo otelotvoreno u boguHeliosu.[34]Kritija je opisao religiju kao ljudski izum koji se koristi da zastraši ljude kako bi pratili moralni red.[35][36]Atomisti kao što jeDemokrit su pokušali da objasne svet na čistomaterijalistički način, bez pozivanja na duhovno ili mistično. Drugi presokratovci koji su verovatno imali ateističke poglede na svet suProdik iProtagora. U 3. veku p. n. e. grčki filozofiTeodor Bezbožnik[33][37] iStraton[38] nisu verovali u postojanje bogova. Teodor Bezbožnik je bio proteran iz svog grada zbog neverovanja u bilo koje božanstvo.
Euhemer je objavio svoj stav da su bogovi samodeifikovani vladari, osvajači i osnivači iz prošlosti, i da su njihovi kultovi i religija bili u osnovi nastavak nestalih kraljevstava i ranih političkih struktura.[44] Iako nije bio strogi ateista, Euhemer je kasnije kritikovan da je „proširio ateizam na celoj naseljenoj Zemlji brisanjem bogova“.[45]
Atomistički materijalistaEpikur je osporio mnoge religijske doktrine, među kojima su postojanjezagrobnog života ililičnog boga; smatrao je da jeduša čisto materijalna i smrtna. Iakoepikurejstvo nije negiralo postojanje bogova, on je verovao da, ako oni i postoje, nisu zainteresovani za čovečanstvo.[46]
Rimski pesnikLukrecije se složio s tim, da ako postoje bogovi, da su oni nezaiteresovani za čovečanstvo i nesposobni da utiču na prirodu i svet. Zbog ovoga je verovao da se čovečanstvo ne mora plašiti natprirodnog. Lukrecije je izložio svoje epikurejske poglede na kosmos, atome, dušu, smrtnost i religiju u knjizi „Ο suštini stvari“,[47] koja je popularizovala Epikurovu filozofiju uantičkom Rimu.Julije Cezar, koji je znatno naginjao ka epikurejstvu, je takođe odbacio ideju o zagrobnom životu, što je na primer dovelo do njegovog prigovora protiv smrtne kazne na suđenjuKatilini, na kom je on govorio protivstoicizmaKatona Mlađeg.[48]
Rimski filozofSekst Empirik je zastupao jednu formu skepticizma poznatu kaopironizam po kojoj bi ljudsko biće trebalo da prestane da donosi sud o bukvalno svim verovanjima jer ništa na ovom svetu nije nasledno zlo, i da jeataraksija (duševni mir) moguća ukoliko se suzdrži od osuđivanja. Veliki deo njegovih dela koja su uspela da se održe do danas, izvršila su jak uticaj na kasnije filozofe.[49]
Značenje reči „ateist“ se menjalo tokom antike. Nehrišćani su nazivali prvobitne hrišćane ateistima zbog neverovanja u paganske bogove.[50] Za vremeRimskog carstva, hrišćani su bili pogubljivani zbog negiranja rimskih bogova i posebno zbog neobožavanja careva. Kada je hrišćanstvo postalo državna religija u Rimskom carstvu 381. godine za vreme caraTeodosija I,jeres je postala kažnjiv prestup.[51]
Izražavanje ateističkih ideja je bilo retko u Evropi tokomsrednjeg veka; metafizika, religija i teologija su bile od dominantnog interesa.[52] Međutim, u ovom periodu postojali su pokreti koji su iznosili heterodoksne koncepcije hrišćanskog boga, uključujući različite poglede na prirodu, transcedentnost ili poznavanje boga. Individualci i grupe kao što suJovan Skot Erijugena,David od Dinana,Amalrik iz Bena iBratstvo slobodnog duha su zadržali hrišćanske poglede uzpanteističke tendencije. Panteisti su često bili svrstavani u istu grupu sa ateistima zbog „čudnovatosti“ njihovog pogleda na božansko.Nikola Kuzinski je sastaviofideizam koji je nazvao „O učenom neznanju“ (latinski:De Docta Ignorantia), tvrdeći da je bog izvan ljudske kategorizacije i da je ljudsko znanje o bogu ograničeno pretpostavkama.Vilijam Okamski je inspirisao antimetafizičke tendencije sa svojimnominalističkim ograničenjem ljudskog znanja samo na objekte, i tvrdio je da je božanska suština intuitivno ili racionalno neshvatljiva za ljudski razum. Sledbednici Vilijama Okamskog, kao što suJovan Mirekurski iNikola Otrkurski su produbili ovo shvatanje. Rezultujuća podela između vere i razuma je uticala na kasnije teologe kao što suDžon Viklif,Jan Hus iMartin Luter.[52]
Renesansa i dobarefomacije su period u kome je došlo do oživljavanja verske revnosti, što se vidi iz širenja novih verskih redova, bratstava i masovne pobožnosti u katoličkom svetu, kao i pojave strogihprotestantskih grupa, kao što sukalvinisti. Ovaj period međuverskog rivalstva dozvolio je čak i širi obim teološkog i filozofskog razmatranja, od kojih će se mnogi kasnije koristiti da unaprede skeptični religijski pogled na svet.
Kritika hrišćanstva je sve češća u 17. i 18. veku, naročito u Francuskoj i Engleskoj. Neki protestantski mislioci, kao što jeTomas Hobs, zastupali su materijalističku filozofiju iskepticizam prema natprirodnim pojavama, dok je jevrejsko-holandski filozofBaruh Spinoza odbacio božansko proviđenje u koristpanenteističkog naturalizma. Do kraja 17. veka, zadeizam se otvoreno zalažu intelektualci kao što jeDžon Toland koji je skovao termin „panteista“.
Prvi poznati eksplicitni ateista bio je nemački kritičar religijeMatijas Knucen u svoja tri dela iz 1674.[53] Pola veka posle njega pojavio se još jedan eksplicitni ateistički pisac, francuski sveštenikŽan Meslije, koji je živeo početkom 18. veka.[54] Meslije je izneo mišljenje da je religija sredstvo za kontrolisanje masa, a slična ideja će kasnije implicitno biti prisutna i umarksističkoj misli. Knucena i Meslijea su pratili drugi ateistički mislioci, kao što subaron Holbah,Žak Andre Nežon i drugi francuski materijalisti.[55] FilozofDejvid Hjum je razvio skeptičnu epistemologiju utemeljenu naempirizmu, podrivajućimetafizičku bazu prirodne teologije.
Francuska revolucija je izvela ateizam i antiklerikalni deizam iz salona u javnu sferu. Jedan od glavnih ciljeva Francuske revolucije bio je reorganizacija i podređivanje sveštenstva državi krozGrađanski ustav sveštenstva. Ovaj pokušaj je doveo do antiklerikalnog nasilja i proterivanja mnogih sveštenika iz Francuske. Haotična politička dešavanja u revolucionarnom Parizu na kraju su omogućila još radikalnijimjakobincima da preuzmu vlast 1793. godine, nakon čega je nastupilaVladavina terora. Jakobinci su bili deisti i uveli suKult vrhovnog bića, kao novu francusku državnu religiju. Neki ateisti okupljeni okoŽaka Heberta su umesto toga nastojali da uspostavekult razuma, oblik pseudo-ateističke religije sa boginjom koja personifikujerazum. Oba pokreta su delimično doprinela pokušajima da se nasilno dehrišćanizuje Francuska. Kult razuma okončao se posle tri godine kada su jakobincigiljotinirali njegovo vođstvo, uključujući i Žaka Heberta. Antiklerikalni progoni okončani suTermidorskom reakcijom.
Napoleonovo doba institucionalizovalo je sekularizaciju francuskog društva, i izvelo revoluciju u severnu Italiju, u nadi da će doprineti stvaranju savezničkih republika. U 19. veku ateisti su doprineli političkim i socijalnim revolucijama, ubrzavajućinemire iz 1848. godine,rizorđimento u Italiji, kao i rast međunarodnog socijalističkog pokreta.
Logički pozitivizam iscijentizam su utrli putneopozitivizmu,analitičkoj filozofiji,strukturalizmu inaturalizmu. Neopozitivizam i analitička filozofija odbacuju klasični racionalizam i metafiziku u korist strogog empirizma i epistemološkog nominalizma. Zagovornici kao što suBertrand Rasel su nedvosmisleno odbacili veru u boga.Ludvig Vitgenštajn je u svojim ranim radovima pokušao da odvoji metafizički i natprirodni jezik iz racionalnog diskursa.Alfred Ejer je podvlačio neproverljivost i besmisao verskih tvrdnji, navodeći svoju privrženost empirijskim naukama.Džon Nimejer Findli iDž. Dž. K. Smart tvrdili su da postojanje Boga nije logički neophodno. Prirodnjački i materijalistički monisti poputDžona Djuia su smatrali da bi prirodni svet trebalo da bude osnova svega, negirajući postojanje Boga ili besmrtnosti.[57][58]
Ostali lideri kao što jePerijar Ramasami, istaknuti ateistički indijski lider, su se borili protiv hinduizma ibramana u cilju okončanja diskriminacije i podele ljudi u ime religije ikasti.
Godine 1966, časopisTajm je postavio pitanje: „Je li Bog mrtav?“[60] kao odgovor nateološki pokret Smrt boga, navodeći tadašnje procene da skoro polovina svih ljudi u svetu živi u državama na čijem čelu su antireligiozni režimi, dok milioni ljudi u Africi, Aziji i Južnoj Americi nemaju znanje o jednom Bogu.[61]
Godine 1967. albanska vladaEnvera Hodže je najavila zatvaranje svih verskih institucija u zemlji, izjavivši da je Albanija prva zvanično ateistička država na svetu.[62], mada je poštovanje religije u Albaniji obnovljeno 1991. Ovi režimi su ojačali negativne asocijacije na ateizam, posebno tamo gde su antikomunistička osećanja bila jaka kao uSAD, uprkos činjenici da su neki istaknuti ateisti bili i antikomunisti.[63]
Od padaBerlinskog zida, broj aktivnih antireligioznih režima je znatno smanjen. Timoti Šah je 2006. napisao da je primetio „globalni trend u svim većim verskim grupama, u kojima pokreti zasnovani na Bogu i uopšte na veri doživljavaju porast poverenja i uticaja u odnosu na sekularne pokrete i ideologije“.[64] Međutim, Gregori S. Pol i Fil Zakerman smatraju ovo mitom i ukazuju na to da je stvarna situacija mnogo složenija i nijansirana.[65]
Ričard Dokins u kampanji za promociju ateizma
Verski motivisani terorističkinapadi 11. septembra 2001. i delimično uspešan pokušajinstituta Diskaveri za promenu nastavnog plana u američkim školama i uključivanjekreacionističke ideje, zajedno sa podrškom koju jeDžordž Buš 2005. dao tim idejama, podstakli su ateističke pisceSema Harisa,Danijela S. Deneta,Ričarda Dokinsa,Viktora Stengera iKristofera Hičensa da objave knjige koje su postale bestseleri u Americi i širom sveta.[66]Istraživanje iz 2010. je pokazalo da osobe koje sebe identifikuju kao ateisti ili agnostici u proseku imaju više znanja o religiji od sledbenika velikih vera. Osobe koje ne veruju su bolje odgovorile na pitanja o centralnim načelima protestantizma i katoličanstva. Samo sumormoni ijevreji postigli isti rezultat kao ateisti i agnostici.[67]
Ateizam 3.0 je pokret u okviru ateizma koji ne veruje u postojanje boga, ali tvrdi da je od religije bilo koristi za pojedince ili društvo, i da je njeno eliminisanje od manjeg značaja od drugih stvari koje bi trebalo da se urade.[68]
Novi ateizam je naziv za pokret nekolicine ateističkih autora iz 21. veka koji zagovaraju stanovište da „religiju ne treba samo prosto tolerisati već joj se treba suprotstaviti, kritikovati je i ogoliti kad god se primeti njen uticaj“[69] Pokret se obično dovodi u vezu saRičardom Dokinsom,Danijelom Denetom,Semom Harisom,Kristoferom Hičensom iViktorom Stengerom.[70][71] Nekoliko bestselera od ovih autora, objavljenih između 2004. i 2007. su predmet mnogih diskusija o Novom ateizmu.[72]
Dijagram koji pokazuje odnose između definicijačvrstog/slabog iimplicitnog/eksplicitnog ateizma. Ekplicitni čvrsti/pozitivni/jaki ateisti (purpurno sa desne strane) su stanovništa da je tvrdnja„da postoji barem jedno božanstvo“ netačna. Ekplicitni slabi, negativni/meki ateisti (plavo sa desne strane) odbacuju ili se uzdržavaju od verovanja da neka božanstva postoje bez da zapravo tvrde da je„postojanje makar jednog božanstva“ netačna tvrdnja. Među implicitne slabe/negativne ateiste (u plavoj boji sa leva) bi spadali ljudi (kao što su mala deca ili neki agnostici) koji ne veruju u neko božanstvo, ali nisu jasno odbacili takvo verovanje (veličine skupova u dijagramu ne pokazuju stvaran odnos među stanovništvom).
Teoretičari se ne slažu kako da najbolje definišu i klasifikuju ateizam,[73] u smislu na koje se natprirodne entitete odnosi, da li je to neka tvrdnja ili odsustvo tvrdnje i da li to zahteva svesno, jasno odbijanje. Predložene su različite vrste kategorija kako bi se napravila razlika između različitih oblika ateizma.
Neke od nejasnoća i kontroverzi u definisanju ateizma potiču od poteškoće dostizanja konsenzusa o definicijama reči „božanstvo“ ili „bog“. Brojnost drastično različitih koncepicija boga i božanstava dovodi do različitih ideja koje se odnose na primenu ateizma. Na primer.Rimljani su optuživali hrišćane da su ateisti jer nisu verovali upaganska božanstva. Ovaj problem je postepeno rešen pošto jeteizam usvojen kao izraz koji obuhvata verovanja u bilo kakva božanstva.[24]
Definicije ateizma takođe zavise i od stepena razmišljanja koje neka osoba treba da posveti ideji bogova da bi bila smatrana ateistom. Ateizam je nekada definisan da znači prosto odsustvo verovanja da bilo koje božanstvo postoji. Ova široka definicija bi obuhvatila novorođene i druge osobe koje nisu bile pod uticajem teističkih ideja. Još 1772. godinebaron Holbah je rekao da su „sva deca rođena kao ateistička; ona nemaju ideju o bogu“.[75] Slično tomeDžordž H. Smit (1979) je izjavio: „Čovek koji nije upoznat sa teizmom je ateista samo zato što ne veruje u boga. Ova kategorija bi obuhvatala dete sa konceptualnim kapacitetom da shvati ova pitanja, ali koje je još uvek nesvesno tih pitanja. Činjenica da to dete ne veruje u boga ga kvalifikuje kao ateistu.“[76]
Smit je skovao termin implicitni ateizam da označi odsustvo teističkih verovanja bez svesnog odbacivanja samih verovanja i eksplcitni ateizam da označi uobičajenu definiciju svesnog neverovanja.Ernest Nagel se usprotivio Smitovoj definiciji ateizma kao prostog odsustva teizma, priznajući samo eksplicitni ateizam kao pravi ateizam.[77]
Filozofi kao što suEntoni Flu,[78] iMajkl Martin,[24]su postavili pozitivni (jak/čvrst) ateizam protiv negativnog (slabog/mekog) ateizma. Pozitivni ateizam je ekplicitno tvrđenje da bogovi ne postoje. Negativni ateizam obuhvata sve druge oblike neteizma. Stoga, prema ovoj kategorizaciji, svako ko nije teista je ili negativni ili pozitivni ateista.[79] Termini slab i jak su relativno novijeg datuma, dok su termini negativni i pozitivni ateizam stariji, i koristili su se (u malo drugačijem smislu) u filozofskoj literaturi[78] i među katoličkimapologetima.[80] Po ovakvom razgraničenju ateizma, većinaagnostika su negativni ateisti.
Većina agnostika vidi svoje poglede drugačijim od ateističkih, smatrajući ga ne više opravdanim od teizma ili tretirajući ih jednako.[81] Tvrdnja o nedostupnosti saznanja za ili protiv postojanja bogova se ponekad vidi kao indikacija da i ateizam zahtevaskok vere.[82] U uobičajene ateističke odgovore na ovaj argument spada odgovor da nedokazane verske tvrdnje zaslužuju istu količinu neverovanja kao i sve ostale nedokazane tvrdnje,[83] i da neproverljivost postojanja bogova ne podrazumeva jednaku vrednost bilo koje mogućnosti.[84]Dž. Dž. K. Smart dalje tvrdi da „ponekad neka osoba koja je zapravo ateista može predstaviti sebe, čak i strastveno, kao agnostika zbog nerazumno generalizovanogfilozofskog skepticizma koji bi nas sprečio da kažemo da znamo sve drugo, osim možda istina koje pružaju matematika i formalna logike.“[57] Zbog toga neki ateistički pisci, kao što jeRičard Dokins više vole da razlikuju teističke, agnostičke i ateističke stavove poverovatnoći koji svaki daju tvrdnji „bog postoji“.[85]
Pre 18. veka, postojanje nekog boga je bilo opšte prihvaćeno u zapadnom svetu tako da je čak mogućnost istinskog ateizma bila pod znakom pitanja. Ovo se zvaloteističkiinatizam - mišljenje da svi ljudi veruju u boga od rođenja; po ovom mišljenju ateisti su prosto vernici u samoporicanju.[86]
Postoji i stav da su ateisti skloni da veruju u boga u kriznim trenucima, da ateisti postaju vernici na samrti i da ne postojeateisti u rovovima.[87] Neki zagovornici ovog stava tvrde da je prednost religije u tome što vera omogućava ljudima da bolje podnesu teške trenutke, delujući kaoopijum za narod. Međutim, postoje i suprotni primeri razočaranja u religiju u teškim trenucima, među koje bukvalno spadaju i „ateisti u rovovima“.[88]
Kao što je opisano gore, izrazi pozitivan i negativan su korišćeni u filozofskoj literaturi na sličan način kao i izrazi slab i jak. Međutim, u knjizi„Pozitivni ateizam“Goparajua Ramančadre Raoa, uvedeno je alternativno značenje ovih izraza.[89] Odrastivši ukastinskom hijerarhijskom sistemu sa religioznom podlogom, Gora je tražio sekularnuIndiju i predložio smernice za pozitivnu ateističku filozofiju, koja će promovisati pozitivne vrednosti.[90] Pozitivni ateizam, definisan na ovaj način, podrazumeva takve stvari koje bi bile moralno ispravne, pokazujući razumevanje da pobožni ljudi imaju razloge da veruju, ne pokušavajući dapreobrate ili uče druge, i braneći sebe istinoljubivšću umesto traženjem da pobede u bilo kakvom sukobu sa otvorenim kritičarima.
Pol Anti Titi, baron Holbah, je bio zagovornik ateizma iz 18. veka.„Uzrok čovekove nesreće je njegovo nepoznavanje prirode. Istrajnost kojom je vezan za slepa mišljenja kojima je zadojen u svom detinjstvu, koja su isprepletana sa njegovim postojanjem, posledična predrasuda koja izopači njegov um, koja sprečava njegovo razvijanje, koja ga čini robom izmišljotine, čini se da ga osuđuju na trajnu pogrešku.“[91]
Najgrublja podela ateističkih argumenata je na praktične i teoretske.
U praktičnom ili pragmatičnom ateizmu, takođe poznatom pod nazivom apateizam, osobe žive kao da nema bogova i objašnjavaju prirodne fenomene bez njihovog pripisivanja nečemu božanskom. Postojanje boga nije obavezno odbačeno, ali se može smatrati bespotrebnim ili beskorisnim; prema ovom mišljenju, bogovi ne objašnjavaju svrhu života, niti utiču na svakodnevni život.[92]Oblik praktičnog ateizma sa implikacijama zanaučnu zajednicu jemetodološki naturalizam – „tiho usvajanje tvrdnje o filozofskom naturalizmu u okvirunaučnog metoda sa ili bez potpunog prihvatanja ili verovanja u njega.“[93]
Praktični ateizam može imati različite oblike:
odsustvo verskih motiva – verovanje u bogove ne motiviše moralne akcije, religiozne akcije ili bilo koji drugi oblik akcije;
aktivno isključivanje problema boga i religije iz intelektualnih težnji i praktičnih akcija;
indiferentnost – odsustvo bilo kakovog interesa za probleme bogova i religije;
Teoretski ateizam ekplicitno postavlja argumente protiv postojanja bogova, kao odgovor na česte teističke argumente kao što suargument o dizajnu iliPaskalova opklada.
Epistemološki ateizam tvrdi da ljudi ne mogu spoznati boga ili utvrditi postojanje boga. Osnova za epistemološki ateizam jeagnosticizam, koji ima različite oblike. U filozofijiimanentnosti, božanstvo je neodvojivo od sveta, uključujući ljudski um, isvest svake osobe je zaključana usubjektu. Prema ovom obliku agnosticizma, ovo ograničenje u pogledu onemogućava svaki objektivni zaključak od verovanja u boga do potvrde njegovog postojanja.Racionalistički agnosticizamKanta idoba prosvećenosti prihvata samo znanje izvedeno iz ljudske racionalnosti; ovaj oblik ateizma je stava da bogovi u načelu nisu primetni i stoga se ne može znati da postoje. Skepticizam, zasnovan na idejamaDejvida Hjuma, je stava da je izvesnost nečega nemoguća, pa niko nikad ne može znati za postojanje boga. Određivanje granice između agnosticizma i ateizma nije prosto; agnosticizam se može smatrati kao nezavisni, osnovni pogled na svet.[92]
Drugi argumenti za ateizam koji se mogu klasifikovati kao epistemološki ili ontološki, uključujućilogički pozitivizam iignosticizam, navode besmislenost ili nerazumljivost osnovnih izraza kao što je „bog“ ili tvrdnji kao što je „bog je svemoguć“.Teološki nonkognitivizam smatra da stav „bog postoji“ ne iskazuje neki jasan stav, već da je besmislen. Dosta se raspravljalo oko toga da li takve osobe mogu biti tretirane kao ateisti ili agnostici. FilozofiAlfred Ejer iTeodor M. Drejndž, odbacuju obe kategorije argumentujući svoj stav time da obe kategorije prihvataju da postoji mogućnost da Bog postoji; stoga oni smeštaju nekongnitivizam u posebnu kategoriju.[95][96]
Metafizički ateizam obuhvata sve doktrine koje drže do metafizičkog monizma. Metafizički ateizam može biti ili apsolutni - izričito negiranje postojanja boga povezanog sa materijalističkim monizmom (svi materijalistički trendovi, i u antici i u modernim vremenima) ili relativni - impliticno negiranje boga u svim filozofijama, koje, iako prihvataju postojanje apsolutnog, doživljaj apsolutnog ne poseduje nijednu od osobina koja se pripisuje bogu: transcendentnost, ličnost ili jedinstvo. Relativni ateizam je povezan sa idealističkim monizmom (panteizam, panenteizam, deizam).[97]
Smatra se da jeEpikur prvi izneoproblem zla, postavivši pitanje: „Ako bog želi, a ne može da iskoreni zlo, onda nije svemoguć. Ako može, ali ne želi, onda je zao i maliciozan. Ako Bog može i želi da ukine zlo, otkuda onda zlo u svetu? Ako niti može niti želi, onda zašto ga zvati bogom?“
Logički ateizam drži da su različitim koncepcijama boga pripisane logički protivrečne osobine. Ovi ateisti navode deduktivne argumente protiv postojanja boga, posebno ističući nekompatibilnost i protivrečnost između određenih osobina, kao što su savršenstvo, status tvorca,nepromenljivost,sveznanje,sveprisutnost,svemogućnost,sveblagonaklonost,transcendentnost, ličnost (kao osoba), nefizikalnost,pravednost imilost.[98]
Teodicejski ateisti su mišljenja da je svet, kako ga oni doživljavaju, protivrečan osobinama koje teolozi često pripisuju bogu ili bogovima. Prema njima, tvrdnje o sveznajućem, svemogućem i sveblagonaklonom bogu nisu usaglašene sa svetom gde postoji zlo i patnja i gde je božja ljubavskrivena od mnogih ljudi.[99] Sličan argument se pripisuje iSidarti Gautami, utemeljivaču budizma.[100]
Filozofi poputLudviga Fojerbaha[101] iSigmunda Frojda zastupali su mišljenje da su bog i druga religiozna verovanja ljudsko delo, stvoreno da se zadovolje različite psihološke i emocionalne želje i potrebe. Ovo je takođe stav mnogih budista.[102]Karl Marks iFridrih Engels, ispirisani Fojerbahovim radom, su tvrdili da su bog i religija društvene funkcije, koje koriste oni na vlasti da iskorišćavajuradničku klasu. PremaMihailu Bakunjinu, „ideja boga podrazumeva napuštanje ljudskog razuma i pravde; to je najodlučnije negiranje ljudske slobode, i neizostavno se okončava porobljavanjem čovečanstva, u teoriji i u praksi“. Bakunjin je obrnuoVolterov čuveniaforizam „ako bog ne postoji, potrebno ga je izmisliti“, napisavši umesto toga „ako je bog zaista postojao, trebalo bi ga ukinuti“.[103]
Sociolog Fil Zakerman je analizirao prethodna istraživanja o sekularnosti i neverovanju, i zaključio da je blagostanje društva u pozitivnoj korelaciji sa nereligioznošću. Njegovi zaključci koji se posebno odnose na ateizam su:[104][105]
Zbog nepostojanja boga tvorca, budizam se često opisuje kao neteistička religija.
Za osobe koji se samoidentifikuju kao ateisti se često pretpostavlja da sunereligiozni, ali i neke sekte u okviru velikih religija odbacuju postojanje ličnogboga tvorca.[106]U poslednjih nekoliko godina, u nekim verskim denominacijama se nakupio određen broj otvoreno ateističkih sledbenika, poputhumanističkih jevreja[107][108]ihrišćanskih ateista.[109][110][111] koji odbacuju postojanje božanstva, ali se pridržavaju poruka o moralu.
U najužem smislu pozitivni ateizam ne povlači neka specifična verovanja, osim neverovanja u bilo kakvo božanstvo. Zbog toga ateisti mogu imati širok spektar duhovnih verovanja. Iz istog razloga, ateisti mogu da poseduju širok spektar etičkih verovanja, od moralnog univerzalizma humanizma, koji zagovara da se moralni zakon mora dosledmo primeniti na sve ljude, pa do moralnog nihilizma, koji je stava da je moralnost besmislena.[112]
Iako je tvrdnja da je „uloga bogova da odlučuju šta je ispravno a šta ne ili nepotrebna ili proizvoljna“ filozofskitruizam (obuhvaćen u PlatonovojEutifronovoj dilemi), argument da moralnost mora poticati od bogova i da ne može postojati bez mudrog tvorca je trajni predmet političke, ali ne toliko i filozofske debate.[113][114]Moralni koncepti kao što je „ubistvo je pogrešno“ se vide kaobožanski zakoni, koji zahtevaju božanskog zakonodavca i sudiju. Međutim, mnogi ateisti tvrde da tretiranje moralnosti u zakonskom smislu uključujelažnu analogiju i da moralnost ne zavisi od zakonodavca u istoj meri kao i zakoni.[115] Drugi ateisti, kao što jeFridrih Niče, se nisu složili sa ovim pogledom i tvrdili su da je moralnost „istinita samo ako je bog istinit - ona stoji ili pada sa verom u boga“.[116][117][118]
FilozofiSuzan Nejman[120]iDžulijen Bagini[121] (između ostalih) tvrde da etičko ponašanje samo zbog božanske zapovesti nije pravo etičko ponašanje, već samo slepa poslušnost. Bagini zastupa stav da je ateizam superiornija osnova za etiku, tvrdeći da je moralna osnova izvan verskih imperativa neophodna da se proceni moralnost imperativa - da bude u stanju da raspozna, na primer, da je „ti ćeš krasti“ nemoralno, čak i ako nečija vera to nalaže - i da stoga ateisti imaju prednost da su skloniji da daju takve ocene.[122]Današnji britanski filozof Martin Koen je ponudio više istorijskih primera biblijskih zapovesti u korist mučenja i ropstva kao dokaz da verske zapovesti prate političke i društvene običaje, a ne obrnuto, ali je takođe primetio da ista težnja izgleda važi i za navodno nepristrasne filozofe.[123] Koen razlaže ovaj argument u više detalja uPolitičkoj filozofiji od Platona do Maoa, gde tvrdi da jeKuran odigrao svoju ulogu u održavanju društvenih pravila iz ranog 7. veka, uprkos promenama u sekularnom društvu.[124]
Neki istaknuti ateisti, kao što suBertrand Rasel,Kristofer Hičens,Danijel Denet,Sem Haris iRičard Dokins, kritikovali su religiju navodeći štetne aspekte religijskih praksi i doktrina.[125]Ateisti se često uključuju u debate sa zagovornicima religije, a debate se ponekad odnose na to da li religije uopšte donose korist pojedincu i društvu.
Jedan argument da religije mogu biti štetne je da oslanjanjeabrahamskih religija na božanski autoritet vodi kaautoritarnosti idogmatizmu.[126]Ateisti takođe navode podatke koji pokazuju vezu izmeđuverskog fundamentalizma i opredeljenosti ka nekoj veri (kada se religija održava jer služi skrivenim interesima)[127]i autoritarnosti, dogmatizma i predrasuda.[128]Ovi argumenti, zajedno sa istorijskim događajima za koje se navodi da pokazuju opasnosti od religije, kao što suKrstaški ratovi,džihad,inkvizicija,lov na veštice i teroristički napadi, koriste se kao odgovor na tvrdnje o korisnim efektima verovanja u religiju.[129] Vernici kao kontraargumente navode da suneki režimi koji su se zalagali za ateizam, kao što je Sovjetska Rusija, takođe krivi za masovna ubistva.[130][131]
Procenat ljudi u evropskim državama koji je rekao: „Ne verujem da postoji bilo kakav oblik duha, boga ili životne sile.“ (2005)[132]
Teško je odrediti broj ateista u svetu. Osobe koje odgovaraju na ankete o veri mogu drugačije definisati ateizam ili praviti drugačije razlike između ateizma, nereligioznih verovanja i neteističkih religioznih i duhovnih verovanja.[133]Hindus ateista bi mogao sebe da predstavi kao hindusa, iako je u isto vreme ateista.[134] Istraživanje iz 2010. koje je objavljno uEnciklopediji Britanika pokazalo je da nereligiozne osobe čine oko 9,6% svetskog stanovništva, a ateisti 2,0%. Ove brojke ne ubrajaju one koji slede ateističke religije, kao što su neki budisti.[135]
Međunarodno istraživanje je pokazalo pozitivnu korelaciju između nivoa obrazovanja i neverovanja u neko božanstvo,[104] a istraživanje Evropske unije je pokazalo pozitivnu korelaciju između ranog napuštanja škole i verovanja u nekog boga.[138]U članku objavljenom u časopisuNejčer 1998. godine, spomenuto je istraživanje koje je sugerisalo da je verovanje u ličnog boga ili zagrobni život na najnižem nivou ikada među članovima američkeNacionalne akademije nauka, gde je 7,0% verovalo u boga u poređenju sa 85% ukupnog stanovništva SAD.[141]Nasuprot tome, u članku koji je objavio Univerzitet u Čikagu koji je razmatrao gore navedeno istraživanje, objavljeno je da je 76% lekara verovalo u boga, što je više od 7% među naučnicima, ali manje od 85% među ukupnim stanovništvom.[142] Iste godine, Frenk Selovej saMasačusetskog tehnološkog instituta iMajkl Šermer saKalifornijskog državnog univerziteta su sproveli anketu prema kojoj je u odabranom uzorku odraslih visokoobrazovanih osoba (12% osoba je imalodoktorat, a 62% su imali završeni fakultet) 64% verovalo u boga, te je postojala veza koja je pokazivala da verska ubeđenja opadaju sa višim nivoom obrazovanja.[143] Inverznakorelacija između religioznosti i inteligencije/obrazovanosti je pronađena u 39 istraživanja sprovedenih između 1927. i 2002.[144] Ovi nalazi se uglavnom podudaraju sameta-analizom koju je 1958. sproveo profesor Majkl Argajl sauniverziteta Oksford. On je analizirao sedam istraživanja koja su istraživala korelaciju između stava prema religiji iizmerene inteligencije među đacima i studentima iz SAD. Iako je utvrđena jasna negativna korelacija, ova analiza nije otkrila uzrok, ali je napomenuto da su život u autoritativnoj porodici i društveni položaj mogli uticati.[145]
Države i teritorije u kojima su ateisti diskriminisani:
Ateisti se mogu suočiti sa smrtnom kaznom
Ateisti se mogu suočiti sa zatvorskom kaznom
Ateisti imaju manje prava po zakonima
Diskriminacija ateista obuhvata progone i diskriminaciju sa kojom se suočavaju ateisti i oni za koje se sumnja da su ateisti u prošlosti i sadašnjosti. Zbog različitih istorijskih i kulturnih definicija ateizma, oni koji su diskriminisani možda ne mogu da se smatraju pravim ateistima po današnjim standardima.
U ustavnim demokratijama, pravna diskriminacija ateista nije česta, ali neki ateisti i ateističke grupe, pogotovu one u Sjedinjenim Državama, protestuju protiv zakona, pravila i institucija koje smatraju diskriminatornim. Prema ustavuIrana,predsednikom države može da postane isključivo vernik[146]. U nekim drugim islamskim zemljama, ateisti mogu da se suoče sa zatvorskom ili čak sasmrtnom kaznom u slučajuapostasije.
↑Drachmann, A. B. (1977 ("an unchanged reprint of the 1922 edition")). Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers. ISBN0-89005-201-8. »Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they saidatheos andatheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly,atheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed.«
↑Rendered asAtheistes:Golding, Arthur (1571). The Psalmes of David and others, withJ. Calvin's commentaries. str. Ep. Ded. 3. »The Atheistes which say..there is no God.« Translated from Latin.
↑Hanmer, Meredith (1577). The auncient ecclesiasticall histories of the first six hundred years after Christ, written by Eusebius, Socrates, and Evagrius. London. str. 63. OCLC55193813. »The opinion which they conceaue of you, to be Atheists, or godlesse men.«
↑15,015,1Rendered asAthisme:de Mornay, Philippe (1587). A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels [De la vérite de la religion chréstienne (1581)]. Translated from French byArthur Golding &Philip Sidney. London. str. xx. 310. »Athisme, that is to say, vtter godlesnes.«
↑Vergil, Polydore (c1534). English history. Pristupljeno 9. 4. 2011. »Godd would not longe suffer this impietie, or rather atheonisme.«
↑TheOxford English Dictionary also records an earlier, irregular formation,atheonism, dated from about 1534. The later and now obsolete wordsathean andatheal are dated to 1611 and 1612 respectively.prep. by J. A. Simpson ... (1989). The Oxford English Dictionary (Second izd.). Oxford University Press, USA. ISBN0-19-861186-2.
↑Burton, Robert (1621), „deist”, The Anatomy of Melancholy: Part III, section IV. II. i, pristupljeno 9. 4. 2011, »Cousin-germans to these men are many of our great Philosophers and Deists«
↑Martin, Edward (1662). „Five Letters”. His opinion concerning the difference between the Church of England and Geneva [etc.]. London. str. 45. »To have said my office..twice a day..among Rebels, Theists, Atheists, Philologers, Wits, Masters of Reason, Puritanes [etc.].«
↑"Secondly, that nothing out of nothing, in the sense of the atheistic objectors, viz. that nothing, which once was not, could by any power whatsoever be brought into being, is absolutely false; and that, if it were true, it would make no more against theism than it does against atheism.." Cudworth, Ralph. The true intellectual system of the universe. 1678. Chapter V Section II p.73
↑Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore.A Sourcebook in Indian Philosophy. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249.ISBN0-691-01958-4.
↑33,033,1...nullos esse omnino Diagoras et Theodorus Cirenaicus... Cicero, Marcus Tullius:De natura deorum. Comments and English text by Richard D. McKirahan. Thomas Library, Bryn Mawr College, 1997, page 3.ISBN0-929524-89-6
↑Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, ii
↑Cicero,Lucullus, 121. in Reale, G.,A History of Ancient Philosophy. SUNY Press. (1985).
↑„Atheism”. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. Columbia University Press. 2005. Arhivirano izoriginala na datum 2006-11-04. Pristupljeno 9. 4. 2011.
↑„The Republic”. Classics.mit.edu. Arhivirano izoriginala na datum 2011-04-11. Pristupljeno 9. 4. 2011.
↑Fragments of Euhemerus' work in Ennius' Latin translation have been preserved inPatristic writings (e.g. byLactantius andEusebius of Caesarea), which all rely on earlier fragments inDiodorus 5,41–46 & 6.1. Testimonies, especially in the context of polemical criticism, are found e.g. inCallimachus,Hymn to Zeus 8.
↑Plutarch,Moralia—Isis and Osiris23, Pristupljeno 21. 4. 2013.
↑Winfried Schröder, in: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), p. 8. See also Rececca Moore,The Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought (2011), calling Knutzen "the first open advocate of a modern atheist perspective"online hereArhivirano 2012-03-30 naWayback Machine-u, Pristupljeno 21. 4. 2013.
↑Baggini, Julian (2003). The Perils of Atheism. 118. New Humanist. Pristupljeno 2011. Extract from his bookAtheism: A Very Short Introduction (2003), Oxford University Press
↑Baggini 2003: str. 30–34 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFBaggini2003 (help). "Who seriously claims we should say 'I neither believe nor disbelieve that the Pope is a robot', or 'As to whether or not eating this piece of chocolate will turn me into an elephant I am completely agnostic'. In the absence of any good reasons to believe these outlandish claims, we rightly disbelieve them, we don't just suspend judgement."
↑Baggini 2003: str. 22 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFBaggini2003 (help). "A lack of proof is no grounds for the suspension of belief. This is because when we have a lack of absolute proof we can still have overwhelming evidence or one explanation which is far superior to the alternatives."
↑Schafersman, Steven D. (February 1997). „Naturalism is an Essential Part of Science and Critical Inquiry”. Conference on Naturalism, Theism and the Scientific Enterprise. Department of Philosophy, The University of Texas. Pristupljeno 7. 4. 2011. Revised May 2007
↑Lyas, Colin (January 1970). „On the Coherence of Christian Atheism”. Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy45 (171): 1–19. DOI:10.1017/S0031819100009578.
↑Smith 1979: str. 275. "Among the many myths associated with religion, none is more widespread -or more disastrous in its effects—than the myth that moral values cannot be divorced from the belief in a god."
↑ZaImanuela Kanta je postojanje boga, duše i slobode bilo praktično pitanje Moralnost, sama po sebi, predstavlja sistem, ali sreća ne, osim ako je raspodeljena u tačnom odnosu prema moralnosti. Ovo je moguće u inteligentnom svetu samo pod inteligentnim tvorcem i vladarom. Razum nas obavezuje da priznamo postojanje takvog vladara, zajedno sa životom u takvom svetu, , the presupposition of God, soul, and freedom was a practical concern, for "Morality, by itself, constitutes a system, but happiness does not, unless it is distributed in exact proportion to morality. This, however, is possible in an intelligible world only under a wise author and ruler. Reason compels us to admit such a ruler, together with life in such a world, which we must consider as future life, or else all moral laws are to be considered as idle dreams..." (Critique of Pure Reason, A811).
↑Human Rights, Virtue, and the Common Good. Rowman & Littlefield. 1996. ISBN978-0-8476-8279-9. Pristupljeno 9. 4. 2011. »That problem was brought home to us with dazzling clarity by Nietzsche, who had reflected more deeply than any of his contemporaries on the implications of godlessness and come to the conclusion that a fatal contradiction lay at the heart of modern theological enterprise: it thought that Christian morality, which it wished to preserve, was independent of Christian dogma, which it rejected. This, in Nietzsche's mind, was an absurdity. It amounted to nothing less than dismissing the architect while trying to keep the building or getting rid of the lawgiver while claiming the protection of the law.«
↑The Blackwell Companion to Natural Theology. Wiley-Blackwell. 11. 5. 2009.. ISBN978-1-4051-7657-6. Pristupljeno 9. 4. 2011. »Morality "has truth only if God is truth–it stands or falls with faith in God" (Nietzche 1968, p. 70). The moral argument for the existence of God essentially takes Nietzche's assertion as one of its premises: if there is no God, then "there are altogether no moral facts."«
↑Victorian Subjects. Duke University Press. 1991. ISBN978-0-8223-1110-2. Pristupljeno 9. 4. 2011. »Like other mid-nineteenth-century writers, George Eliot was not fully aware of the implications of her humanism, and, as Nietzsche saw, attempted the difficult task of upholding the Christian morality of altruism without faith in the Christian God.«
↑101 Ethical Dilemmas, 2nd edition, by Cohen, M., Routledge 2007, pp184-5. (Cohen notes particularly that Plato and Aristotle produced arguments in favour of slavery.)
↑Harris, Sam (2005). „An Atheist Manifesto”. Truthdig. Arhivirano izoriginala na datum 2011-05-16. Pristupljeno 9. 4. 2011. »In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree.«
↑John S. Feinberg, Paul D. Feinberg (4. 11. 2010.). Ethics for a Brave New World. Stand To Reason. ISBN978-1-58134-712-8. Pristupljeno 2007–10–18. »Over a half century ago, while I was still a child, I recall hearing a number of old people offer the following explanation for the great disasters that had befallen Russia: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.' Since then I have spend well-nigh 50 years working on the history of our revolution; in the process I have read hundreds of books, collected hundreds of personal testimonies, and have already contributed eight volumes of my own toward the effort of clearing away the rubble left by that upheaval. But if I were asked today to formulate as concisely as possible the main cause of the ruinous revolution that swallowed up some 60 million of our people, I could not put it more accurately than to repeat: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.'«
↑Shermer, Michael (1999). How We Believe: Science, Skepticism, and the Search for God. New York: William H Freeman. str. pp76–79. ISBN0-7167-3561-X.
↑According to Dawkins (2006), p. 103. Dawkins cites Bell, Paul. "Would you believe it?"Mensa Magazine, UK Edition, Feb. 2002, pp. 12–13. Analyzing 43 studies carried out since 1927, Bell found that all but four reported such a connection, and he concluded that "the higher one's intelligence or education level, the less one is likely to be religious or hold 'beliefs' of any kind."
Victorian Subjects. Duke University Press. 1991. ISBN978-0-8223-1110-2. Pristupljeno 9. 4. 2011. »Like other mid-nineteenth-century writers, George Eliot was not fully aware of the implications of her humanism, and, as Nietzsche saw, attempted the difficult task of upholding the Christian morality of altruism without faith in the Christian God.«
The Blackwell Companion to Natural Theology. Wiley-Blackwell. 2009. ISBN978-1-4051-7657-6. Pristupljeno 9. 4. 2011. »Morality "has truth only if God is truth–it stands or falls with faith in God" (Nietzche 1968, p. 70). The moral argument for the existence of God essentially takes Nietzche's assertion as one of its premises: if there is no God, then "there are altogether no moral facts."«
de Mornay, Philippe (1587). A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels [De la vérite de la religion chréstienne (1581)]. Translated from French byArthur Golding &Philip Sidney. London. str. xx. 310. »Athisme, that is to say, vtter godlesnes.«
Golding, Arthur (1571). The Psalmes of David and others, withJ. Calvin's commentaries. str. Ep. Ded. 3. »The Atheistes which say..there is no God.«
Hanmer, Meredith (1577). The auncient ecclesiasticall histories of the first six hundred years after Christ, written by Eusebius, Socrates, and Evagrius. London. str. 63. OCLC55193813. »The opinion which they conceaue of you, to be Atheists, or godlesse men.«
Hanmer, Meredith (1577). The auncient ecclesiasticall histories of the first six hundred years after Christ, written by Eusebius, Socrates, and Evagrius. London. str. 63. OCLC55193813.
Martin, Edward (1662). „Five Letters”. His opinion concerning the difference between the Church of England and Geneva [etc.]. London. str. 45.
![The Greek word "atheoi" ("[those who are] without God") as it appears on the early 3rd-century Papyrus 46](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2fsh.wikipedia.org%2fwiki%2fDatoteka%3aEphesians_2%2c12_-_Greek_atheos.jpg)
