Sageografia (dae sulatinugeographia, e custu dae sugregu, γη/γεια (terra) e γραφειν (iscrier), de manera literale,iscritura de sa terra) est s'iscièntzia chi istùdiat, intèrpretat, descriet e rapresentat saTerra in sos aspetos suos fìsicos e in sos organismos ispatziales de supizu suo.Sa geografia est meda prus de sacartografia, est a narrer s'istùdiu de sasmapas, e no est nemancu s'istùdiu de cabos e calas, no iscrucuzat petzi ite e ue est in saTerra, ma finas ca est ingune e non a carchi àtera banda, relatende·si a sa 'postura in s'ispàtziu' sua. Istùdiat custu chi sa càusa siat naturale o umana, e istùdiat sas cunsighèntzias chi custos fatos detèrminant.
Sos primos òmines chi ant elaboradu unu cuntzetu de geografia sunt istados sos Gregos, chi li ant postu su nòmene. Ma s'iscièntzia issoro si firmaiat a descritziones meda resuminosas e rudimentales de su mundu, e duncas sunt istados sosRomanos, chi ant compudadu terras noas, sos chi ant agiuntu tècnicas noas;Strabone (bìvidu no ischimus cando, ma intre su sèculu I a.C. e su sèculu I ap.C.), at cumpostu una "Istòria" manna (arribada a nois petzi in pagos cantos) e una "Geografia" de su matessi importu e interesa, chi imbetzes est arribada a nois in conditziones bonas.
In s'Edade de Mesu custa iscièntzia at comintzadu a torrare a coa, ca medas bortas la contaminaiant creèntziasreligiosas: bi sunt istadas duncas pagas òperas, chi ant pro nois oe s'aspetu de listas, o cartas grusseras medas e medas bortas finas imbentadas. Bogamus dae su contu sos geògrafos àrabos, chi ant creadu òperas de calidade manna, comente pro esempru su "Libro del Re Ruggiero", deIdrisi (de su sèculu XII), e àteros autores comenteIbn Battuta eIbn Khaldun.
Cun sos grandescompudos terrestres impunnados a s'Àsia (Il Milione de Marco Polo est un'esempru amajosu) e cuddas marìtimas cara a sasAmèricas, s'òmine at torradu a iscoberrer sa passione pro sa geografia, e su bisòngiu de un'istùdiu prus incuradu. Sunt difatis de su sèculu XVI sos primos atlantes, e de su sèculu XVII sas tentadas deVarenio de sistemare s'iscièntzia geogràfica.
In su sèculu XVIII ant comintzadu a intender comente tarea printzipale de sa geografia sa regorta de dados de sas caraterìstigas fìsicas, sotziales, econòmicas, istòricas de onni terra. In su sèculu XIX est nàschida sageografia moderna, gràtzias (innantis de totu) a sos tedescosAlexander von Humboldt (chi nde at fundadu s'indiritzu naturalìsticu) eRitter (chi nde at fundadu s'indiritzu antròpico-istòricu): cun su passare de su tempus custos duos indiritzos si sunt unidos in unu ebia. Luegus est intrada che disciprina in s'universidade, comintzende daeParigi eBerlinu.
In sos ùrtimos duos sèculos, sa cantidade de connoschèntzias e su nùmeru de ainas disponìbiles sunt crèschidos meda. Bi sunt ligàmenes fortes intra sa geografia e sas iscièntzias degeologia ebotànica, comente purueconomia,sotziologia edemografia. In su sèculu XX, in otzidente, sa disciprina geogràfica l'ant esaminada in bator momentos diferentes:determinismu ambientale,geografia regionale,revolutzione cantitativa egeografia crìtica.
Sos liòngios ispatziales sunt su fundamentu de custaiscièntzia, chi impreat sasmapas comente aina printzipale. Sacartografia cràssica si est unida a s'anàlisi geogràfica prus moderna, fundada a pitzus de suSistema Informativu Geogràficu (GIS).
Sos geògrafos impreant bator caminos ligados:
- Sistemàticu: agrupat su ischire geogràficu in categorias chi faghet a compudare in totu su mundu.
- Regionale: esàminat liòngios sistemàticos intra sas categorias pro una regione o logu in su pianeta.
- Descritivu: ispetzìficat a simpre sas locatziones de caraterìsticas e populatziones.
- Analìticu: si domandat proite bi sunt tzertas caraterìsticas e populatziones in una tzerta àrea.
Custa parte cunsiderat sa geografia comente unaiscièntzia de sa Terra, chi impreat sabiologia pro cumprender su disinnu de saflora e de safàuna de su mundu, ematemàtica efìsica pro cumprender su moimentu de sa Terra in liòngiu cun sos àteros corpos de susistema solare.
Custa parte abratzat sos aspetos econòmicos, polìticos e culturales de sa geografia, impunnada a sasiscièntzias sotziales, e a sos aspetos non fìsicos de s'òrdine de su mundu. Esàminat comente sos òmines si adatant a su logu e a sas àteras personas, e sa manera chi bivent paris cun su mundu.
Sacartografia est s'iscièntzia apricada impunnada a faghermapas, s'aina printzipale pro afigurare e analisare dados geogràficos. Cun sa crèschida de sastecnologias informàticas sosSistemas Informativos Geogràficos (GIS), ant alladiadu sas possibilidades de atzessu, manìgiu e elaboratzione de dados geogràficos.
Àfrica -Amèricas -Antàrtica -Àsia -Europa -Otzeània
Istados de su mundu.
