Un'istèrgiu cun indicatziones de su volùmene de lìcuidu cuntentu, finas a 1 litru.Proveta de laboratòriu chi mesura finas a unu litru.
Sulitru de sìmbulul oL, lìteraella in minoreddedda o in majùscula, est dae su1964 unu nùmene ispetziale pro sudecìmetru cùbicu (dm³) segundu detzisione pigada a sa de 12Cunferèntzia Generale de Pesos e Mesuras[1] (CGPM). S'unidade de volùmene de suSistema Internatzionale de Unidades (SI) est sumetru cùbicu (m³), su litru agualat a unu millèsimu demetru cùbicu. Su sìmbuluL est istadu adotadu in su1979 a sa de 16 Cunferèntzia Generale de Pesos e Mesuras e est racumandadu pro evitare confusiones cun su nùmeru 1.
Cun totu chi no est un'unidade de medida de su Sistema Internatzionale, su SI nd'atzetat s'impreu cun totu chi racumandat s'impreu de sas unidades de su SI, e est un'unidade usada meda in sa vida fitiana ma non si racumandat s'impreu suo in su campu desièntzia.[2]
De custa manera, mancari non si racumandet s'impreu de su litru nen apartèngiat a su SI, si podet impreare paris cun unidades de su SI, gosi comente si faghet in s'atualidade cun unidades comente s'ora o sa die.[3]
S'etimologia de s'unidade derivat dae un'unidade antiga de volùmene frantzesa, sulitron, a traessu de s'unidade Medievalelitra (inlatinu). Custu ùrtimu nùmene benit a su matessi tempus de un'unidadegrega de tzirca 16 untzas. Su sistema mètricu frantzesu at pigadu su litru comente a unidade fundamentale, in sa creatzione de unu sistema pròpiu de mesuras.[4]
Charles Édouard Guillaume, fìsicu chi at dadu resurtados subra su volùmene de su litru segundu sa definitzione fundada supra s'abba. Est istadu su diretore de s'Ufìtziu Internatzionale de Pesos e Mesuras dae1915.
S'orìgine de su litru s'agatat in s'unificatzione de mesuras fata durante saRivolutzione Frantzesa pro s'Assemblea Costituente de su 1791 pro fàghere fronte a sa diversidade de mesuras chi tando b'aiat. Su litru aparesset sa prima bia comente a mesura de sa capatzidade a sa lege de su18 germinal de s'annu 3[5] (7 de abrile de su1795) definidu in funtzione de su metru, su litru est istadu definidu comente “sa mesura de volùmene, tantu pro lìcuidos comente pro sòlidos, de unu cubu cun una chighirista eguale a una dècima parte de unumetru”.[6]
In su1879 suComitadu Internatzionale de Pesos e Mesuras at adotadu su litru, e s'incurtzadura sua, sal minoreddedda. Su 1901 sa de tres Cunferèntzias Generales de Pesos e Mesuras at definidu su litru comente “su volùmene ocupadu dae sa massa de unuchilogrammu de abba pura a sa màssimadensidade sua e suta sapressione atmosfèrica normale”, custu diat chèrrere nàrrere:abba pura a 1 atm e una temperadura in manera lèbia in subra de 3,98 °C. Su litru fiat, segundu custa definitzione ecuivalente a 1.000028 dm³ (a sas primas 1.000027 dm³), atzetende de custa manera s'iscuncordàntzia cun su tzentìmetru cùbicu sebestada segundu sa definitzione.[7]
Prus tardu s'est ispetzificadu 4 °C comente su puntu de riferimentu de sa densidade de s'abba pro inditare unu litru, cun una densidade de s'abba pura lèbiamente inferiora a 1,0000 kg/litru.
Unu de sos ricercadores chi at averguadu sas deviatziones de sa mesura de su litru in custos cambiamentos est istadu su fìsicu Charles Édouard Guillaume, chi in su1904 at averguadu in manera isperimentale chi sa densidade de s'abba a 4 °C fiat de 1.000028 dm³.[8][9]
A sa fine, a causa de sa definitzione complessa de su litru, su 1964 s'est torrada a leare sa definitzione de su1793, a sa de 12 CGPM in s'àere averiguadu in su1960 chi b'aiat una diferèntzia de 28 millionesimos rispetu a su decímetru cùbicu, su litru at passadu a èssere petzi unu nùmene ispetziale pro su decímetru cùbicu.[1][10]
In su1979 in sa de 16 CGPM s'est detzìdidu s'impreu tantu de sal minoreddedda chi de saL majùscula pro evitare confusiones intre sal e su nùmeru 1 o cun sa lìtera "i" majùscula, cun s'indicatzione chi in unu benidore petzi diat dèpere abarrare unu de sos duos sìmbulos.[11] Sende gasi, sa dualidade galu sighit.
In antis de su 1979, su sìmbulu ℓ (U+2113), est divenidu familiare in carchi paisu; pro esempru, fiat racumandadu dae sa publicatzione M33 de saSouth African Bureau of Standards. Custu sìmbulu si podet agatare galu in carchi paisu de allega inglesa e s'impreu suo est galu atzetadu in su Giapone e in Corea de su Sud. Sos font chi coberint sos carateres CJK de solitu non includent petzi s'ella minoreddedda, ma nch'includent fintzas bator carateres pre-cumpostos: ㎕, ㎖, ㎗, e ㎘ (dae su U+3395 a su U+3398) pro inditare micròlitru, millìlitru, decìlitru e kilolitru pare pare. Carchi paisu (comente su Canada racumandaiat de utilizare sa ℓ minoreddedda semper chi esseret possìbile o pro difetu (semper chi non b'apat confusione possìbile cun su numerale 1). In s'atualidade custu sìmbulu non s'impreat in sa majoria de paisos e mai est istadu reconnotu dae sa CGPM nen dae s'Organizatzione Internatzionale pro s'Istandardizatzione (ISO).[12]
Sa de 16 Cunferèntzia Generale de Pesos e Mesuras, at fatu possìbile s'impreu de sos duos sìmbulos pro espressare custa unidade de mesura. Sa L majùscula est sa chi s'utilizat in sa pràtica, dassende cunfinada sa ℓ minoreddedda a sos puristas (fàtzile de distìnghere intre sa tzifra 1). In s'atualidade non b'at resone tècnica bera pro custa etzetzione a sa numencladura de sos sistemas de mesuras, ca sos sistemas de iscritura informàticos de s'atualidade faghent possìbile s'impreu de sistemas de codificatzione prus distinguibiles.
In su1990, su matessi Ufìtziu de Pesos e Mesuras at cunsideradu primidiu eliminare unu de sos duos sìmbulos.
Sciringa cun interlínia de mesura in ml, unu de sos sutamùltiplos prus utilizados.
A su litru si l'àplicant sos prefissos de su Sistema Internatzionale de Unidades, su prus utilizadu est sumillìlitru chi agualat a una parte millèsima de unu litru. In sa tabella imbeniente s'agatant sos mùltiplos e sutamùltiplos cun sos ecuivalentes issoro in volùmene. Si podet bìdere chi sos mùltiplos e sutamùltiplos de litru aumentant o mìnimant pare pare, in un'òrdine de magnitùdine in base 10. Notare chi sos prus utilizados si sunt marcados in grassetu.
Sumillìlitru de sìmbuluml o, in manera ecuivalente, unutzentìmetru cùbicu de sìmbulucm³, est un'unidade pro su volùmene, chi agualat a unu milionèsimu de metru cùbicu. Est su volùmene ocupadu dae unu cubu chi tenet sas chighiristas de unu tzentìmetru. A bias puru s'abreviat (isballiende) incc (mescamente in cuntestos automobilìsticos) e fintzas inccm.
Cun totu chi no est un'unidade de mesura de suSistema Internatzionale, est un'unidade usada meda insièntzia. S'unidade de mesura de su volùmene in su SI est sumetru cùbicu (m³). Est s'unidade baso de volùmene in su sistema antigu de mesuras CGS.
Sutzentilitru (abreviadu cun cL) est su segundu sutamùltiplu de su litru. Si tratat de un'òrdine de magnitùdine chi s'est impreadu, in carchi casu, pro medire minores consumos, comente sos consumos de abba in casu de fuidas o su consumu de combustìbile in carchi veìculu, cun totu chi s'impreu suo dipendet dae s'òrdine de magnitùdine de sas cantidades volumètricas chi si descrient.[13][14]
Sudecilitru (abreviadu cun dL) est su primu sutamùltiplu de litru. In custa unidade si costumant espressare carchi tassa de cuntenutu de sustàntzias in anàlisis mèigas, dende sos resurtados in cantidades de decilitros de sàmbene.
Costrutzione de unu serbatoju de abba de 100 qL pro collire abba dae sas terratzas de sas domos e l'impreare in giardinàgiu.
S'Etolitru (abreviadu cun hL) est un'unidade de mesura pro sos lìcuidos chi agualat a chentu litros, est una de sas importantes. S'utilizat a fitianu in s'indùstria de bèvidas.
Su Chilolitru (abreviadu cun kL) est un'unidade de mesura pro sos lìcuidos chi agualat a milli litros. S'utilizat pro medire o dare resurtados in abba in grandu cantidades comente pantamos o semplitzemente depòsitos de abba. Si podet puru utilizare pro medire grandu estensiones de abba comente mares, lagos e otzèanos.
S'adotzione de su Sistema Internatzionale de mesuras, at fatu obsoletas medas de sas unidades anterioras de mesura de volùmenes. Restende in un'istadu de atzetatzione pro parte de sa CGPM, cunsiderende·si s'ecuivalente a su decímetru cùbicu, in s'ora de sestare sas mesuras antigas costumat si pigare su litru comente a base. In sos capìtulos e tàulas imbenientes s'agatat carchi ecuivalèntzia de unidades.
Sulitron est un'antiga unidade frantzesa de volùmene, chi s'impreaiat pro medire arena. De custa unidade si derivat in manera etimològica su nùmene de su litru. Su volùmene de unu litron est ecuivalente a 0,813 L.[15][16]
Sos duos sìmbulosL el sunt reconnotos. InUnicode sa « ℓ minùscula rotundada » (Unicode U+2113, 8467 in deghimale) est su caratere tipogràficu racumandadu dae su sìmbulu istòricu, cun totu chi custu sìmbulu non tenet su reconnoschimentu de s'Ufìtziu Internatzionale de Pesos e Mesuras (cun acrònimuBIPM in frantzesu). In generale si connoschet chi su sìmbulu de un'unidade non si depet iscrìere in majùscula si non currispondet a unu nùmene pròpiu, comente podet èssere su casu de su newton (N). In custu sensu nche figurat su contu istòricu de istabilire unu personàgiu fitìtziu pro isòrvere sas irregularidades cummìtidas reconnoschende su sìmbulu in majùscula. Su personàgiu est istadu numenaduClaude Émile Jean-Baptiste Litre cun una bibliografia originale disvilupada su1977.[17]
Mancari su printzìpiu de sas majùsculas petzi a sas unidades de nùmenes pròpios, sos litros fiant fàtziles de confùndere cun sa tzifra 1 in sas iscrituras mecanografiades, cosa chi at favoridu s'istabilimentu de s'etzetzione cun custa unidade.
Su litru-atmosfera est un'unidade de traballu impreada in s'àmbitu de sos motores tèrmicos. Est su traballu chi risultat de iscostiare unu pistone de unu decímetru cuadradu de àrea ricurrende una carriera de 1 dm de distàntzia, traballende contra una pressione de un'atmosfera. Est ecuivalente a 101,3 J.[15][18]
↑1.01.1(FR)Résolution 6 de la 12e CGPM (1964), inbipm.org.URL consultadu su 21 martzu 2020(archiviadu dae s'url originale su 10 ghennàrgiu 2020). abolende sa definitzione de su litru, istabilende chi su litru est unu nùmene ispetziale pro su detzìmetru cùbicu e racumandende de no impreare custa unidade in mesuras de pretzisione.
↑(FR) Ufìtziu Internatzionale de Pesos e Mèdidas, 2006 (a incuru de),The International System of Units (PDF), inbipm.fr. Sas "dies" e sas "oras" sunt esempros de àteras unidades non de su SI chi sunt atzetadas dae su SI.
↑(EN) Steven Schwartzman,The words of mathematics: an etymological dictionary of mathematical terms used in English, a incuru de MAA, 1994, p. 128,ISBN0883855119.
↑Su testu originale fiat:Litre, la mesure de capacité, tant pour les liquides que pour les matières sèches, dont la contenance sera celle du cube de la dixièrne partie du mètre.
↑(CA) Espasa-Calpe, S.A (a incuru de),Enciclopedia Universal Ilustrada, 1920.
↑(EN) J. L. Heilbron e W. F. Bynum,1904 and all that, inNature, International weekly journal of science, 18 desembre 2003, p. 761-764.URL consultadu su 30 nadale 2009.
