Anatema (grčki:ανάθεμα, starogrčkiανάθημα, u bukvalnom prevodu „posvetiti“ ili „posvećeno“) je, u današnjem značenju, kletva ili prokletstvo.
Uantičkoj Grčkoj anatemom se nazivala žrtva bogovima, odnosno što je posvećeno bogovima.U upotrebipravoslavne crkve, anatema znači da se onaj, koji je primio anatemu, izdvaja iz zajednice vernika i predaje na milost ili sudbožiji (vidicrkvena kazna); od tog trenutka crkva više nije odgovorna za tu osobu, već anatemisana persona ima sama da odgovara pred Bogom. Anatema je u pravoslavnoj crkvi ravnaisključenju (ekskomunikaciji) urimokatoličkoj crkvi.
Semitski koren od kog je postalostarozavetni hērem, anatema, znači „staviti na stranu“, „zabraniti upotrebu nečega u neposvećene svrhe“. Ovo bitno označava posvećenje Bogu.
Običaj „božijeg prokletstva“ zajednički jeIzrailju i njegovim susedima, npr.Moavu; u najstarijim tekstovima taj običaj nije naprosto pokolj pobeđenog neprijatelja, već jedno od religioznih pravila svetog rata. Izrailj vodiJahveove ratove: da postigne pobedu, on plen predaje anatemi, a to znači da se odriče koristi od njega i da se zavetom obavezuje da će ga posvetiti Bogu (4 Moj. 21, 2; Isu. 6). Ta posveta podrazumeva sveobuhvatno uništenje plena - živih bića i materijalnih predmeta. Ako se ono propusti sledi kazna (1 Sam. 15), kao i ako se svetogrdno prekrši, što donosi poraz (Isu. 7). Stvarno se to, izgleda, dosta retko primenjivalo. U većinihananitskih gradova Izrailjci su se nastanili (Isu. 24,13; Sud. 1, 27-35), npr. uGezeru (Isu. 16, 10; 1 Car. 9, 16 ) iliJerusalimu (Sud. 1, 21; 2 Sam. 5, 6). S nekima su čak sklapali saveze, kao s Gavaonom (Isu. 9) iSihemom (1 Moj. 34).
Deuteronomistički istoričari su znali da se -božije prokletstvo- nije primenjivala u vreme osvajanja (Sud. 3, 1-6; 1 Car. 9,21). Ipak su formulisali opšti zakon tog postupka, da se odupru zavodljivosti hananitske religije, koja se nametala Izrailju, i da opet tvrde svetost izabranog naroda (5 Moj. 7, 1-6). Odatle onaj jako sistematičan prikaz istorije osvajanja: savremena religiozna reakcija je prenesena na prošlost, a ta se reakcija zalagala za isključivo Jahveovo vrhovništvo nad svetom zemljom i njenim stanovništvom. Čini se da je razvoj reči hērem razdvojio njena dva elementa: s jedne strane uništenje i kazna što naročito pogađa onoga ko izneveri Boga (5 Moj. 13, 13-18; Jer. 25, 9), s druge strane – u svešteničkoj predaji – posvećenje ljudskog bića ili nekog predmeta Bogu, bez mogućnosti iskupljenja (3 Moj. 27, 28; 4 Moj. 18,14).
Prvobitni smisao reči jestepostavljeno (nominativ k ανατιθημι). Pojam se razvio dalje u „postavljeno božanstvu u hramu, posvećeni/zavetni dar“ (vidianatem) i dalje u „predato božanstvu, ostavljeno njenoj milosti ili njenom gnevu“ (tako useptuaginti).
Odatle je nastala formula „Anatema esto: Da se predaje (Bogu)!“ U ovom smislu anatema se javlja više puta uNovom zavetu (Gal. 1, 8; 1 Kor. 12, 3; 1 Kor. 16, 22; Rim. 9, 3 itd.).
Težište prvobitno dualističkog karaktera blagoslova i prokletstva već u septuaginti i time u Novom zavetu prelazi na prokletstvo. Pod tim karakteru prima je rimokatolička Crkva gde npr. u Italiji anatema znači prokletstvo. Pravoslavna crkva opet definiše po prvobitnom smislu da anatema sama po sebi nije prokletsvo, već da se dotični ostavlja sam sebi izvan Crkve, tj. zajednice vernika. Adekvat u rimokatoličkoj Crkvi jeekskomunikacija.
Anatema je od vremena Novog zaveta tradicionalna reakcija Crkve najeres (Gal. 1, 8) ali i na teške moralne i etičke prestupe (greh) bez volje dotičnog na popravljenje (1 Kor. 5, 12).
U zvaničnom govoru Crkve anatema je „izdvajanje iz crkvene zajednice“ (vidi Gal. 1, 8; usrpskom prevodu odVuka Karadžića prevodi se kao prokletstvo), koje se ispunjava ili preti nad jereticima ali i nad onima koji odbijaju crkvenu poslušnost. Ona po ubeđenju sledi ne samo od Crkve, nego i od Boga, i može isto svečano da se izgovori.
Anatema u rimokatoličkoj Crkvi, tj. ekskomunikacija, je zbog političke zloupotrebe rimskihpapa još usrednjem veku izgubila karakter jedne izuzetno stroge crkvene kazne i time svoje dejstvo. Za razliku od pravoslavne Crkve, gde se anatema prima ravno prokletstvu, odatle i česti prevod anateme kao prokletstvo.
Crkva poznaje dve vrste crkvene kazne:malu i veliku, u pravoslavnoj Crkvi npr.epitimija i anatema.
U maloj crkvenoj kazni (epitimija) vernik je izdvojen odsvetih tajni i crkvenih služba. Mala crkvena kazna je obično vremenski ograničena.
U velikoj crkvenoj kazni (anatema, ekskomunikacija) dotični je potpuno i bez vremenskog ograničenja izdvojen iz zajednice vernika. Skidanje velike crkvene kazne moguće je ako dotični dokaže svoje popravljenje. U srednjovekovnim hrišćanskim državama velika crkvena kazna donosila je sa sobom obično i gubljenje svakog državnog prava.
