Amsterdam je najveći gradHolandije. Osnovan je krajem12. veka kao malo ribarsko mesto na obali rekeAmstel. Danas je najveći grad u državi i finansijski i kulturni centar. U gradu živi 975 061 stanovnika[1] dok je broj stanovnika metropolskog teritorija oko 2 691 477. On je i dio velikekonurbacijeRandstad u kojoj živi 7.100.000 stanovnika.[2][3][4] Grad, kojeg njegovi stanovnici ponekad zovu iMokum[5] (što potječe iz herbrejskog), nalazi se u provincijiSjeverna Holandija na ušću rijekeAmstel u zalivIJ.
Amsterdam je i danas jedan od najvećih finansijskih centara Evrope, ali i jedna od njenih kulturnih prestonica. Prema istraživanju koje je sprovela organizacijaEconomist Intelligence Unit, to je drugi najbolji grad za život. Grad svake godine beleži izuzetnu turističku posećenost. PoredRajks muzeja, muzejaVinsenta van Goga iRembranta i kućeAne Frank, velikom prihodu od turizma Amsterdam treba prvenstveno da zahvali legalizovanojprostituciji ičetvrti crvenih fenjera (De Valen), legalizovanom konzumiranjulakih droga i postojanju više stotinakofi šopova u kojima se mogu kupiti najrazličitije vrstekanabisa, kao i izuzetno bogatim sadržajima namenjenimLGBT zajednici, među kojima je i Amsterdamska gej parada – turistički najposećenija manifestacija koja se održava na teritoriji Holandije.
Amsterdam svoje imeduguje jednoj brani na rijeci Amstel iz13. vijeka. Proglašen je gradom 1342. godine te nakon toga vremenom je dostigao svojezlatno doba postavši jedna od najvažnijih luka i trgovačkih gradova svijeta. Utjecaj stranaca, ponajviše iz Njemačke iskandinavskih zemalja doveo je do enormnog porasta stanovništva u 16. vijeku, uključujući i izgradnju sistema kanala u svrhu utvrđenja i odbrane grada, koji je kasnije postao poznat kaoprsten kanala. Prstenasti sistem amsterdamskih kanala uvršten je naUNESCOv spisak svjetske baštine 2010. godine. Zbog brojnih kanala, Amsterdam ponekad nazivaju iVenecijom sjevera.[6]
Oblik grada je definisan kružnim vodenim kanalima budući da je Amsterdam(ime: brana/nasip na Amstelu) izgrađen najpre kao malo ribarsko mesto, a u17. veku kao grad čiju jednu četvrtinu teritorije obuhvata vodena površina. Tokom tog istog veka – za Holandijuzlatnog veka – Amsterdam postaje jedan od finansijskih centara Evrope, prvenstveno zahvaljujući razvijenom bankarstvu i brušenjudijamanata, ali isto tako i zbog odličnih trgovačkih veza koje je imao sa svetom. Celokupni sistem kanala kroz koje su nekada holandski brodovi odlazili putIndonezije,Surinama i drugih bivših holandskih kolonija, danas je na listiUneskove svjetske baštine.[7]
Od 1. maja 2010. godine uvedena je nova podjelagradskih okruga u Amsterdamu, ranije 14 a danas samo sedam okruga. Svaki od okruga je dalje podijeljen na naselja. Do 2014. svaki od ovih okruga imao je svoja vlastita okružna vijeća i široki spektar mjesnih ovlasti i nadležnosti. Od 2014. godine na njihovom čelu su komisije okruga (hol.bestuurscommissies).
Ime grada se izvodi iz imena jedne brane sa ustavom iz 13. vijeka sa prevodnicom na rijeciAmstel. Najstariji zapis o današnjem Amsterdamu je onaj od27. oktobra1275. koji govori o malom ribarskom seluAmstelredam. Latinsko ime tog naselje bil jeAmstelodamum.[8] Na riječnom ušću bilo je potrebno podignuti nasipe, da bi se građevine sa obje strane ušća zaštitile odpoplava. U to vrijeme,Zuiderzee je bio otvoreni zaliv Sjevernog mora, a zemljište se slijegalo zbog mjera odvodnjavanja. Tim branama, kakvih je duž zaliva Zuiderzee bilo mnogo, pripadale su i prevodnice kojima se riječnavoda propuštala a ujedno su i omogućavale plovidbu brodova.
Brana koja je napravljena na Amstelu povezivala je dva naselja koja su nastala na obje strane brane, a i danas se ta naselja nazivajuOude Zijde iNieuwe Zijde (nova i stara strana). Naselje je nakon izgradnje brane, brzo izraslo, pa je već1300. dobilo status grada.
Do 12. vijeka današnja holandska provincija Holland bila je većim dijelom slabo naseljena. Radi se jednom vrlo vlažnom području, koji se uglavnom sastoji iz močvara, kroz koje teku mnoge rijeke i vodotoci. Jedna od tih rijeka bila je iAmstel, koja se ulijeva u uski morski rukavac nazvanIJ. Krajem 12. vijeka oko riječne brane nastalo je malehno naselje.Arheološka iskopavanja pokazala su da je stara dječija pjesmicaAmsterdame, lijepi grade, na stubovima napravljen si, gotovo u potpunosti tačna. Pomoću brojnih stubova ispod građevina, koji su ponegdje bili ubodeni i do 18 metara kroz blatnjavu zemlju sve do čvrstog pijeska, pravljene su kuće i ulice iznad močvare. Brana na Amstelu se održala sve do danas, mada je u međuvremenu na njenom mjestu nastao dio grada zvaniDam.
Početkom 13. vijeka Amsterdamu tadašnji vladar daje status grada. Tokom14., a posebno u15. vijeku Amsterdam je doživeo nagli razvoj i već tada je započelo njegovo zlatno doba.
Ovaj period je period velikih trgovačkih uspeha. U to doba Amsterdam je bio prestonica trgovačkog sveta. U toku ovog perioda nastao je i prepoznatljiv gradski pejzaž. Neke od najznačajnijih građevina datiraju upravo iz ovog perioda. Jedan od primera jeKraljevska palata na trguDam.
Amsterdam nikad nije bio članHanze.[9]Ribolov, koji je ispočetka bio glavni izvor prihoda, krčio je put razvoju trgovine.Španska aneksijaPortugala 1580. primorala je sjevernu Holandiju da sama počne upućivati svoje brodove premaIndiji. Prve plovidbe započele su i amsterdamske luke i odmah su postigle uspjeh. Uzbuđeni ovim događajem, uskoro su u cijeloj državi počeli se praviti brodovi koji su se slali za Indiju. Iz ovih pojedinačnih inicijativa nastala je 1602.Holandska istočnoindijska kompanija (hol.Vereenigde Oost-Indische Compagnie ili VOC). Grad Amsterdam sam je učestvovao sa više od polovine ukupnog kapitala koji je uložen u novu kompaniju. Polovinom 17. vijeka Amsterdam je važio za najprosperitetniji grad Evrope. U njegovim lukama i skladištima bile su nagomilane velike količine začina,svile i drugih dragocijenosti iz Indije i pacifičkog područja.
Kongregacionističke vjerske izbjeglice iz Engleske osnovale su 1609. prvubaptističku zajednicu, pod vodstvom John Smytha i Thomasa Helwysa, u jednoj pekari u amsterdamskoj uliciBakkerstraat. Ta zajednica bila je začetnica jedne od današnjih najvećih protestantskih crkvenih zajednica.
Prekretna godina u istoriji ovog grada je1672, kada je Holandija odolevala simultanim napadimaEngleza iFrancuza. Ova godina označava kraj zlatnog doba. Ipak Amsterdam uspeva da održi svoju poziciju i u ovom periodu.
Francusko-holandski rat završio je 1679. prednošću za francusku krunu. Zbog tog rata, luka u Amsterdamu bila je nedostupna za trgovačku flotu sa robom iz Indije. To je dovelo do propadanja Amsterdama kao jedne od najvažnijih luka za svjetsku trgovinu i dovelo je do kraja 17. vijeka do promjene u ekonomskoj strukturu grada. Amsterdam je izgubivši svoj položaj kao važna svjetska luka, dobio je istovremeno sve veći utjecaj na evropskommonetarnom tržištu. Vremenom je grad postao jedan od vodećih finansijskih centara svijeta, gdje su se nalazile velike banke za evropske vladare, koji su posuđenim novcem iz amsterdamskih banaka vodile svoje skupe ratove.
1795. godina je godina kada Holandija prestaje da bude republika. Ubrzo zatim počinje francuska okupacija. U toku perioda od 1795-1813 godine Amsterdam pati od recesije.
Ovaj period je zapamćen kao period ekonomskog oporavka i ekspanzije. Zabeležen je značajan rast u populaciji, kao posledica razvoja pre svega industrije, koja je pokrenula zlatno doba. Grad se sve više širi.
Iako je bio uglavnom pošteđen direktnih borbi uDrugom svetskom ratu, teško je stradao za vremenemačke okupacije. Od 80.000 tamošnjihJevreja, samo njih 5000 je preživeloHolokaust.
Mnogobrojni spomenici, od kojih su neki stari nekoliko vijekova, krase gradsko jezgro. Gotovo 7.000 prodavnica i skladišta, kao i gotovo 1.300 mostova iz perioda od 16. do 18. vijeka svjedoče o ovomzlatnom dobu Amsterdama. Trgovačke kuće su izgrađene duž 165 kanala koji su, između ostalog, služili i kao transportni putevi za bržu raspodjelu uvezenih roba po gradu. Jedan od najvećih starih gradova Evrope sa svojim prelijepim građevinama proglašen je Svjetskom baštinom 2010. godine i uvršten na UNESCOV spisak.[10]
Amsterdam leži uzaljevuIJ, na jugujezeraMarkermeer, on je povezan saSjevernim morem ilukomIJmuiden, prekoNoordzeekanaala.[11] Amsterdam je poznat po tome što je 1683/84. izabran kao nulta tačka za mjerenjenadmorske visine. Izabran je nivo vode srednje visokog vodostaja. Ovaj nivo vode nalazio je oko 17 cm iznad srednjeg nivoa mora. Nivo mora u amsterdamskom sistemu kanala danas je oko 40 cm ispod srednjeg nivoaSjevernog mora.
Vrijeme u Holandiji, pa tako i u Amsterdamu, varira po pravilu od blagogmraza tokom zime uz vrlo malosnijega do sunčanih dana tokom ljeta, kada su temperature između 20 i 30 °C. Proljeća i jeseni su blage, ali često mogu biti vrlo vlažne, kada ponekad mjesečno padne i preko 100 mm (100 l/m2) padavina.
Kao i cijela Holandija, Amsterdam se nalazi usrednjoevropskoj vremenskoj zoni. Pošto se grad nalazi na krajnjem zapadu ove vremenske zone, sunce se nalazi tačno na jugu (podne) tek oko 12:40h, odnosno oko 13:40h tokom ljetnog računanja vremena. Ovo, zajedno sa relativno sjevernom položaju grada, pokazuje se na relativno kasnom zalasku sunca. Sredinom ljeta sve do 23 sata vani se može relativno dobro vidjeti. Mnoge prodavnice otvaraju tek oko 10:00h ujutro, a barovi i kafići su otvoreni najčešće do 2:00h poslije ponoći.
Više od 170 različitih nacionalnosti živi u Amsterdamu. Staro jezgro grada, jedno je od najvećih u Evropi, izgrađeno je u 17. veku. Stanovništvo Amsterdama predstavlja složen etnički i religijski mozaik. Pre Drugog svetskog rata 10% stanovništva Amsterdama su činiliJevreji.
Od 7. jula 2010. bivši holandski ministar urbanizma i integracija,Eberhard van der Laan, postao je gradonačelnik Amsterdama.[13]
Amsterdam je i centar legalnog konzumiranjadroga u Evropi, pa ovdje dolaze brojni turisti. Razlog za to je liberalna politika Holandije. Naročito su brojni inostrani turisti i ovisnici. U 2005. godini postojalo je oko 750 kafića za legalno konzumiranje lahkih droga (tzv.Coffeeshops) u cijeloj Holandiji, dok ih je čak 228 bilo u samom Amsterdamu (stanje: 2009.).[14] Stoga je Amsterdam postao dom za brojne strance koji zbog svoje ovisnosti ili načina života nisu poželjni u svojim zemljama.
Od 1998. policija može provoditi kontrole osoba, pod motomAmsterdam Wapenvrij („Amsterdam bez oružja“). Razlog kontrola je veliki broj nelegalnogoružja i ogroman broj incidenata povezanih s njim. Osim racija, pojačane su i kontrole identifikacijskih dokumenata. Od 1. januara 2005. u cijeloj Holandiji na snazi je pravilo da svaka osoba starija od 14 godina mora imati važeći identifikacijski dokumenat koji mora nositi sa sobom. Međutim, ovo nije samo u svrhu posjedovanja oružja, jer su kontrolama pronađene i velike količine droga te osobe koje su već duže vremena u bjekstvu od policije zbog različitih krivičnih dijela. U principu, svaka osoba može biti kontrolirana ukoliko se zatekne na određenom području ili objektu u trenutku kontrole. Policija ima pravo provjeriti sadržaj zapakovanih roba, saobraćajnih sredstava i odjeće osoba.[15] Kontrole se mogu provoditi i na područjima koje odredi gradonačelnik, u skladu sa članom 151B općinskog statuta.[16] Ta područja obuhvataju naselja: De Ruyterkade,IJtunnel, Prins Hendrikkade, Schippersgracht, Rapenburgerplein, Nieuwe Herengracht,Herengracht, Reguliersgracht, Lijnbaansgracht, Nieuwe Vijzelstraat, Weteringlaan, Stadhouderskade, Nassaukade, Leidsegracht, Huidenstraat, Wijde Heisteeg, Singel, Droogbak. U okrugujugoistok: Daalwijkdreef, Elsrijkdreef, Provinciale weg, linija metroa do Bijlmerdreef (Ganzenhoef), ’s Gravendijkdreef, Gaasperparkpad, Kanterhofspad, Nellesteinpad, Karspeldreef, Gooiseweg, Gulden Kruispad, Flierbosdreef, Karspeldreef-Hoogoorddreef.
Spoj kanala Keizersgracht i Leidsegracht sa tipičnim amsterdamskim zgradama
Pošto u historiji Amstedama kanali predstavljaju jedan od osnovnih puteva za transport roba i ljudi, stoga je bilo uobičajeno da seporez na zgrade mjeri po širini zgrade koju zauzima duž kanala. Vremenom kao posljedica tog poreza, kuće u Amsterdamu su građene tako da su lica zgrada vrlo uska, ali su relativno duge i visoke, kako bi obezbijedile dovoljno životnog prostora i skladišta za robe. Međutim ovaj način gradnje nije bio pogodan za zgrade sa širim stepeništima, jer su stepeništa bila uglavnom preuska za kabaste stvari inamještaj. Predmeti, koje bi inače bilo vrlo teško unijeti preko stepeništa, obično su se u kuću unosili kroz prozore. Da bi se ova operacija olakšala, nazabatima mnogih historijskih objekata postoje isturene grede, na kojima se mogao instaliratičekrk. Osim toga, mnoge fasade zgrada su blago nagnute prema naprijed, ali ne greškom nego arhitektonskim planom, što se nazivaop vlucht.[18] Nagib prema naprijed iznosi od 0,2 do 2,5 cm po jednom metru visine. Zabat nije mogao biti građen u širinu zbog ograničenosti, ali zato gradio u visinu, čime se isticalo bogatstvo vlasnika. Varijacije zabata iz četiri vijeka krase arhitektonski izgled starog grada. Naročito česte su vrsta stepenastih zabata, zabata u obliku kljuna, zvona ili traka.[19]
Centraal Station, glavna željeznička stanica, u prvom planuSmits Coffiehuis
S druge strane, ranije su kuće u Amsterdamu bile građene na drvenim stubovima, ali su se oni tokom mnogih vijekova polahko raspali.[18] Zbog toga, historijski centar Amsterdama ostavlja doneklekriv iliiskrivljen dojam.[20] Amsterdam stoji na oko pet miliona drvenih stubova, koji su morali biti postavljeni zbog vlažnog, pjeskovitog tla ispod grada. Danas, zbog dužeg vijeka trajanja i jednostavnijeg načina gradnje, koriste se betonski stubovi zabodeni još dublje u tlo. Glavna željeznička stanica naprimjer stoji na oko 8.600 stubova,[21] a Kraljevska palača na 13.659 stubova.[22] Veći dio ovih drvenih stubova dopremljeni su iz šuma sa njemačkogSchwarzwalda ili sjeverneBavarske (Frankenwald), pomoću splavova niz rijeku. Također i drvena građa za kuće i brodove kao i drvo za ogrijev dopremani su splavovima iz tih šuma.
Amsterdam je jedan od centara evropske kulture: od pozorišnih predstava do uličnih performera, od bioskopa i koncertnih sala do antikvarnica u muzejskoj četvrti. Svake godine u Amsterdamu se odigrava stotina premijera na raznim pozornicama širom grada i jako puno svetski poznatih imena održava koncerte, gostovanja, predavanja. Bioskop Tusčinski teatar je podignut 1921. u mešavini stilova art deko i „Amsterdamske škole“.
Otvaranjem dva velika plesna podija za homoseksualce, 1955.De Schakel na trguLeidseplein i 1958.De Odeon Kring (DOK) kao i kasnijom liberalizacijom i politikom prema ovoj grupi u sklopuseksualne revolucije sredinom 1960tih, Amsterdam je posaogej prijestolnica Evrope.[23] Oba plesna podija (koja su u međuvremenu zatvorena) bila su ovoj grupi zanimljivija od homoseksualnog seksa u toaletima ili cruisinga (potraga za homoseksualnim partnerima). Međutim, i danas ovi podiji predstavljaju veliku atrakciju za turiste. Od 1996. postoji "Amsterdamska gej parada",parada na kanalima, koja se svake godine održava prve subote uaugustu na kanaluPrinsengracht i Amstelu. Amsterdamska gej parada je 2008. godine proglašena za najbolju gej paradu u Evropi.[24]
Amsterdam spada među najvažnije metropole u pogledugrafita. Iako je njujorški pokret pisanja po zidu uglavnom povezan sahip-hop scenom, amsterdamske umjetnike grafita, za razliku od njujorških, u početku su vezivali zapunk pokret koji je tada igrao mnogo važniju ulogu. Amsterdamskisprejeri utjecali su stilom od početka 1980tih na mnoge umjetnike grafita u cijelom svijetu.
U Amsterdamu se nalazi međunarodno poznati nogometni klubAFC Ajax, rekorder Holandije po broju osvojenih naslova šampiona, a nekoliko puta je osvajao i evropske titule. Ajax igra svoje domaće utakmice na stadionuAmsterdam Arena, koji prima više od 50.000 gledalaca.
Amsterdam je bio mjesto održavanjaLjetnih olimpijskih igara 1928. godine.Olimpijski stadion se i danas, između ostalog, koristi za atletska takmičenja, naprimjer kao cilj godišnjeg amsterdamskog maratona.
U gradu određenu dužu tradiciju ima iamerički nogomet. Tokom 1990tih i 2000tih ekipaAmsterdam Admirals spadala je među najpoznatije evropske ekipe u ovom sportu.Amsterdam Crusaders su više puta bili holandski šampioni.
Najraširenije sredstvo za kretanje po gradu, kao i u većini gradova u Holandiji, jebicikl (nizozemski:fiets). Po gradu se pruža velika mreža biciklističkih staza (nizozemski:fietspaden), ne samo po svim ulicama i kanalima, nego i svim parkovima a povezuje sva naselja.
Pored IJa, koji se preko Sjeveromorskog kanala ulijeva uSjeverno more a ima vezu i sa kanalom Amsterdam-Rajna, gradski sistem kanala, koji se kroz grad pruža u obliku polukružnice, povezuje grad sa nacionalnim sistemom kanala. Na IJu saobraćaju i amsterdamskitrajekti.
Amsterdamski metro saobraća na četiri različite linije, koje između ostalih povezuje i Amstelveen na jugu gradskog područja. Pored metroa, postoji vrlo gusta mreža gradskih autobusa itramvaja. Sva sredstva javnog prevoza mogu se koristiti uzOV-čip karticu nacionalnog tarifnog sistema Holandije (koje su zamijenile ranijestrip karte).
Amsterdam je okružen prstenom autoputaA 10, sa priključcima naA 8 na sjeverozapadu kodZaandama premaAlkmaaru, dok se na jugozapadu veže saA 4, na jugoistoku saA 2 u pravcuUtrechta a na istoku spaja se naA 1 premaAlmere/Hilversumu.
Aerodrom Schiphol (hol.Luchthaven Schiphol, IATA:AMS, ICAO:EHAM) je međunarodni aerodrom grada Amsterdama i najveći aerodrom u Holandiji, a mjereno po broju putnika i letova 2008. godine, četvri po veličiniaerodrom u Evropi. On je sjedište najveće holandske avioprevozničke kompanije KLM. Aerodrom se nalazi jugozapadno od grada izmeđuAmstelveena iHoofddorpa.
Nell, Liza and Jan Rath (editors).Ethnic Amsterdam Immigrants and Urban Change in the Twentieth Century ("Solidarity and Identity"). Amsterdam University Press, 2009.ISBN978-90-485-1120-4.Available at JSTOR.
Bettina Baltschev:Ein Jahr in Amsterdam. Reise in den Alltag. Herder, Freiburg im Breisgau / Basel / Wien 2008,ISBN978-3-451-06002-1.(=Herder Spektrum Band 6002)
Christoph Driessen:Kleine Geschichte Amsterdams. Pustet, Regensburg 2010,ISBN978-3-7917-2272-6.
Herman Janse:Amsterdam gebouwd op palen. 6. Auflage, Ploegsma, Amsterdam 2010 (Erstauflage: De Brink, Amsterdam 1993),ISBN978-90-216-7031-7 (niederländisch).
Marco H. D. van Leeuwen:The logic of charity: Amsterdam, 1800–1850. Palgrave, Basingstoke / New York, NY 2000,ISBN0-333-69603-4 (englisch).
Ingo Schiweck:PastFinder Amsterdam. Vom Goldenen Zeitalter bis Anne Frank. PastFinder, Düsseldorf 2010,ISBN978-988-99787-8-5.
Siggi Weidemann:Gebrauchsanweisung für Amsterdam. 3. Auflage, Piper, München / Zürich 2010 (Erstausgabe 2005),ISBN978-3-492-27539-2.
1 Značajan dio teritorija se nalazi uAziji. •2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. •3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope. •4 U pitanju jegrad-država.
