Арассыыйа Бэдэрээссийэтэ эбэтэрАрассыыйа Федерацията (нууч. Российская Федерация Эуропа илин өттүгэр уоннаАзия хоту өттүгэр сытарил . Арассыыйа иэнинэн аан дойдуга ордук улахан ил (17 мөл 75 тыһ. 400 км² эбэтэр сир иэниттэн 11,46 % (1/9) ылар, иккис миэстэни ылар (Канада барыллаан икки төгүл кыра сири ылар).
Арассыыйа олохтоохторун ахсаана — 142 026,3 тыһ. киһи (2007 атырдьах ыйын 1 күнүнээҕи Росстат дааннайынан[ 2] %), нэһилэнньэтин 4/5 Эуропа өттүгэр олорор. Киһи ахсаанынан аан дойдуга 8-с миэстэни ылар. Дьонун улахан аҥаара куораттарга олорор — 73,0 %. Арассыыйаҕа элбэх омук олорор:нууччалартан ураты (79,83 %) дойдуга 180-тан тахса атын омуктар олороллор. Арассыыйаил тыла —нуучча тыла .
Арассыыйа 16 или кытта киирбиhэр, сиринэн:Норвегия ,Финляндия ,Эстония ,Латвия ,Литва ,Польша ,Бөлөрүүс ,Украйиина ,Грузия ,Азербайдьан ,Казахстан ,Кытай ,Монголия ,Хоту Кэриэйэ , байҕалынан:Дьоппуон уоннаАХШ .
Арассыйа Бэдэрээссийэтин - 17.1 мөл.кв. км -тан ордук.
Арассыйа БэдэрээссийэтэБалтика тэҥис кытылларатанЧуумпу далай кытылларыгар диэри уоннаХотугу Муустаах далай кытылларытан Казахстан, Монголия уонна Кытай кыраныыссаҕа тиийэ тайыыр. Өрөспүүбүлүкэ хотулуу-арҕаа Норвегияны, Финляндияны кытта, арҕаа Латвияны, Эстонияны, Беларусьны кытта быысаһар. Литваны уонна Польшаны киирэр Калининградскай уобалас кыраныыссалаһар. Арассыйа Бэдэрээссийэтэ соҕуруулуу-арҕаа Украинаны кытта быысаһар; Кавказка Грузияны, Азербайджанны кытта кыраныыссалаһар. Сибииргэ кыраныысса бастаан Казахстанны, онтон илин Монголияны уонна Кытайны судаарстыбанай кыраныысса устун ааһар. Кураанах сиринэн барар кыраныысса тиһэх учаастага илин КНДР-ын ыпсыытынан барар.
Сирин үгүс өттө туундра уонна тайҕа зоналарыгар баар, балачча киэҥ сирэ тыа быыстаах степь уона степь зоналарыгар киирэр. Кумах куйаар аҥардаах сирдэр, субтропик бэрт кыра сири ылаллар, оттон кумах куйаардар Арассыйаҕа букатын да суохтар.
Арассыйа сүрүн киэҥ сирэ, биллэн турар, араас айылҕалаах; өрөспүүбүлүкэ тус-туспа чаастарыгар хаһаайыстаба атын атыннык сайдар. Онуохха сөп түбэһинэрэн, Арассыйаны Европатааҕы чаас Хотугу Кавказ, Урал, Арҕаа Сибиир, Илин Сибиир, Уһук Илин диэн оройуоннарга араараллар.
Арассыйа территориятын Хотугу Муустаах уонна Чумпуу далайдар тэҥистэрэ тулалыыллар; ону тэҥэ Атлантик далай Балктика, Хара, Азовскай тэҥистэрэ. Арассыыйа материктаабы саамай хотугу туочката — Челюскин тумуha; саамай соҕурууҥу туочката — Дагестан уонна Азербайджан кыраныыссаҕа; Арассыыйа саамай арҕааҥы туочката Балтика тэҥиһэ кытылыгар Калининград чугаһыгар сытар, оттон саамай илиҥҥи туочката Чукотка тумул-арыытынааҕы Дежнев тумуһа буолар.
Арассыйа арҕаа өттүгэр намталлар үгүстэр, оттон илин өттүгэр хаптал хайалар уонна хайалар баһыйаллар. Балтика тэҥис кытыллытан уонна арҕаа кыраныыссаттан Урал хайаларыгар диэри намыһах үрдэллэрдээх киэҥИлин Европа дэхси сир (эбэтэрНуучча дэхси сирэ ) сытар. Урал хайаларыттан Енисей өрүскэ диэри көнө ньуурдаахАрҕаа Сибиир намтала сытар. Енисейтэн Чуумпу далайгар диэри тайыыр сүүнэ киэҥ сир быдан уустук рельефтээх. Онно намталлар да, хаптал хайалар да, араас үрдүктээх хайалар да бааллар. Киэҥ сириОрто Сибиир хаптал хайата ылар.
Биһиги дойдубут уһук соҕуруу итиэннэ илин өттүлэрин үрдүк хаттык уонна сис хайалар тиһигин быспакка кэриэтэ иилииллэр. Илин Европа дэхси сириттэн соҕурууКавказ хайалара сыталлар. Арҕаа Сибиир намталыттан соҕуруулуу-илинАлтай , оттон Орто Сибиир хаптал хайатыттан соҕуруу диэкиСаян-Тыва хаттык хайата (нагорьета) уоннаБайкал эргинин хайалара бааллар. Арассыйа илин өттүнэн Чуумпу далай кытылын устун кэтит балаһананУһук Илин хайалара субуһаллар. Илин Европа дэхси сирин уонна Арҕаа Сибиир нвмталын икки аржыларынан хотуттан соҕуруу 2500 км кэриҥэ сиргэУрал хайалара субуһаллар.
Арассыйа Азиятааҕы чааһыгар территория бүтүннүүтэ Хотугу Муустаах далай кытылын диэки уопсайынан намтаан барар. Ити иҥнэл устун соҕурууттан самай бөдөҥ өрүстэр:Обь ,Енисей ,Өлүөнэ — усталлар.
Арассыыйа ис уутунан бэрт баай: өрүстэрэ уонна күөллэрэ үгүс. Өлүөнэ, Обь, Енисей, Амур, Волга өрүстэр уһуннарынан итиэннэ тардыларын (бассейннарын) иэнэ киэҥинэн аат дойду үрдүнэн бөдөҥтөн бөдөҥ өрүстэр ахсааннарыгар киирэллэр.
Арассыыйа сирин иэнин өрүстэр бөдөҥ чааһа Хотугу Муустаах далай сыһыаннас тырдытыгар. Өрүстэр аччыгыйдык чааһа Атлантика, Каспий уонна Чуумпу далай сыһыаннас тардытыгар. Хотугу Муустаах далай тардыытын сүрүн өрүстэрэ —Обь ,Енисей ,Өлүөнэ . Чуумпу далай тардыытын сүрүн өрүһэ —Амур . Атлантика далай тардыытын Арассыыйа территориятыгар баар сүрүн өрүстэрэ —Дон ,Арҕаа Двина — уонна Каспий тэҥис тардыытын өрүһэ -Волга .
Арассыыйа территориятыгар сүүһүнэн тыһынча күөл баар. Европатааҕы чааһын хотулуу-арҕаа уонна соҕуруулуу-илин өттүлэригэр, Арҕаа Сибииргэ, хотугу намталарга (Хатанга, Халыма намталлыгар) күөллэр ордук элбэхтэр. Хотулуу-арҕааҥы күөллэр үгүстэрэ мууһуруу үйэтигэр үөскээбиттэрэ уонна оччо дириҥнэрэ суох, уһун сининньигэс быһыылаахтар, быһыттаҕас кытыллаахтар.
Европатааҕы чаас соҕуруулуу-илин күөллэрин оннулара хаар уонна сааскы уу толорбут кэдээллэрэ буолаллар. Күөллэр сүүрүгүрдүбэттэр, сайын уолан хаалаллар.
Арҕаа Сибиир намталыгар күөллэр олус элбэхтэр. Олор оччо дириҥэ суохтар, төгүрүк хотоллору хаар уута толорбутуттан үөскээбиттэр.
Сибиир тууһа суох күөллэриттэн саамай бөдөҥнөрө —Байкал . Бу күөл оҥхойо сир хаҕа суоллуутуттан үөскээбитэ. Байкал — сир шарыгар саамай дириҥ күөл. Муҥутуур дириҥэ 1642 м.
Байкал Дойду климата ханнык географическай кэтирээһиҥҥэ сытарыттан, далайтан төһө ырааҕыттан, сирин рельебэ хайдаҕыттан, сис хайалар хайдах сыталларыттан, онтон да атын үгүс биричиинэлэртэн тутулутаах. Арассыыйагар маннык нөҥүө климат курдааһына бааллар: арктика, субарктика, сымнаһыар уонна субтропика климат курдааһыннара. Арассыыйа бүтүүннүтэ кэриэтэ хотугу, сымнаһыар курдаыһыҥҥа сытар, бэрт өттө эрэ тымныы курдааһыҥҥа киирэр.
Кэтирээһин зоналааһына дэхси сиригэр олус хоһооннох көрдөр. Арассыыйа сирдэригэр муустаах эбэтэр полярнай зона, туундара уонна тыа быыстаах туундара, тыа зоната (тайҕа, булкаастаах уонна кэтит сэрбирдэхтэрдээх тыалар), тыа быыстаах стептэр, стептэр, кумах куйаар аҥардаах стептэр.
Арассыыйа сирин климата улахан өттүгэр континентальнай. Регионтан көрөн тохсунньу орто температурата +6°-тан -50°C диэки; от ыйын орто температурата +1°-тэн +25°C диэки. Арассыыйа территориятыгар сөҥүү адьас тэҥэ суохтук түһэр: сылга 150-тан 2000 диэки мм. Температура амплитудата Арассыыйа климата илин диэки ыраахтах аайы улам континентальнай буолан иһэрин көрдөрөр.
Арассыыйа экэниэмикэтэ аан дойду экэниэмикэтэ уонна ППС дойдуларын ортотугар 6-с миэстэни ылар, ол 2021 сылга 4,494 трлн долларга (РФ ИДьМ дааннайынан) сыаналанар. Номинальнай ВВП (1,779 трлн доллар 2021 с.) Арассыыйа аан дойдуга 11-с уонна Эуропаҕа 5-с миэстэни баһылаабыт (РФ ИДьМ дааннайынан). Нэһилиэнньэ дууһатыгар (ППС) 2021 сыллаахха Арассыыйа аан дойдуга 55-с миэстэҕэ (ИДьМ уонна ВБ дааннайынан) сылдьыбыта. Арассыыйа экэниэмикэтэ булкаас уонна көс тииптэргэ сыһыаннаах.[ 3]
Арассыыйа нэһилиэнньэтэ аан дойду экэниэмикэтэгэр дойду кылаата 1,9% кэриҥэ; аан дойду экэниэмикэтэгэр 3,12 %-нан 2018 сылга тиийэр. Арассыыйа киһи кыаҕын сайыннарыы индексэ олус үрдүк таһымнаах дойдулар бөлөхтөрүгэр сыһыаннаах, ВТО-ЕЭС чилиэнэ буолар. Арассыыйа ВВП-гар судаарыстыба уонна судаарыстыбаннай хампаанньалар икки төгүл кэриҥэ дискуссионнай боппуруос буолар; кини сыанабыла федеральнай антимонопольнай сулууспа сыанатынан, анонимнай экспертэргэ сигэнэн, 70%, ИДьМ дааннайынан - 33 %. Аан дойду көмүс саппаас резервэлэригэр Россия аан дойдуга 5-с миэстэни ылар, доллар миллиардердарын ахсаанынан Арассыыйа эмиэ аан дойдуга 5-с миэстэни ылар.
Арассыыйа киин куората —Москва . Арассыыйаҕа 16 куорат 1 мөл. тахса киһилээх: Москва,Санкт-Петербург ,Новосибирскай ,Екатеринбург ,Казань ,Красноярскай ,Нижнэй Новгород ,Челябинскэй ,Уфа ,Краснодар ,Самара ,Ростов-на-Дону ,Омскай ,Воронеж ,Пермь ,Волгоград .
Арассыыйа киэҥ айылҕалаах дойду, ол эрэн тойотторо уоруйахтарынан сибээстээн уонна милитаризм политикатын тутуһарынан сибээстээн дьоно адьас дьадаҥытык олороллор. Арассыыйа дьоно дьадаҥытык олороллорунан - 147 миэстэ 250 дойдуттан Аан Дойдуга.
2014 сыллаахха 1$ - 33,00 солк. этэ.
2021 сыллаахха 1$ - 74,00 солк.
Ити 2014-2021 сыл иһигэр дьон хамнаһа долларынан аахтахха улааппыта, төттөрүтүн кыччаан биэрдэ. Билигин Арассыыйа 80% нэһилиэнньэтэ 500$ кыра ыйга хамнаска олороллор.
_-_2014%2c_2022_Annexed_Territories_disputed.svg)
