Li tri megghiu filòsufigreci di l'antichitati foruSocrati,Platoni e Aristòtili.
Sta triadi di mastri e addevi trasfurmau prufunnamenti la tradizzioni filusòfica pricidenti, tantu ch'idda veni ora chiamataprisucràtica. Giacchî Socrati nun lassau scritti, l'òpiri ca custituìscinu la basi dâ tradizzioni uccidintali siquenti sunnu chiddi dû sô addevu Platoni e chiddi d'Aristòtili.
Li sô òpiri, sippuru cunnessi pi tanti aspetti, diffiriscinu prufunnamenti pi stili e cuntinuti. Platoni scrivìu diàlughi filusòfici e arcuni lìttiri, mentri d'Aristòtili junceru finu a nuàutri surtantu li trattati, rivulciuti â sô scola, luLiceu, e scrivuti prubbabbirmenti comu lizzioni pi l'addevi. S'havi nutizzìa macari d'arcuni diàlughi scrivuti d'Aristòtili e distinati â pubbricazzioni, ma di chisti ni pirvinniru surtantu arcuni frammenti.
Li diàlughi di Platoni s'accùpanu di vari argumenti, dâ tiurìa dâ canuscenza a l'ètica appricata, prisintannu spissu na visioni sinòttica d'ètica,mitafìsica,canuscenza e la vita 'n ginirali. Divirsamenti, 'n Aristòtili è pussìbbili rinvèniri na visioni sitturiali di lu sapiri, 'n basi â quali ogni scenza studia ndipinnintimenti di l'àutri lu sô uggettu, a partiri di li sô principi propi e 'n basi a lu sô mètudu particulari.
'N Platoni, noltri, cuncetti duminanti sunnu ca la canuscenza acquisuta attraversu li senzi è cunfusa e nun certa, mentri la canuscenza vera e stàbbili si pò uttèniri attraversu la raggiuni diretta a l'Idìi ca trascinninu lu munnu fìsicu. L'arma pò canusciri l'idìi, li formi puri, essinziali, di cui l'uggetti ntô munnu fìsicu nun sunnu ca zarchi/pàllidi ùmmiri. Stu tipu di canuscenza si pò uttèniri 'n tutti li disciprini, di l'ètica â geometria. 'N un certu senzu Platoni pò èssiri cunziddiratu nurazziunalista eidialista.
Aristòtili, ô cuntrariu, cunziddirava la canuscenza acquisuta pi li senzi di granni valuri, e, suprattuttu nta l'òpiri di zooluggìa, putissi addirittura èssiri cunziddiratumpirista. Pi tanti aspetti pò nun èssiri esaggiratu assiriri c'Aristòtili punìu li basi pû sviluppu, sèculi doppu, dûmètudu scintìficu di ricerca mpirica. Arcuni studiusi sustennu noltri ca, nta l'òpiri lu cui mètudu nun è strittamenti ligatu â ndaggini mpirica (p'asempiu ntô campu di l'ètica, dâ mitafìsica e dâ trattazzioni ginirali dâ fìsica), Aristòtili prucidissi essinziarmenti ndagannu e discutennu li pinioni cumuni, cu na particulari attinzioni â furmulazzioni linguìstica di chisti. Di stu puntu di vista, lu mètudu aristutèlicu parissi anticipari chiddu dâfilusufìa analìtica.
Figghiu di Nicumacu, mèdicu pirsunali d'Aminta III, reghi diMacidonia, Aristòtili resta òrfanu 'n tìnnira etati e è affidatu ê curi di Prussenu d'Atarneu. A l'etati di diciassetti anni (ntô367 a.C. 'n basi â cronoluggìa di Diuggeni Laerziu, ntô354 a.C. 'n basi â cronoluggìa cchiù "bascia") si trasfirisci aAteni, pi studiari 'n chidda ch'era una dî scoli cchiù pristiggiusi dû sô tempu, l'Accadèmia funnata diPlatoni. Ntô pirìudu di pirmanenza nta l'Accadèmia, Aristòtili addiventa nu ducenti, teni dî cursi di ritòrica e dialèttica e è prubbàbbili ca si didica videmma â stisura d'arcuni òpiri.
Ntô348/7, annu dâ morti diPlatoni, ntô mumentu 'n cui lu filòsufuSpiusippu veni disignatu a succèdiri ô mastru ntâ dirizzioni dâ scola, Aristòtili abbannuna l'Accadèmia nzèmmula aSenucrati. Havi nizziu accussì lu pirìudu di li viaggi: Aristòtili suggiorna prima aAtarneu, pressu lu tirannu Ermia, appoi aMitileni, nta l'isula di Lesbo; 'n stu pirìudu si didica â ricerca e forsi macari ô nzignamentu (sècunnuJaeger avissi funnatu aAssu, nzèmmula ê filòsufiSenucrati,Erastu,Còriscu na sorta di succursali di l'Accadèmia).
Ntô343 a.C., veni chiamatu aPella la capitali dû regnu diMacidonia, pressu la corti diFilippu, comu tuturi dû futuru reghiLissandru. Ntô335 a.C./334 a.C. torna aAteni, unni funna la sô scola, luLiceu, â cui urganizzazzioni e dirizzioni si va a didicari pi granni parti dû restu dâ sô vita. Â morti diLissandru Magnu (323 a.C.), un sintimentu antimacidoni si diffunni pi tutti li citati dâ Grecia. Di stu sintimentu fa li spisi lu stissu Aristòtili, ca veni rinviatu a judizziu cu l'accusa di mpiatati. Cûn cumpurtamentu diversu di chiddu tinutu a sô tempu diSocrati, fuji d'Ateni, pi jiri a rifuggiàrisi aCaucidi, nta l'Eubbea, unni mori ntô322 a.C..
Siddu si cunfrunta la lista dî tìtuli prisenti 'n na quarsiasi edizzzioni muderna di l'òpiri d'Aristòtili (tutti quanti ricunnucìbbili a l'edizzioni di Bekker) chî catàlughi cchiù antichi a nostra dispusizzioni (chiddu prisenti ntêViti dî filòsufi diDiuggeni Laerziu e chiddu attribbuutu aEsichiu) s'adduna ca la granni parti di l'òpiri canusciuti nta l'antichitati comu aristutèlichi jìu pirduta. Senza trasiri ntô dibbattitu, anticu e cchiù ricenti, supra la chistioni, si pò limitari a assiriri ca, già a partiri di li cummintatura antichi, luCorpus Aristotelicum era suddividutu 'n dui granni gruppi d'òpiri: chiddiessutèrichi, suprattuttu diàlughi, distinati â pubbricazzioni (e, sècunnu studiusi comuJaeger, di ricunnuciri â fasi cchiù antica, essinziarmenti platunizzanti, dû pinzeru aristutèlicu); chiddiesutèrichi, distinati â scola, culligati dirittamenti a l'attivitati di nzignamentu d'Aristòtili ntôLiceu (comu libbra di testu o forsi comu appunti a partiri dî quali Aristòtili tinìa li propii lizzioni).
La storia di sti dui gruppi d'òpiri è singulari:ntê primi tri sèculi a.C, mentri l'òpiri essutèrichi sunnu liggiuti e canusciuti, di chiddi esutèrichi nun c'è praticamenti nudda trazza; sècunnu na tradizzioni c'uscilla tra la storia e la liggenna, st'urtimi avissiru ristati ammucciati pi diversi sèculi: lu primu succissuri d'Aristòtili â guida dûLiceu,Tiufrastu, â propia morti, avissi nfatti lassatu 'n eriditati la biblioteca dâ scola (cuntinenti macari l'òpiri dû Mastru) aNileu di Scepsi, forsi p'assicurari a chisti la sô succissioni comu capu dâ scola. Lu succissuri diTiufrastu, tuttavia, fuStratoni di Lampsacu e a ddu puntu Nileu avissi lassatu luLiceu, purtannu cu iddu la biblioteca. L'òpiri d'Aristòtili avissiru dunca passati ntê manu di l'eredi di Nileu e, sècunnu la tradizzioni, pûn certu pirìudu di tempu avissiru ristati ammucciati 'n na cantina.
La tradizzioni riporta videmma c'âfini dû II sèculu a. C., un certuApilliconi di Teu avissi acquistatu l'òpiri e nn'avissiru tintatu na prima edizzioni. Sapemu comegghiè ca nta l'86 a.C., ntô mumentu 'n cuiSilla cunquista Ateni, l'òpiri juncinu a Roma e, pi manu dû grammàticuTirannioni, pàssanu ntê manu diAndrònicu di Rodi a cui si dèvinu la sistimazzioni, l'urdinamentu e laprima funnamintaliedizzioni di l'òpiri esutèrichi d'Aristòtili (ntra lusèculu I a.C. e lusèculu I d.C.). L'edizzioni d'Andrònicu e la sô diffusioni ditirmìnanu, dûn latu, na rinascita di l'aristutilismu ntêprimi sèculi d.C.; d'àutra parti, graduarmenti, dunanu locu a l'obbliu di l'òpiri essutèrichi, ca vennu scurdati e c'òi sunnu 'n larga parti pirduti.
Lu cèlibbri dittu d'Alfred North Whitehead, ca lastoria dâ filusufìa è na serii d'annutazzioni a l'òpira di Platoni, putissi èssiri videmma appricata a l'òpira d'Aristòtili, cunziddirannu lu nùmmaru di cummintari antichi e muderni ê sô òpiri.
La storia di l'òpiri d'Aristòtili dâ sô morti finu a luprimu sèculu a.C. è arquantu scura. Liggenna voli ca la biblioteca pirsunali d'Aristòtili, nclusi li sô manuscritti, fussi lassata ô sô succissuri,Tiufrastu, e ca fu ammucciata p'evitari cunfisca o distruzzioni. Li manuscritti foru riscuperti ntô70 a.C.. FuAndrònicu di Rodi a ridiggiri e pubblicari l'òpiri. Comegghiè ntô pirìudu ntirmediu li sô òpiri nun avissiru viramenti pututu èssiri scurdati, giacchî la sô scola, luLiceu, era sempri attivu.
La majuranza di l'òpiri d'Aristòtili jìu pirduta, arcuni finu di l'antichitati stissa. P'asempiuCiciruni eloggia l'eluquenza di li diàlughi d'Aristòtili, di cui nuàutri nun avemu cchiù arcuna canuscenza.
Ntâ tarda antichitati Aristòtili quasi sparìu dû palcuscènicu. Filòsufi cristiani, comuTirtullianu cunziddiravanu la filusufìa greca comu na tradizzionipagana di evitari, supèrflua 'n vista dâ viritati rivilata dûvancilu. Ntô quintu sèculuSant'Austinu appricau filusufìa Platònica eniuplatònica ntâ sôteoluggìa, ma nun si sirvìu d'Aristòtili. Â fini dû sèculuBuezziu ntraprinnìu la traduzzioni di l'òpiri d'Aristòtili e àutri greci 'n latinu, vistu ca lu nzignamentu dû grecu clàssicu stava diclinannu 'n uccidenti. Li sô traduzzioni e cummintari pi sèculi foru l'ùnica fonti di canuscenza dâ tradizzioni filusòfica greca. Ntô frattempu, l'ustilitati dâ cresia cristiana versu pinzatura pagani pirsistìa.
Ô cuntrariu, l'òpiri d'Aristòtili èranu diffusi ntô mediu urienti durante li califfatiUmayyadi eAbbasidi, e lu filòsufuIslamicuAverrroe scrivìu estisi cummintari a lu riguardu. Ntôsèculu XII ci fu na vera e propia rinascita aristutèlica nta l'Europa cristiana.Gugghiermu di Moerbeke ntigrau fonti grechi e àrabbi p'uttèniri na traduzzioni latina eTomasi d'Aquinu fici usu dâ filusufìa Aristutèlica ntâ sô teoluggìa e accussì Aristòtili nfruinzau prufunnamenti lu sviluppu dâ filusufìa nta l'àutu e tardumediuevu.
Nfatti di siquutu l'idìi d'Aristòtili addivintaru li dogmi dâfilusufìa sculàstica. Foru appuntu sti dogmi a èssiri cunfutati di li filòsufi dû pirìudu mudernu, qualiGalileu Galilei eCartesiu.
Li tiurìi Aristutèlichi supra lutiatru, 'n particulari li cussiddittitri unitati (di tempu, locu e azzioni), nfruinzaru autura di drammi pi sèculi. Aristòtili urigginarmenti dichiarau di discriviri comu fussi di fattu lutiatru grecu, ma li sô palori foru cunziddirati comu priscrizzioni pûn bonu dramma.
Ntô dècimu sèculu, e nzinu ô dudicèsimu sèculu, diversi viaggiaturi àrabbi 'nSicilia scriveru chi ntâ muschèa principali diPalermu s'attruvava na cassa di lignu suspinnuta tra lu pavimentu e lu tettu, e chi cuntinìa lu corpu di Aristotili.Ibn Hawqal dici puru d'aviri vistu chê sò occhi sta cassa, oggettu di vinirazziuni puru pîcristiani.
