IlLai da Genevra (franzos:Lac Léman,Le Léman uLac de Genève;talian:Lago Lemano uLago di Ginevra;tudestg:Genfersee) è il pli grond lai da laSvizra e da laFrantscha. El è situà al cunfin tranter laSvizra romanda en il sidvest da la Svizra e la regiunRhône-Alpes en l’ost da la Frantscha. La part dal lai en il sidvest tutga tar ilchantun da Genevra, la riva nord tar ilchantun Vad, la riva sid per gronda part tar ilDépartement Haute-Savoie (Frantscha). Daspera fa ina pitschna part da la riva en il sidost dal lai part dalchantun Vallais. Il lai vegn sutdividì en las partsHaut Lac,Grand Lac ePetit Lac.
Suenter ilBalaton en l’Ungaria dal Vest furma il Lai da Genevra il segund grond lai da l’Europa Centrala. El giascha 372 m s.m., ha ina grondezza da 580,03 km² (da quai 345,29 km² [59,53 %] sin territori svizzer e 234,74 km² [40,47 %] sin territori franzos) ed ina profunditad maximala da 310 m.[1] El è cun quai er il pli profund lai da la Frantscha. Il cuntegn d’aua munta en media ca. 89 km³, quai che fa dad el il lai cun la pli bler’aua en tut l’Europa Centrala.[2]
Il Lai da Genevra vegn surtut spisgentà dalRodan che cula sur in delta aLe Bouveret en il lai. Il segund grond affluent è laDranse, alura suondan laVenoge e l’Aubonne. AGenevra banduna il Rodan puspè il Lai da Genevra. En media dovra l’aua 11,4 onns per percurrer il lai. Il livel da l’aua vegn regulà a Genevra cun agid dal Barrage du Seujet.[3] La media annuala da la deflussiun munta a ca. 270 m³ per secunda.
A la riva dal Lai da Genevra èn situadas duas grondas citads svizras: en il sidvest giascha la chapitala chantunalaGenevra, a la riva nordLosanna, la chapitala dal chantun Vad. Ulteriuras citads da renum internaziunal furmanMontreux eVevey en il nordost. La pli gronda citad franzosa al Lai da Genevra furmaThonon-les-Bains, la pli enconuschentaÉvian-les-Bains.
A basa da la differenta istorgia da furmaziun (sedimentaziun, faudaziun tectonica, erosiun glaziala) vegn il lai partì en trais parts[4]:
Haut Lac (Lai Sura), la part orientala da la sbuccada dal Rodan fin a la lingiaMeillerie–Rivaz
Grand Lac (Lai Grond), il pli grond e pli profund batschigl dal lai cun la pli gronda ladezza dal lai
Petit Lac (Lai Pitschen), la part pli graschla e pli pauc profunda en il sidvest a partir da la lingiaYvoire–Promenthoux sperPrangins fin a la deflussiun dal Rodan aGenevra.
A sanestra da la sbuccada dal Rodan giascha ina pitschna zona da riva ch’appartegna al chantun Vallais (daLe Bouveret fin aSaint-Gingolph). Il lieu da cunfin cumpiglia duas vischnancas politicas ch’èn spartidas d’in dutg:Saint-Gingolph VS en il chantun Vallais eSaint-Gingolph (Haute-Savoie) en il Département Haute-Savoie (F).
La Rive gauche du Lac de Genève / La riva sanestra dal Lai da Genevra
Ina gronda part da la riva sid tutga tar la Frantscha (Département Haute-Savoie). La pli gronda citad èThonon-les-Bains. Pli enconuschenta è dentant la citad dadEvian-les-Bains; l’aua minerala da quest lieu vegn tratga a niz dapi il 19avel tschientaner e distribuida oz internaziunalmain.
La riva sid da Genevra
En il sidvest appartegna ina part da la riva sid a la chapitala chantunalaGenevra ed a sia aglomeraziun.
Lausanne,Nyon eRolle en il chantun Vad sco erVersoix en il chantun da Genevra èn situads a la riva al nordvest.
Ulteriuras enconuschentas citads situadas a la riva al nordost ènMontreux eVevey. Qua sa chatta la Riviera Vadaisa cun il chastè daChillon al sidost daMontreux.
Cumbain che las grondas citads n’enconuschan betg quest fenomen, appartegnan numerusas parcellas a la riva dal lai, spezialmain en vischnancas pli pitschnas en il district daNyon, en il district daMorges ed en vischinanza daGenevra a proprietaris privats. Ils abitants daLa Tour-de-Peilz e daGland han cuntanschì tras votaziuns communalas il 2010 e 2012 che tut la riva communala saja accessibla a la publicitad. Questa discussiun vegn er a cuntinuar en ulteriuras vischnancas.
Il lai è vegnì splanà tras plirs glatschers alpins en il decurs da plirs temps da glatsch. Il punct il pli bass giascha davantLosanna. Tar la part pli graschla en il sidvest, numnada Lai Pitschen, sa tracti da la vallada da ruptura da las massas d’aua ch’eran vegnidas retegnidas da deposits da glera ch’il glatscher aveva stumplà davant sai e ch’èn restadas enavos en furma da morenas finalas.
Il Lai da Genevra influenzescha il clima da ses conturn en quel senn ch’el mitigescha in pau il clima d’enviern e sfradenta in pau durant la stad. L’atun, cura che l’aua è per part anc pli chauda che la terra, po sa furmar localmain tschajera.
Reconstrucziun d’in bastiment istoric dal Lai da Genevra
GiaCaesar ed ils geografs da l’antica han duvrà la denominaziunlacus lemanus. Il termlemanus deriva dal celtlem edan (translatà: ‹aua gronda›, pia ‹lai›). Tar il numlacus lemanus sa tracti pia d’in pleonassem, pertge chelacus signifitga per latin medemamain lai. A partir dal segund tschientaner s.C. è il num lac de Lausanne vegnì duvrà pli stediamain. Questa denominaziun cumpara tranter auter en l’Itinerarium Antonini (lacus lausonnius) sco er sin laTabula Peutingeriana (lacus Losanete). En il decurs dal 17avel tschientaner è quest num puspè svanì.
Il termLéman è puspè vegnì en diever tar ils umanists e cartografs dal 16avel tschientaner. Tranter auter al dovranSebastian Münster (l’onn 1552) eGerhard Mercator (vers il 1575) sco er il magistrat e las autoritads daBerna dal temp da la revoluziun. Da quai èn er sa sviluppadas pli tard las regiuns dalChantun Léman e l’anteriurDépartement Léman franzos.
Ils abitants da Genevra han gia numnà baud il lai suenter lur citad.François Bonivard menziunescha il 1592 il lai scolac Lemanne, dentant cun agiuntar la precisaziunqu’est nostre lac de Genesve (il qual è noss Lai da Genevra). Suenter che la citad da Genevra è daventada adina pli impurtanta, è quest toponim er vegnì translatà en autras linguas. Per rumantsch ha il lai num Lai da Genevra, per tudestgGenfer See resp.Genfersee en la scripziun svizra (che cumpara gia en il 15avel tschientaner), per englaisLake of Geneva, entant ch’il talian fa tant diever daLago Lemano sco er daLago di Ginevra.
Suenter la retratga dals glatschers a la fin dal davos temp da glatsch èn s’installads a la riva dal Lai da Genevrapalissaders. Pli tard è il livel da l’aua s’auzà ed els èn stads sfurzads d’abandunar lur vitgs situads a la riva e sin palissadas en il lai. Las restanzas da quests edifizis èn sa mantegnidas sut l’aua e fan oz part dalPatrimoni cultural mundial da l’Unesco. Ils temps en ils quals il livel da l’aua è stà aparti bass (ca. 3 meters sut il livel ordinari) èn stads vers la fin daltemp neolitic (3100 fin 2700 a.C.) e durant iltemp da bronz (ca. 1100 fin 850 a.C.).
L’onn 563 s.C. èsi vegnì en l’ost dal lai ad ina bova ch’ha era mess en moviment las massas da sediment che sa chattavan en il delta dalRodan. Quai ha manà ad in’undada d’in autezza da fin 13 meters. La crudada da crappa ha destruì plirs vitgs, l’undada ha mess sut l’aua l’emprimLosanna e silsuenterGenevra, nua ch’è t.a. vegnida destruida la punt sur ilRodan.[5] Tals tsunamis sin lais interns èn er enconuschents dalLai dals Quatter Chantuns (ils onns 1601 e 1687) e dalLai da Lauerz (1806).
En il 19avel tschientaner n’ha il livel dal lai betg be varià per motivs natirals, mabain er sut l’influenza da l’uman. A Genevra han ins numnadamain cumenzà a trair a niz il Rodan per producir forza idraulica. La nivellaziun dal lai ch’è stada colliada cun quai, ha provocà la gritta dals Vadais, quai ch’ha manà alprocès du Léman ch’è ì a finir avant ilTribunal federal. Il 1884 ha la finala pudì vegnir fatg in contract ch’ha satisfatg als basegns da tut las partidas.
Per survegliar la qualitad da l’aua è responsabla laCommission internationale pour la protection des eaux du Léman (CIPEL). L’aua è da buna qualitad, uschia che pon vegnir purifitgads mintg’onn 80 milliuns m³ aua da lai ad aua da baiver. Entamez il lai e tar las indesch staziuns da pumpar en tut las parts dal lai ademplescha l’aua las valurs necessarias areguard metal, pesticids ed ulteriurs indicaturs.
La concentraziun da nitrit giascha lunsch sut il limit ed è stabil dapi 15 onns. La concentraziun da fosfor croda percunter vinavant grazia a divers projects da sanaziun. L’onn 2005 muntava la concentraziun en media a 27,7 micrograms per liter. La finamira da la CIPEL è da sbassar la cumpart da fosfor sut 20 micrograms per liter.
Percunter observa la CIPEL che algas, l’uschenumnà fitoplancton, sa derasan adina dapli, e quai fin en regiuns fitg profundas. Questas algas a fil impedeschan da stad ils pestgaders, damai che las raits da pestgar vegnan visiblas per ils peschs, ed er d’enviern sa derasa la planta vinavant.
Er sch’i vegnan per part observads onns en ils quals n’ha lieu nagina maschaida cumpletta da l’aua dal lai, hai tuttina avunda oxigen era en las regiuns profundas dal lai.[6]
Il Lai da Genevra giascha a la cruschada tranter l’Italia e laMar dal Nord sco er tranter laFrantscha dal Sid e l’Europa Centrala. Perquai è el gia adina vegnì utilisà per la navigaziun commerziala. Transportada vegniva surtut rauba greva sco laina u crappa per la construcziun d’edifizis, ma er granezza, vin, sal u chaschiel. Cumbain che las martganzias stuevan vegnir transtgargiadas aVilleneuve,Vevey,Morges eGenevra, valeva il transport cun la nav sco speditiv e favuraivel. Suenter il Lai da Genevra, tranter la citad daGenevra eSeyssel, giascheva in tschancun da sfundrada; perquai stueva la rauba vegnir transportada qua per via terrestra.
Tranter ils onns 1638 e 1648 è vegnì bajegià il Canal d’Entreroches aCossonay en il nordvest daLosanna. La finamira era da colliar ilRodan sur ilLai da Neuchâtel ed ilLai da Bienna cun l’Aara e sur quella cun ilRain. Per motivs finanzials n’ha la davosa etappa tranter Cossonay ed il Lai da Genevra betg pudì vegnir realisada. E cun l’entschatta da la viafier han ils flums e lais en general pers lur muntada sco via da traffic.
Fin en il 18avel tschientaner cursavan sin il lai en emprima lingia bastiments cun in funs planiv ed ina vela quadratica. Per mancanza d’in timun valevan quests bastiments sco difficils da manischar. Pir en il decurs dal 19avel tschientaner è vegnì fatg diever dals bastiments pli gronds cun velas en furma da triangul ch’ins vesa sin blers maletgs. Quasi a medem temp ha cumenzà l’era dals bastiments a vapur.
Per far valair lur dretgs territorials han ils differents stadis er fatg diever sin il lai da pitschnas flottas militaras. A partir dal 1288 avevan ils conts daSavoia en diever pliras galeras genuaisas. En il 17avel tschientaner ha erBerna utilisà cun il ‹Grand-Ours› ed il ‹Petit-Ours› dus bastiments da guerra ch’èn daventads enconuschents. E la citad daGenevra possedeva ina galera cun diesch chanuns. Dapi il 1940 èn en servetsch sin il lai divers bastiments rapids da la polizia, da la duana sco er da l’armada svizra.
Placat turistic dal 1904
A l’entschatta dal 19avel tschientaner ha cumenzà a sa sviluppar il turissem ch’ha dumandà suenter ulteriuras pussaivladads da pudair transportar passagiers sin il lai. Sin iniziativa da l’AmericanEdward Church è vegnida messa en funcziun il 1823 la nav a vapur ‹Guillaume Tell› cun ina capacitad da 200 persunas. Quai è stà l’emprima nav a vapur sin in lai svizzer insumma. Ses success ha dumandà suenter ulteriurs bastiments, tant sin il Lai da Genevra sco er sin ils ulteriurs lais.
Sin il Lai da Genevra èn diversas societads da navigaziun sa concurrenzadas a l’entschatta, ma gia l’onn 1840 han ins pudì serras emprimas cunvegnas per la finala sa liar l’onn 1873 a laCompagnie générale de navigation sur le lac Léman (CGN). Durant la belle époque ha la navigaziun da passagiers pudì giudair ses temp da fluriziun. Avant l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala il 1914 possedeva la societad betg main che 19 bastiments. Las guerras e diversas crisas han chaschunà grondas difficultads, e quai cumbain ch’è vegnida introducida il 1934 la transmissiun diesel-electrica ch’ha gidà a reducir massivamain ils custs da manaschi.
Dapi ils onns 1960 è la situaziun puspè sa megliurada marcantamain. Actualmain curseschan sin il Lai da Genevra otg bastiments a rodas da pala (che furman uschia la pli gronda flotta da quest gener sin il lai europeic) ed otg bastiments a spirala. En pli mainan a Genevra pitschnas navettas (che vegnan numnadas ‹Mouettes›, per rumantsch muettas) passagiers d’ina riva a l’autra.
Emprimas prescripziuns davart la protecziun dals peschs en il Lai da Genevra dateschan dal 14avel tschientaner. Fin il 1880 èn ils dretgs da pestga vegnids reglads tras la noblezza u las citads. Las raits e la quantitad da pestga vegn controllada dapi il 16avel tschientaner per evitar ina surexplotaziun dals effectivs.
Il 1880 è entrada en vigur ina cunvegna internaziunala tranter laFrantscha e laSvizra areguard la pestga sin il Lai da Genevra. Ils pestgaders da professiun dalchantun da Vad han dentant insistì da schliar questa cunvegna. En ils onns 1980 è puspè entrada en vigur ina cunvegna che dat als pestgaders per hobi la libertad da pestgar sin tut il lai, entant che pestgaders da professiun èn liads vi dals cunfins naziunals. Actualmain va la tendenza puspè en direcziun da zonas surstatalas er per ils pestgaders da professiun.
Féra e gravenche, las duas spezias da peschs endemicas che vegnivan tschiffads il pli savens en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner, valan oz sco extinguidas, per part pervia da surexplotaziun.[7]
Ina da las attracziuns las pli enconuschentas al Lai da Genevra furma il chastè d’auaChillon sperMontreux al nordost dal lai. Igl è quai in dals edifizis istorics che vegnan visitads il pli savens en l’entira Svizra. Il chastè è situà sin in nas da grip en il lai.[8]
DavantLa Tour-de-Peilz, tranterMontreux eVevey, sa chatta il vrac da la ‹Hirondell› en ina profunditad da 40 fin 60 meters. Il bastiment era sfundrà ils 10 da zercladur 1862 suenter esser siglì en ina furmaziun da grippa.
Ils 28 d’avust 1910 èArmand Dufaux partì cun in biplan, construì d’el sez ensemen cun ses frar Henri, sperNoville/St. Gingolph ed è sgulà sur il lai fin a Genevra. Per ils radund 66 kilometers ha el duvrà 56 minutas; quai è stà da quel temp il pli lung sgol sur aua averta. Uschia ha Dufaux gudagnà il premi dal pionier d’automobilPerrot Duval per la traversada dal Lai da Genevra.
Fin oz èn quatter sutmarins sfunsads en il Lai da Genevra: il mesoscaf dadAuguste Piccard (en rom da l’Exposiziun naziunala svizra dal 1964), la F.-A. Forel (1979) e dus sutmarins russ il 2011.
Dapi il 1939 vegn manada tras mintg’onn la regatta a velaBol d’Or che maina daGenevra aLe Bouveret ed enavos.
Il gir enturn il Lai da Genevra è ordvart popular tar ils ciclists. Il percurs da bundant 173 kilometers è fitg planiv e maina tras cuntradas variadas e per part davent dal traffic motorisà.
