A difinizziuni difilusufìa resta, iḍḍa stissa, nu prubbrema filusòficu e, ô scopu di ntruducìrinni ucuncettu, putemu dìciri ca si tratta dû studiu dû significatu e dâ justificazziuni dâcanuscenza dû cchiù ginirali, o univirsali, aspettu dî cosi, nu studiu ca veni cunchiutu furmulannu linguisticamenti i prubbremi, uffrènnunni a suluzziuni e justificànnula, e usannu pruciduri argumintativi rigurusi. È puru u studiu dî principî primi e dî raciuni ùrtimi, ma è macari attivitati ntillittuali ca elàbbura n'aspettu particulari dârialtati.
Pupularimenti, a palora "filusufìa" è spissu usata pi significari savizza, o na pruspittiva di vita (na "filusufìa di vita"), o principi basilari d'arreri a nu mètudu pi jùnciri a n'ubbittivu. Si tratta di significati diversi di chiḍḍu accadèmicu.
Urigginalimenti, "filusufìa" significava "l'amuri pi la savizza". "Philo-" addiriva dâ palora grecaphilein, ca signìfica amuri, e "-sofìa", dû grecusophia, o savizza. Pari ca la ntruduzziuni dû tèrmini "filusufìa" è d'attribbuiri ô pinzaturi grecuPitàgura, ca pari ca avissi mmintatu stu tèrmini pi nnicari a 'ricerca' dû sapiri di parti di l'omu, dunca philo-sophos (mentri sulu i dii pussidìssiru chinamenti asufìa)(vidiDiogenes Laertius: "De vita et moribus philosophorum", I, 12;Ciciruni: "Tusculanae disputationes", V, 8-9). St'attribbuzziuni è cirtamenti funnata supra di nu branu di nu libbru pirdutu diEraclidi Punticu, discìpulu diAristòtili. È una dî noti liggenni Pitagòrichi di stu tempu. Di fattu, u tèrmini "filusufìa" nun vinni usatu assai prima diPlatuni. "Filòsufu" finisci pi scanciràrisi câ palora "sufista" (disophoi), usatu succissivamenti pi discrìviri i "savi", nzignanti diritòrica, mpurtanti nnâDimucrazzìa atinisa. Ntra i primisufisti s'attròvanu chiḍḍi ca ora chiamamu filòsufi.
Urigginalimenti l'àmmitu dâ filusufìa era tutta ntillittuali. Di tannu addivinni u studiu di n'àmmitu ntillittuali assai astrattu, no spirimintali. Di fattu, comu ammintuvatu supra,filusufìa è na palora diffìcili di difiniri e a dumanna "Zoccu è a filusufìa" è na dummana discussa dî filòsufi. Spissu s'asserva ca li filòsufi su' ùnici 'n quantu nun su' d'accordiu mancu supra quali è u so campu di discussiuni.
Comu 'n ogni campu di studiu accadèmicu, a filusufìa si suddividi 'n nummirusi suttadisciprini. A filusufìa pari aviri nu nùmmiru particularimenti autu di suttadisciprini, pâ majuri parti pi causa dû fattu ca 'sisti na tinnenza a sbiluppari na "filusufìa di", pi quasi tuttu zoccu veni studiatu. I niòfiti di sta materia su' di norma mmitati a pristari particulari attinziuni alòggica,mitafìsica,filusufìa dâ menti,filusufìa dû linguaggiu,epistimuluggìa,filusufìa dâ scenzia,ètica efilusufìa pulìtica, 'n quantu "disciprini cintrali" dâ filusufìa.
Estètica: u studiu dî custioni filusòfichi basilari, riguardu a l'arti e âbiḍḍizza. A voti si usa u tèrminifilusufìa di l'arti pi discrìviri sulu i custioni lijati a l'arti, mentri "estètica" è nu tèrmini cchiù ginirali.
Assiuluggìa: a vranca filusòfica ca splora l'estètica e l'ètica; câmitafìsica e l'epistimuluggìa furma chiḍḍi ca su' cunziddirati i tri vranchi principali dî quali si uriggìnanu tutti i discursa filusòfici.
Storia dâ filusufìa: u studiu dî scritti dî filòsufi dû passatu e a so ntirpritazziuni. Supra ê dumanni ntirpritativi, si funna u nucliu dâ storia dâ filusufìa.
Niutrusufìa: u studiu di l'urìggini, natura e scopu dî niutralitati e dâ so ntirazziuni cu l'idei.
Filusufìa dâ biuluggìa: u studiu filusòficu di cirtuni cuncetti basi dâbiuluggìa, nclusa a nuzziuni dispeci e a discussiuni si i cuncetti biulòggici su' arriducìbbili a cuncetti no biulòggici.
Filusufìa dâ ducazziuni: u studiu dî scopi e dî mètudi basi di l'aducazziuni e di l'apprinnimentu.
Filusufìa dâ storia: u studiu dî mètudi chî quali a storia veni ntirpritata e accittata.
Filusufìa dâ matimàtica: u studiu dî custioni filusòfichi ammuttati dâmatimàtica, comu: zoccu su' i nùmmiri, e quali è a natura e l'urìggini dâ nostra canuscenza matimàtica.
Filusufìa dâ menti: u studiu filusòficu dâ natura dâmenti e a so rilazziuni cû restu dû corpu e u restu dû munnu.
Filusufìa dâ pircizziuni: u studiu filusòficu di l'argumenti currilati ê pircizziuna; i custioni riguardanti l'"uggetti mmidiati" di pircizziuni su' di particulari mpurtanza.
Filusufìa dâ psiculuggìa: u studiu d'arcuni custioni funnamintali ncapu ê mètudi e i cuncetti dâpsiculuggìa e di lapsicatrìa, comu a cunchitizza dî cuncetti froidiani; sta disciprina veni a li voti trattata comu cumprinnenti a filusufìa dâ menti.
Filusufìa dâ riliggiuni: u studiu dû significatu dû cuncettu diDiu e a raciunalitati dâ cridenza nni l'asistenza di Diu.
Filusufìa dâ scenzia: ncludi, a parti ê "filusufìi di" arcuni scenzi particulari (fìsica, biuluggìa, ecc.), i custioni ncapu a l'innuzziuni, umètudu scintìficu, u prugressu scintìficu, ecc.
Filusufìa dî scenzi suciali: u studiu filusòficu d'arcuni cuncetti basi, mètudi e prisupposti dî scenzi suciali, quali
Filusufìa pulìtica: u studiu di l'argumenti basi riguardanti u guvernu, ntra i quali u scopu dû Statu, a justizzia pulìtica, a libbirtati pulìtica, a natura dû dirittu (macari dittujussu) e a justificazziuni dî punizziuna.
Atiurìa dî valura: u studiu dû cuncettu dî valura. A li voti chista è ntisa comu aquivalenti di l'assiuluggìa, a li voti comu nu campu ca cumprenni ètica, estètica e filusufìa pulìtica.
È na banalitati (armenu pi cu' scrivi ntruduzziuni â filusufìa) dìciri ca ognidunu àvi na filusufìa, puru si tutti nun sunnu a l'autizza di rializzàrila o di difinnìrila. Si unu s'à' ntirissatu già ô studiu dâ filusufìa, po èssiri ca si voli migghiurari u propiu modu di campari o di pinzari, o cchiù simplicimenti si unu disìa pigghiari cunfidenza cu una dî cchiù antichi arii dû pinzeru umanu. Di n'autra banna, si nun si cumprenni u pirchì di tuttu chiḍḍu, po èssiri d'ajutu scummigghiari chi è ca movi tanti pirsuni a "filusufijari", e aviri na ntruduzziuni ô mètudu filusòficu, ca è mpurtanti pi cumprènniri comu i filòsufi ànnu pinzatu.
Autri appricazziuna mpurtanti, ma menu mmidiati, si ponnu attruvari nni l'epistimuluggìa, ca ajuta a difiniri i nuzziuna di canuscenza, prova e cridenza justificata. A filusufìa dâ scenzia discuti i funnamenta dûmètudu scintìficu e autri argumenta ùtili ê scinziati. L'estètica po ajutari a ntirpritari l'arti. Macari l'untuluggìa, sicuramenti a cchiù astratta e chiḍḍa ca pari a menu pràttica ntra i vranchi dâ filusufìa, appi cunziquenzi mpurtanti pâlòggica e pânfurmàtica. 'N ginirali, i vari "filusufìi di", comu afilusufìa dû dirittu, ponnu pruvvìdiri ê spicialisti dî rispittivi campi na canuscenza cchiù funna dî basi tiòrichi e cuncittuali dâ propia disciprina.
Sicunnu a visiuni dâ tradizziuni filusòfica anglu-miricana e a tradizziuni dûCìrculu di Vienna, a filusufìa àvi a emulari i mètudi esatti dâ scenzia e dâ matimàtica ma, 'n senzu strittu, a filusufìa àvi a èssiri distinta dâ scenzia. Nun è còmpitu dâ filusufìa cunnùciri spirimenta. I spirimenta jòcanu na funziuni rilivanti nnâ suluzziuni dî prubbremi filusòfici. Quarcunu po ubbittari a chiḍḍu, avennu canuscenza dî ntirsizziuna tra filusufìa e scenzia. I filòsufi spissu fannu rifirimentu e ntèrpritanu u travagghiu scintìficu dî fìsici ca pòrtanu avanzi i spirimenta ncapu ôspazziu-tempu e amiccànica quantìstica (si vidi:filusufìa dâ scenzia). N'autri ammintùvanu spissu u travagghiu spirimintali fattu 'npsiculuggìa quannu discùtinu difilusufìa dâ psiculuggìa. 'N ginirali, tanti filòsufi ca stùdianufilusufìa dâ scenzia ànnu na furmazziuni scintìfica.
Dubbiu nun cci nn'è ca i filòsufi a li votintèrpritanu efannu rifirimentu ô travagghiu spirimintali fattu nni vari campi, speci nnê filusufìi di l'accussidditti "scenzi spiciali". Ma chistu nun è urprinnenti: u scopu di sti vranchi dâ filusufìa è d'ajutari a ntirpritari l'aspetti filusòfici dû travagghiu spirimintali, ma nun su' i filòsufi ca spirimèntanu e fòrmulanu i tiurìi splicativi dî dati arricugghiuti.
Asisti na raciuni stòrica funnamintali pâ quali a filusufìa nun è spirimintali.'N urìggini, u scopu dâ filusufìa era chiḍḍu di n'attivitati ntillittuali cumplitamenti astratta. Nzinu ê tempi muderni i pirsuni ca nuiautri oji chiamamu "scinziati" èranu nnicati comu "filòsufi naturali", zzoè filòsufi ca stùdianu a natura. Nnô cursu di l'anni, lu raju d'azziuni dâ filusufìa si jìu via via arriducènnusi, a mentri i diversi scenzi divinìanu disciprini nnipinnenti a tutti l'effetti. I primi scenzi a distaccàrisi foru a fìsica e a chìmica, sicutati cchiù ricintimenti dâ psiculuggìa.
Cci si po spiajri pirchì i studiusi nizziaru a trattari sti scenzi spiciali comu nnipinnenti dâ filusufìa. A risposta, pi ogniduna di chisti è ca nizziaru a èssiri studiati usannu mètudi d'assirvazziuni e spirimintazziuni rigurusi e difinuti bonu. A filusufìa, nnô so senzu cchiù strittu, chiḍḍu ca 'rresta vàlitu ancora oji, è essinzialimenti coccuccosa ca cuegghiè àvi a èssiri 'n gradu di fari assittatu nna putruna, ô lìmiti circunnatu dî libbra e di l'artìculi scrivuti dî scinziati (e di autri filòsufi).
Naturarmenti l filusufìa è luntana di l'èssiri tutalimenti no-assirvativa e no-mpìrica. Cirtamenti a filusufìa fa n'usu essinziali di l'assirvazziuni dû munnu. Ma sti asservazziuna, va diciutu, su'ginirali assai, assirvazziuna comu "Mi pari ca ju pozzu fari dî lìbbiri scigghiuti" e "Cridu ca accìdiri na pirsuna, si mai duvutu, àvi bisognu di nu vàlitu mutivu". Assirvazziuna comu a chisti abbisògnanu di na certa attinziuni, ma nnâ majuri parti dî casi, nun serbi na canuscenza cchiù spicializzata di chiḍḍa 'n pussessu dâ pirsuna cu na nurmali ducazziuni, a 'ccizziuni dâ canuscenza spicializzata riguardanti a filusufìa stissa.
Arcuni principianti cunfùnninu filusufìa e psiculuggìa, ca su' campi distinti. A filusufìa, comu a psiculuggia, studìa a menti, ma studia macari autri cosi ca vannu di ḍḍà banna â menti, supra ê quali a psiculuggìa nun àvi nenti chi diri. I maneri chî quali i filòsufi e i psicòluggi stùdianu a menti su' diffirenti. U studiu dâ menti effittuatu dâ psicoluggìa voli n'attenta e spicìfica assirvazziuni di particulari finòmini mintali, e macari na spirimintazziuni; pi contra i filòsufi pènzanu ad aspetti cchiù ginirali dâ menti, dumanni comu "Zoccu è a cuscenza?" e "Quali è a rilazziuni ntra menti e corpu?"
Zoccu distinchi la filusufìa di li studi riliggiusi, pur'iddi nun spirimintali? Parti dâtiuluggìa, chiddi ca si spìanu zocch'èDiu e comu pruvàrinni l'asistenza, si suvrapponnu chiaramenti a chiddu ca li filòsufi chiàmanu "filusufìa dâ riliggiuni". Chistu nun custituisci nu prubbrema. Similarmenti, li studi clàssici, s'occùpanu di li filòsufi greci, comu aSòcrati ePlatuni, e quinni si suvrapponnu a àrî dâ filusufìa quali la "storia dâ filusufìa greca". Macari chistu nun è nu prubbrema. Nudda di chisti suvrappusizziuni nquina lu cuncettu di filusufìa, o di studi riliggiusi o di studi clàssici.
Ma cunziddiramu àutri parti di li studi riliggiusi, la partimpìrica, ca spissu si cuncentra supra lu studiu cumparativu di li diffirenti riliggiuni munniali. Sta parti di studi riligiusi, pò èssiri distinta dâ filusufìa ô stissu modu 'n cui vennu distinti l'àutri scenzi suciali. Cchiù pricisamenti, vennu cuimmurciuti assirvazziuni spicìfichi di particulari finòmini, o particulari pràtichi riliggiusi, mentri la filusufìa nun si nn'occupa.
LaMatimàtica diffirisci dâ filusufìa p'àutri mutivi. Idda usa arcuni mètudi di prova, rigurusi e spicìfici assai, ca li filòsufi cèrcanu a li voti d'emulari, ma raramenti dùpricanu cu lu stissu gradu di riguri. Comu cunziquenza, li matimàtici difficirmenti sunnu 'n disaccordiu supra li risurtati, mentri li filòsufi naturarmenti discùtinu supra d'iddi. A parti chiddu, tanti filòsufi nun cèrcanu mancu di rènniri lu sò travagghiu rigurusu 'n senzu matimàticu. Cuntrariamenti ê matimàtici, li filòsufi sunnu 'n disaccordiu macari supra lu mètudu, e li diffirenzi mitudulòggichi ponnu spissu èssiri usati comu mutivazziuni dî diffirenti cunchiusioni.
N'àutru modu pi distìnchiri la filusufìa dâ matimàtica è lu siquenti. La matimàtica, oltri nu certu niveddu di basi, richedi na canuscenza strimamenti spicializzata, ca pò èssiri uttinuta sulu tràmiti duru travagghiu e cuncintrazziun<i. Nun è lu tipu di disciprina ca pò èssiri assicutata câ canuscenza 'n pussessu dâ pirsuna d'aducazziuni media. La filusufìa nurmarmenti richedi tali sforzi, ma nu filòsufu pò spissu spigari li sò argumenti, senza troppa difficurtati, a nu "nun-filòsufu" ntilliggenti 'n menu di deci minuti.
A quantu pari a filusufìa è na disciprina ca si basa supra la canuscenza 'n pussessu dâ pirzuna midiamenti aducata, e nun fa usu dâ spirimintazzini e di l'assirvazziuni attenta, puru suddu pò ntirpritari filusuficamenti spirimenti e assirvazziuni.
Cchiù custruttivamenti, si pò dìciri ca la filusufìa è la disciprina ch'esamina lu significatu e la justificazziuni d'arcuni dî nostri cchiù funnamintali cumminzioni, 'n basi a nu nzemi di mètudi ginirali. Ma zoccu si ntenni cu "cumminzioni funnamintali"?
Na cumminzioni è funnamintali siddu riguarda dd'aspetti di l'universu ca si ncòntranucchiù cumunimenti, ca si ncòntranu unn'è gghiè: l'aspettuunivirsali dî cosi. La filusufìa studia, p'asempiu, zocch'è l'asistenzastissa. Studia anchi li valura - la justizza dî cosi - 'n ginirali. Sicuramenti ntâ campata umana attruvamu l'attinenza dû valuri o dâ justizza unni è gghiè, nun sulu la justizza murali, puru siddu pò èssiri mpurtanti assai, ma macari cchiù 'n ginirali, la justizza ntô senzu di quarsiasi cosa ca sia auspicàbbili, lu senzu, p'asempiu, 'n cui nu pumu, nu dipintu o na pirsuna ponnu èssiritutti justi. (Overu siddu asisti n'ùnicu senzu 'n cui tutti quanti ponnu dìrisi "justi").
Naturarmenti, la fìsica e l'àutri scenzi stùdianu arcuni aspetti univirsali dî cosi; ma lu fannu spirimintarmenti. La filusufìa studia l'aspetti ca ponnu èssiri analizzati senza spirimintazziuna. Chiddi sunnu l'aspetti dî cosi ca sunnu viramenti ginirali; pi fari n'àutru asempiu, li filòsufi si spìanu zocca sunnu l'uggetti fìsici 'n quantu tali, distinchènnuli dî sò prupitati e dî rilazziuna tra d'iddi, e macari distinchennu tra corpu e menti. Li fìsici prucèdinu comu siddu la nuzziuni di corpu fìsicu fussi abbastanti chiara e elementari - e 'n funnu putissi anchi èssiri d'accussì - ma comu è gghiè li fìsici dùnanu chistu p'assuntu, e quinni si ponnu dumanni supra comu tutti li corpi fìsici si cumpòrtanu, e fannu spirimenti p'attruvari la risposta.
