Scoanimals vegnan designadas creatiras cun nuschegl da la cella (eucariots) che na gudognan lur energia per il metabolissem betg sco lasplantas or da glisch dal sulegl, che basegnan oxigen per trair flad e che n’appartegnan betg als bulieus. Per gudagnar energia e materia sa nutreschan animals d’autras creatiras (eterotrofia). La gronda part dals animals èn abels da sa mover a moda activa e disponan d’organs sensitivs. La scienza dals animals è lazoologia; il mund dals animals vegn er numnà fauna, quel da las plantas flora. Ord vista da la taxonomia sa numna il reginavel dals animals Animalia (dal latinanimus, ‹olma›, en il senn da creatiras ‹animadas›, biologic creatiras eterotrofas cun funcziuns da gnerva e da senns). Da l’entira massa da las creatiras che vivan sin terra (1,8·1015kg) èn be 2‰ (3,5·1012kg) animals.[1]
‹Animals› n’è entaifer la sistematica biologica nagina unitad filogenetica. Per ordinari vegn designada entaifer la taxonomia cun ‹reginavel dals animals› la gruppa dals animals da bleras cellas (metazoa). Malgrà las grondas differenzas tranter vertebrats, insects, stailas da mar, medusas e tut ils auters animals da bleras cellas, furman quels tenor il stadi d’enconuschientscha odiern effectivamain ina gruppa sistematica unitara cun in perdavant communabel. Il term ‹metazoa› è oriundamain vegnì stgaffì sco cuntrast tar ils protozoa, ils animals d’ina cella. Sco ch’ins sa oz, furman quests ultims però nagina gruppa unitara entaifer l’evoluziun. Per exempel èn ils tscheglins parentads pli ferm cun las plantas (omaduas gruppas appartegnan als Diaphoretickes) che cun ils animals da bleras cellas.
Ord vista da la biologia sa tracti er tar l’uman d’in animal. En il diever da la lingua betg biologic, tranter auter er en il context giuridic, vegn però per ordinari manegià cun ‹animals› ils ‹animals cun excepziun da l’uman›.
La noziun ‹animal› è gia vegnida stgaffida en l’antica e furma medemamain la basa da la taxonomia fundada daCarl von Linné sco er da la sistematica biologica. Fin en il 19avel tschientaner ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner vegniva be differenzià tranter animals (Animalia) e plantas (Plantae). En ovras popularas e d’introducziun è questa bipartiziun però anc sa mantegnida bundant pli ditg.
Tenor analisa da lur sequenza ADN furman ils animals, ils bulieus ed intginas gruppas da parentella per gronda part monocellularas ina cuminanza da derivanza entaifer ils eucariots; quella vegn numnada Opisthokonta. Tratgs caracteristics dals Opisthokonta èn tranter auter: la cella dispona be d’ina flagella (sche quella n’è betg regredida secundarmain); quella cumpara adina senza Mastigonema e cun dus centriols. Spezias u stadis d’ina cella possedan mitochonders cun Cristae plattas. Ils Opisthokonta sa cumponan da duas gruppas sora. Ina da quellas, ils Nucletmycea, cumpiglia ils bulieus ed intginas gruppas parentadas (per gronda part d’ina cella). L’autra gruppa, ils Holozoa, cumpiglia ils animals ed intginas gruppas parentadas. Tar questas sa tracti da:
Ichthyosporea: parasits u simbiots sumegliants a bulieus ch’ins ha l’emprim cumprovà en diversas spezias da peschs ed en il fratemp er en diversas autras gruppas d’animals.
Filasterea: protozons d’ina cella cun pseudopodias fitg lungs, betg diromads, che vivan ubain libramain en l’aua da mar (Ministeria vibrans) u che furman endosimbionts d’animals (Capsasporidae).
Aphelidea: parasits d’ina cella che vivan sin algas e ch’èn segnads d’in ciclus da vita cumplex: cellas ameboidas penetreschan en la spora da l’alga ospitanta e sa stabiliseschan sin la surfatscha da la cella; tras divisiun da la cella vegnan alura producidas cellas da derasaziun.
Corallochytrium limacisporum, in monocellular che viva libramain en la mar e ch’è pir vegnì scuvert il 1987 en grips da curals tropics. Parents directs n èn fin uss enconuschents nagins.
(Choanomonada u Choanoflagellata)
En la gronda part da questas gruppas èn las furmas monocellularas segnadas d’appendixs da la cella (pseudopodia) lungs e senza diromaziun cun in skelet intern airi che consista da filaments d’actina, entant ch’ils auters ‹protists› (p.ex. ils Amoebozoa) furman pseudopodia lads e diromads. Ils filaments pudessan correspunder als appendixs (Mikrovilli) dal ‹cularin› dals flagellats a cularin. La gruppa ch’è parentada il pli stretg cun ils animals da bleras cellas furman precis ils flagellats a cularin (Choanoflagellata); quels disponan da blers tratgs cuminaivels cun ils Choanozyten da las spungias (Porifera), in tip da cella entaifer las chombras da turnigls.
Colonia d’organissems monocellulars (Ichthyosporea)
Las relaziuns da parentella da las gruppas ch’èn fin uss vegnidas intercuridas a fund e che furman uschia la stretga parentella dals animals, pudessan vesair or sco suonda:
Opisthokonta
Nucletmycea
Holozoa
Ichthyosporea
‹Filozoa›
Filasterea
Choanozoa/Apoikozoa
Choanomonada
Metazoa (animals da bleras cellas)
Co che las ulteriuras gruppas menziunadas fissan d’integrar en questa sistematica n’è per il mument betg cler, damai che retschertgas cumplessivas n’èn betg avant maun. Probablamain è peròCorallochytrium limacisporum situà en ina posiziun basala en cumparaziun cun las autras gruppas.[2]
A la fin dal precambrium (spirala superiura) hai dà ina veritabla explosiun da las spezias entaifer il reginavel dals animals
Savens vegn Animalia duvrà sco sinonim per Metazoa. Ils Choanoflagellata d’ina u da paucas cellas na vegnan alura betg considerads sco animals per propi, mabain sco gruppa-sora dals Animalia.
Il term Metazoa cumpiglia tut las gruppas d’animals da bleras cellas. Fin oz èn enconuschentas radund 1,2 milliuns spezias ch’appartegnan a quest taxon. Ensemen cun las spezias che n’èn anc betg vegnidas descrittas vegn stimà ch’i sa tractia en tut da 10 fin 20 milliuns spezias. La gronda part da las spezias enconuschentas appartegnan als artropods (1 milliun u bundant 80%); entaifer quels furman ils baus ed ils splerins ensemen radund la mesadad da las spezias. Artropods e molluscs, cun radund 100000 spezias il segund grond tschep, enserran 90% da tut las spezias recentas. Ils vertebrats cumpiglian radund 5% da las spezias entaifer la fauna.[3]
Sper il fatg ch’ils Metazoa sa cumponan da pliras cellas, furma la differenziaziun e spezialisaziun da lur cellas ina da las caracteristicas principalas. Uschia chattan ins gia tar las spungias differents tips da cellas che servan p.ex. a sa nutrir, a la respiraziun u a la construcziun dal skelet. Ulteriurs tratgs communabels dals Metazoa datti areguard il svilup da la cella d’ov fructifitgada ed il genom dals mitochonders.
Cura entaifer l’evoluziun ch’ils emprims Metazoa èn cumparids vegn discutà fin oz a moda cuntraversa.[4] Quai è surtut d’attribuir al fatg che tut ils fossils dalprecambrium – surtut quels dal temp avant l’ediacarium – èn grevs d’interpretar e che lur attribuziun è dispitada. En las stresas pli giuvnas da l’ediacarium, suenter il temp da glatsch da Gaskiers avant ca. 580 milliuns onns, sa chattan intgins fossils che vegnan attribuids als Metazoa. Ils pli vegls represchentants dals tscheps d’animals recents dals quals l’attribuziun è incontestads derivan però pir dalcambrium avant ca. 541 milliuns onns. En la fauna dal cambrium tempriv sco ch’ins la chatta en la regiun chinaisa Chengjiang (avant ca. 520 milliuns onns) èn gia represchentads quasi tut ils tscheps d’animals ch’han insumma il potenzial da daventar fossils. Il fatg che la fauna ‹moderna› cumpara relativamain andetg en gronda variaziun numn’ins l’explosiun cambrica.
Simplifitgond la cumplexitad dal reginavel dals animals ‹per il diever da mintgadi› vegn savens differenzià tranter ils invertebrats ed ilsvertebrats. Tar ils invertebrats sa tracti d’ina gruppa informala che cumpiglia ils uschenumnads ‹animals inferiurs›. Ed ils vertebrats (Vertebrata) vegnan sutdividids – tenor la taxonomia tradiziunala – en las classas dalspeschs, dalsamfibis, dalsreptils, dalsutschels e dalsmammals.
In proxim stgalim da differenziaziun furma l’enumeraziun da la fauna tenor tscheps. Ensemen cun ils Urochordata ed ils Cephalochordata – dus suttscheps che cumparan exclusivamain en l’aua – appartegnan ils vertebrats al tschep dals Chordata. Cumplettond il maletg cun ina part dals tscheps e da las classas dals ‹animals inferiurs› sa preschenta p.ex. il suandant maletg:
Cun agiuntar intgins tscheps supplementars (t.a. verms plats) sa laschan las gruppas principalas dal reginavel dals animals, il dumber da lur spezias e lur spazi da viver visualisar sco suonda:
Entaifer la sistematica cumplexa vegnan ils accents savens mess in pau auter, numnadamain cun focussar sin impurtants pass evolutivs e gruppar ensemen ils tscheps e las classas situadas avant resp. suenter il svilup respectiv. Da quai resultan per ordinari trais gruppas:
Ils Metazoa basals
Ils Protostomia
Ils Deuterostomia (magari cun ulteriura separaziun dals Chordata)[5]
Represchentaziun filogenetica da las relaziuns da parentella entaifer ils Metazoa
Tradiziunalmain vegniva il reginavel dals animals sutdividì en tscheps (tranter 27 e 36). Oz desistan ils biologs per part da far ina stricta divisiun en bists sco gruppas principalas. Il sistem cladistic (dal grec veglklados = rom) dal biologWilli Hennig (1913–1976) represchenta la fauna en furma d’ina planta che sa sroma adina pli fitg. Questa visualisaziun na focusescha main sin il ‹resultat› apparent da l’evoluziun, vul dir sin il status actual, mabain tegna pli ferm quint dal svilup evolutiv e da las relaziuns da parentella tranter las singulas spezias, pia da la filogenesa. En ina tala visualisaziun sa musa era che spezias apparentamain ‹superiuras› pon esser pli veglias, entant che autras, apparentamain inferiuras, èn sa sviluppadas pli tard.
En la tradiziun dal dretg roman èn animals vegnids resguardads sur lung temp entaifer il dretg civil sco chaussas. Quai è per gronda part sa midà en il decurs dals onns 1980/90 (p.ex. enSvizra il 1993). La protecziun dals animals è fixada en Svizra dapi il 1973 en la Constituziun federala.
↑Cf. en general B.F. Lang, C. O’Kelly, T. Nerad, M.W. Gray, G. Burger:The Closest Unicellular Relatives of Animals. En:Current Biology, tom 12, 2002, p. 1773–1778.
↑Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (ed.):Spezielle Zoologie. Part 1:Einzeller und Wirbellose Tiere. 2. ed. Elsevier, Spektrum Akademischer Verlag, Minca 2007, p. 69.
↑John A. Cunningham, Alexander G. Liu, Stefan Bengtson, Philip C.J. Donoghue (2017):The origin of animals: Can molecular clocks and the fossil record be reconciled? En:Bioessays 39 (1).
↑Areguard la sistematica da la fauna cf. las ovras inditgadas en la glista da litteratura sco er: C.W. Dunn, A. Hejnol, D.Q. Matus, K. Pang, W.E. Browne, S.A. Smith, E. Seaver, G.W. Rouse, M. Obst, G.D. Edgecombe, M.V. Sørensen, S.H. Haddock, A. Schmidt-Rhaesa, A. Okusu, R.M. Kristensen, W.C. Wheeler, M.Q. Martindale, G. Giribet:Broad phylogenomic sampling improves resolution of the animal tree of life. En:Nature, tom 452, nr. 7188, 10 d’avrigl 2008, p. 745–749.
.jpg)
.jpg)
