Kichwa |
---|
 |
---|
Kañariawaq |
Mama llaqta | Ikwayur
Kulunsuyu
Piruw |
Tiyay | Ikwadurpi:Asway marka,Bolívar marka,Chimpurasu marka,Impapura marka,Kañar marka,Kutupaksi marka,Loja marka,Napu marka,Orellana marka,Pastasa marka,Pichincha marka,Sukumpiyu marka,Tunqurawra marka,Zamora Chinchipe marka. Piruwpi:Luritu suyu,Mayutata suyu,San Martin suyu |
Runakuna | 5.860.190 (2011) |
Simi | Kichwa simi,Kastilla simi |
Iñiy | Katuliku iñiy, Tawantinsuyu iñiy |
Kichwa runa (Kichwaruna) nisqakunaqa -Inka ichaInga nikuqpas - lliwKichwa rimaqrunakunam,Ikwadur,Kulumbya, ChinchaPiruwpi kaqQhichwa runam, ahinataqPuruhakuna,Kañarikuna hukkunapas.
Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqaECUARUNARI nisqam.
Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna,Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta,Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushakKitupi kawsarka, pay IkwadurpaAntikunata kawarkan,Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi),San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi,Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawkakurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawkaayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, InkakunaTupak YupankikaWayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikunata kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakunaTawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka,Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapiAtawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi,KunkistadurSebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llaktaIspañapakmi nirka. Chay kipa,19 ñiqin pachakwataman, ashta kichwa runakunakaasindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan.20 ñiqin pachakwatapi, hatun pushakEloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shinaDolores Cacuango,Tránsito Amaguaña) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinallaECUARUNARI), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunakaIskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.
Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakunamaki kapchiyta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)[2]. ShinapashUtawalu runakanaka,Sarakuru runakunakapash sumakmaki kapchiykunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata,pachalinakunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakunakatakikkunami kan.
Kichwa tushukkuna, llaktapak churanakunawan (Chikuy)Kichwa runakunakichwa simita riman. Kichwa simika ashta dialectokunata (shina Sachapa kichwa,Chimpurasupa kichwapash,Impapurapa kichwapash etc.) charin, chaymanta yachachikkunakaKichwa Amawta Kamachikpi tantanakurirka, paykunakaShukllachishka Kichwa rurarka. Kunan,Iskay simipi iskay kawsaypi yachay wasikunapi,Shukllachishka Kichwaka yachachishkami kan. Shinalla, ashtawan kichwa runakunakakastilla simita riman. Ayllu llaktakunapi, tawka runakunaka runa simita kastilla simiwan chapun, chay rimaykunakachapushka nishkami.
Kichwa runakunapa kawsayka llaktapi hatun sapikunata charin. Paykuna yuyanPachamamaka ñuka wasimi kan, chaymanta paymanmikunakunata karan. Shinalla kichwa runakunaka yuyan,Inti kunukta,achiktapash ñukanchikman karan. ChaymantaInti raymipi tukuy watakunapitushunami,takinamipash kan. Kichwa runapa kawsaypi, ruku runakuna ashta kuyashkami kan, paykunakataytaka,mamaka nishkami kan.
Ikwadurpi, kichwa runakuna Antikunapi,Amasuniyapipash kawsan. Amasuniya kichwa kunakunamamallaktayuk kan. PaykunaNapu markapi,Pastasa markapi,Sukumpiyu markapi,Orellana markapipash kawsakun. Chay markakunapi, 80.000 kichwa runakuna kawsakun, CODENPE nin[3]. Amasuniya mamallaktapi, iskay runa llaktakuna tiyan, shuk runa llaktapiNapurunakunaka kawsakun, shuk runa llaktapipashPastasa runakunaka kawsakun.Sarayaku shuk Amasuniya kichwa ayllullaktami kan.
Shuk kichwa runakunaAntikunapi kawsan. Antikunapi, tawka kichwa runa llaktakunaka tiyan :
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Kañari | Tumipampa kiti | Baños kitilli,Mullituru kitilli, Octavio Cordero kitilli,Quingeo kitilli, Santa Ana kitilli,Sidcay kitilli, Tarqui kitilli,Turi kitilli, El Valle kitilli |
Kañari | Walasiyu kiti | Walasiyu kitilli,Jadan kitilli, San Juan kitilli,Zhidmad kitilli |
Kañari | Nabón kiti | Nabón kitilli,El Progreso kitilli |
Kañari | Santa Isabel kiti | Santa Isabel kitilli |
Kañari | Siksik kiti | San Miguel de Jima kitilli,Ludo kitilli |
Kañari | Oña kiti | Susudel kitilli |
Kichwa warmi,Alawsi llaqtayuq (Chimpurasu markapi), Ikwadur mama llaqtamantaRuna llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Puruha | Rispampa kiti | Rispampa kitilli,Yaruki kitilli,Kacha kitilli,Kalpi kitilli,Flores kitilli,Liktu kitilli,Punkala kitilli,Punin kitilli,Kimyak kitilli,San Juan kitilli,San Luís kitilli |
Puruha | Alawsi kiti | Alawsi kitilli,Achupallas kitilli,Wasuntus kitilli,Multitud kitilli,Pumallakta kitilli,Sibambe kitilli,Tixan kitilli |
Puruha | Kulta kiti | Kashapampa kitilli,Santiago Kitu kitilli,Sikallpa kitilli,Kañi kitilli,Kulumpi kitilli ,Juan de Velasco kitilli |
Puruha | Champu kiti | Champu kitilli |
Puruha | Wamuti kiti | Wamuti kitilli,Siwara kitilli,Palmira kitilli |
Puruha | Wanu kiti | La Matriz kitilli,Rusaryu kitilli,Ilapu kitilli,San Andrés kitilli,San Isidro Patulu kitilli,Valparaíso kitilli |
Puruha | Pallatanka kiti | Pallatanka kitilli |
Puruha | Pinipi kiti | Pinipi kitilli,El Altar kitilli,Matus kitilli,Puela kitilli,San Antonio de Bayushig kitilli,Bilbao kitilli |
Puruha | Kumanta kiti | Kumanta kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Karanki | Antonio Ante kiti | Andrade Marín kitilli |
Natawila | Antonio Ante kiti | Andrade Marín kitilli,Natawila kitilli,San José de Chaltura kitilli;Atuntaki llaqta ñiqpipas |
Utawalu | Antonio Ante kiti | Andrade Marín kitilli, Natawila kitilli,San Roque kitilli |
Karanki | Ibarra kiti | La Esperanza kitilli,Angochahua kitilli,Karanki kitilli,San Antonio kitilli |
Natawila | Ibarra kiti | San Antonio kitilli |
Utawalu | Ibarra kiti | Ibarra kitilli,Sagrario kitilli,Ampuki kitilli |
Utawalu | Kutakachi kiti | El Sagrario kitilli,Imantag kitilli,Quiroga kitilli,San Phransisku kitilli |
Karanki | Utawalu kiti | San Juan de Ilumán kitilli |
Kayampi | Utawalu kiti | González Suárez kitilli,San Pablo kitilli |
Utawalu | Utawalu kiti | Utawalu kitilli,El Jordán kitilli,Eugenio Espejo kitilli (Calpaquí kitilli),San Juan de Ilumán kitilli,San Luis kitilli,San Rafael kitilli,Miguel Egas Cabezas kitilli (Peguche kitilli),González Suárez kitilli,San José de Quichinche kitilli,San Pablo kitilli |
Karanki | Pimampiru kiti | Mariano Acosta kitilli,San Francisco de Sigsipamba kitilli |
Kayampi | Pimampiru kiti | Pimampiru kitilli,Chuga kitilli,Mariano Acosta kitilli,San Francisco de Sigsipamba kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Kañari | Asuwi kiti | Pindilig kitilli,Rivera kitilli,Taday kitilli |
Kañari | Biblián kiti | Biblián kitilli,Nazon kitilli, San Francisco de Sageo kitilli,Turupampa kitilli |
Kañari | Kañar kiti | Kañar kitilli,Chuntamarka kitilli, Churukupti kitilli,General Morales kitilli, Wallituru kitilli,Honorato Vásquez kitilli, Inkapirqa kitilli,Juncal kitilli, San Antonio kitilli,Zhud kitilli |
Kañari | Tampu kiti | Tampu kitilli |
Kañari | Déleg kiti | Déleg kitilli |
Kañari | Suskal kiti | Suskal kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Pansaliyu | Latakunka kiti | Eloy Alfaro kitilli,Ignacio Flores kitilli,Juan Montalvo kitilli,Buena Ventura kitilli,Alaki kitilli,Belizario Quevedo kitilli,Waytakama kitilli,Urin Husiwanku kitilli,Mulalu kitilli,11 Ayamarkapi kitilli,Puwalu kitilli,San Juan Pastukalli kitilli,Tanikuchi kitilli,Tuwakasu kitilli |
Pansaliyu | La Maná kiti | La Maná kitilli,Wasanka kitilli,Pukayaku kitilli |
Pansaliyu | Panwa kiti | Sunqu kitilli,Muraspunku kitilli,Pinllupata kitilli,Ramón Campaña kitilli |
Pansaliyu | Puhili kiti | Puhili kitilli,Ankamarka kitilli,Wankahi kitilli,La Victoria kitilli,Pilalu kitilli,Tinku kitilli,Sumpawa kitilli |
Pansaliyu | Salcedo kiti | San Miguel kitilli,A. José Holguín kitilli,Kusupampa kitilli,Mulalillu kitilli,Mullikintil kitilli,Pansaliyu kitilli |
Pansaliyu | Sakisili kiti | Sakisili kitilli,Kanchawa kitilli,Chantilin kitilli,Quchapampa kitilli |
Pansaliyu | Sikchus kiti | Sikchus kitilli,Chukchilan kitilli,Isiwili kitilli,Pampas kitilli,Rawrashkakaspi kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Napuruna | Francisco de Orellana kiti | Puerto San Francisco de Orellana kitilli,Dayuma kitilli,Taracoa kitilli,El Edén kitilli,García Moreno kitilli,Nuevo Paraíso kitilli,San José de Guayusa kitilli,San Luis de Armenia kitilli |
Napuruna | Awariku kiti | Nuevo Rocafuerte kitilli,Capitán Augusto Rivadeneira kitilli,Santa María de Huiririma kitilli,Tiputini kitilli |
Napuruna | Joya de los Sachas kiti | Joya de los Sachas kitilli,Pompiya kitilli,San Carlos kitilli,San Sebastián del Coca kitilli |
Napuruna | Luritu kiti | Luritu kitilli,Ávila kitilli,Puerto Murialdo kitilli,San José de Payamino kitilli,San José de Dahuano kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Pastasa | Pastasa kiti | Puyu kitilli,Canelos kitilli,10 de Agosto kitilli,Fátima kitilli,Montalvo kitilli,Corrientes mayu kitilli,Sarayaku kitilli,Tarqui kitilli,Teniente Hugo Ortiz kitilli,Veracruz kitilli |
Pastasa | Mera kiti | Mera kitilli,Madre Tierra kitilli |
Pastasa | Santa Clara kiti | Santa Clara kitilli |
Pastasa | Arajuno kiti | Arajuno kitilli,Kuraray kitilli |
Karapunku kitillipi Kichwa runakunamRuna llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Kayampi | Kayampi kiti | Ayura kitilli,Juan Montalvo kitilli,Ascázubi kitilli,Cangahua kitilli,Olmedo kitilli,Otón kitilli,Santa Rosa de Cusubamba kitilli |
Kayampi | Kitu kiti | Chiqa kitilli |
Kitu Kara | Kitu kiti | Nono kitilli,Pifo kitilli,Píntag kitilli,Tumbaco kitilli,Pomasqui kitilli,Karapunku kitilli,Zámbiza kitilli |
Kitu Kara | Mejía kiti | Machachi kitilli,Aloag kitilli,Aloasí kitilli,Cutuglahua kitilli,Chawpi kitilli,Tampillu kitilli,Manuel Cornejo kitilli,Uyumpichu kitilli |
Kayampi | Pedro Moncayo kiti | Tabacundo kitilli,La Esperanza kitilli,Toacachi kitilli,Malchinguí kitilli,Tupigachi kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|
Chibuleo | Ampatu kiti | Juan Benigno Vela kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Ampatu kiti | Quisapincha kitilli,Wachi Luritu kitilli,Ampatillu kitilli,Augusto N. Martínez kitilli,Constantino Fernández kitilli,Juan Benigno Vela kitilli,Pasa kitilli,Picaihua kitilli,Pilagüín kitilli,San Bartolomé kitilli,San Fernando kitilli,Santa Rosa kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Mocha kiti | Mocha kitilli,Pinguilí kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Patate kiti | Patate kitilli,El Triunfo kitilli,Los Andes kitilli,Sucres kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Pelileo kiti | Chiquicha kitilli,Rusaryu kitilli,García Moreno kitilli |
Salasaka | Pelileo kiti | García Moreno kitilli,Salasaka kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Píllaro kiti | San Andrés kitilli,San José de Poaló kitilli,San Miguelito kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Qiru kiti | Qiru kitilli,Rumipampa kitilli,Yanayaku kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Tisaleo kiti | Tisaleo kitilli |
Runa llaqta | Suyu | Pruwinsya | Distritu |
---|
Qhichwa Pastasa-Tigre | Luritu suyu | Datem del Marañón pruwinsya | Barranca distritu,Pastasa distritu |
Qhichwa Pastasa-Tigre | Luritu suyu | Luritu pruwinsya | Tigre distritu,Trompeteros distritu |
Napuruna | Luritu suyu | Maynas pruwinsya | Ikitus distritu,Mazán distritu,Napu distritu,Putumayu distritu,Torres Causana distritu, |
Napuruna | Mayutata suyu | Tampupata pruwinsya | Las Piedras distritu |
Llakwash | San Martin suyu | Sumaq qhaway pruwinsya | San Pablo distritu |
Llakwash | San Martin suyu | Qurisapa pruwinsya | Agua Blanca distritu,San José de Sisa distritu,San Martin distritu |
Llakwash | San Martin suyu | Wallaqa pruwinsya | Alto Saposoa distritu,Pisquyaku distritu |
Llakwash | San Martin suyu | Lamas pruwinsya | Caynarachi distritu,Cuñumbuqui distritu,Lamas distritu,Pinto Recodo distritu,Rumisapa distritu,San Roque de Cumbaza distritu,Shanao distritu,Tabalosos distritu,Zapatero distritu |
Llakwash | San Martin suyu | Pikuta pruwinsya | Shamboyacu distritu |
Llakwash | San Martin suyu | San Martin pruwinsya | Chazuta distritu,Shapaja distritu |
Llakwash | San Martin suyu | Tukachi pruwinsya | Shunti distritu,Uchisa distritu |
- ↑(es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, IkwadorpakMinisterio de Educación
- ↑(es)Población indígena y afroecuatoriana en Ecuador: Diagnóstico sociodemográfico a partir del censo de 2001, p. 88
- ↑Nacionalidad Kichwa Amazonia
- ↑www.codenpe.gov.ec/ Kichwa runakunamanta (kastilla simipi)
- ↑www.peruecologico.com.pe / Qhichwa Pastasa-Tigre (kastilla simipi)
- ↑www.peruecologico.com.pe / Napuruna
- ↑www.peruecologico.com.pe/ Quechua Lamista / Llakwash runakuna (kastilla simipi)
 | Piruw suyupi runa llaqtakuna |  |
---|
| Qhichwa rimaq runa llaqtakuna:Qhichwa runa ·Chanka runa ·Inka ·K'ana runa ·Qanchi runa ·Q'irus ·Wanka ·Kichwa runa:Llakwash ·Napuruna ·Piruwanu Pastasa runa | |
| Amarumayu sach'a-sach'a suyupi runa llaqtakuna:Qhichwa runa:Llakwash,Napuruna,Qhichwa Pastasa-Tigre ·Arawak rimaq runa llaqtakuna:Amuesha,Ashaninka,Kulina,Chamikuru,Machiqinqa,Nomatsiguenga,Piru ·Hiwaru rimaq runa llaqtakuna:Achual,Awahun,Kandoshi,Wampisa,Shuwar ·Pano rimaq runa llaqtakuna:Amawaka,Kapanawa,Kashibo-Kakataibo,Kashinawa,Isqunawa,Mayo-Pisabo,Mayuruna,Yura (Nawa),Sharanawa,Shipibu-Qunibu,Yaminawa ·Tupi-Waraniyi rimaq runa llaqtakuna:Kukama-Kukamilla ·Kawapana rimaq runa llaqtakuna:Chayawita,Jebero ·Manaraq allinchurasqa:Tawshiru,Tikuna,Urarina ·Peba-Yagua rimaq runa llaqtakuna:Yagua ·Witoto rimaq runa llaqtakuna:Bora,Witoto,Okaina ·Harakmbet rimaq runa llaqtakuna:Amarakaeri ·Takanu rimaq runa llaqtakuna:Ese' Ejja ·Tukanu rimaq runa llaqtakuna:Payawa,Siquya ·Sapara rimaq runa llaqtakuna:Sapara:Arabela,Ikitu | |
| Hukkuna indihina runa llaqtakuna:Aymara runa ·Uru runa | |
| Mawk'a runa llaqtakuna:Chachapuya ·Chimu ·Inka ·Muchik ·Wari |
|