Otronco tupi é umtronco linguístico que abrange diversas línguas das populaçõesindígenas sul-americanas . O tronco tupi abrange diversas famílias linguísticas, as quais, por sua vez, abrangem várias línguas. Entre as línguas mais relevantes deste tronco estão otupi antigo , considerada a "língua indígena clássica do Brasil",[ 1] e onheengatu , também conhecido como tupi moderno e ainda falado atualmente.[ 2] [ 3]
O relacionamento deste tronco com aslínguas caribes foihipótese levantada porAryon Dall’Igna Rodrigues emEvidence for Tupi-Carib Relationships , publicado em 1985, como também a de relações "genéticas" desses dois troncos com omacro-jê .[ 4] Este último é conhecido também como macro-família Tu-Ka-Jê.[ 5]
As línguas ocidentais são faladas emRondônia eMato Grosso .
Ariquém família linguística que reúne as seguintes línguas Tupari família linguística que reúne as seguintes línguas Mondé família linguística que reúne as seguintes línguas Puruborá família linguística extinta que reúne as seguintes línguas Ramarrama família linguística que reúne as seguintes línguas Juruna família linguística que reúne as seguintes línguas Mundurucu família linguística que reúne as seguintes línguas Maweti-Guarani sub-ramo Aueti família linguística que reúne as seguintes línguas Maué família linguística que reúne as seguintes línguas Tupi-Guarani família linguística que reúne as seguintes línguas Os ramos (ou subramos, grupos[ 8] , subgrupos[ 9] , subconjuntos[ 10] ) da família linguísticaTupi-Guarani são (Rodrigues e Cabral 2012):[ 11]
Lista das línguas do tronco tupi segundo Dietrich (2010):[ 8]
Família arikem Karitiâna Arikem, kabixiana Família ramarama Karo (arara do Guariba, uruku) Itogapúk/ntogapíd Família poruborá/puruborá Família mondé Cinta-larga Gavião (ikõrõ, digüt) Suruí/surui do Ji-Paraná, (suruí-)paiter Mondé/sanamaikã/salamãi Aruá, dialeto aruáshi/aruáchi Zoró/pangyjej Família juruna Família tupari Tupari/haarat Ayuru/ajuru/wajuru/wayoró Akuntsu Makurap Mekéns/mequéns/mekém/sakïrabiát/sakiráp - subgrupos:Sakurabiat Guaratira/koaratira/kanoé Koarategayat/guarategaja Família munduruku (línguas tupis centrais) Ramo maweti-tupi-guarani As populações dos povos indígenas que falam as línguas Tupí (IBGE -Censo 2010 [ 12] , citado em Aguilar 2015[ 13] ):
Povo População Arikém 311 Tuparí 1196 Mondé 4789 Puroborá 160 Ramaráma 404 Guajá 536 Guajajara 24428 Tembé 1844 Ka'apor 1541 Jurúna 1240 Mundurukú 13487 Mawé 13310 Awetí 198 Tupi-Guarani 120978 Total 156073
Alguns conjuntos decognatos nas línguas tupis (Nikulin & Carvalho 2019: 277-278):[ 14]
língua subramo sair, chegar ir morder tomar banho veado pesado lua mãe muriçoca Suruí-Paiter Mondé (?)iʧi-ab patiga ŋati-kat ni/-ti nig Mondé Mondé i(ː)tiː gati ti Karo Ramarama to itɨ piʔti tik Puruborá Puruborá anẽm-a ɨdɨ Karitiana Arikem tãm ‘voar’, otãm otɨ pɨti oti ti tik Makurap Tupari ʧ-ato-a ɨtɨː poti ti Tupari Tupari toko-a ‘mascar’ ato-a posi si sik Wayoró Tupari togo ‘macaxeira mascada’ ato-a ɨtɨː poti ti tik Sakurabiat Tupari sogo-a aso-a ɨsɨː posi si Akuntsu Tupari ʧog-a aʧo-a (?) ɨtɨː ti tik Yudjá Juruna ʧa e-ʧuku padetu ʤa Xipaya Juruna ta e-tuku padetu diã Munduruku Munduruku ʧẽm, a̰ʤẽm ʧə a̰ʤok poʃi ˀʃi ʃik Kuruaya Munduruku ʧẽm ʧɨ aɖok iʤi waʤi ʤi(ʔ) ʤik Proto-Tupi-Guarani Maweti-Guarani *ʧẽm,*w-aʧẽm *ʦo *ʧúʔú *aʧuk *poʦɨj *jaʧɨ *ʧɨ Aweti Maweti-Guarani tẽm to túʔú atuk tɨ-wapat potɨj tatɨ tɨ Sateré- Mawé Maweti-Guarani tẽm to túʔú ɨtɨː potɨj watɨ -tɨ
Comparação lexical (Rodrigues 1986):[ 15]
Português Tupinambá Awetí Mundurukú Karitiâna Tuparí Gavião mão po po by py po pabe pé py py i pi tsito pi caminho pe, ape me e pa ape be eu ixe atit, ito on yn on õot você ene en en an en ẽet mãe sy ty xi ti tsi ti pesado posyi potyi poxi pyti potsi patii marido men men itop mana men met onça iawar ta’wat wida omaky ameko neko árvore ’yb ’yp ’ip ’ep kyp ’iip cair ’ar ’at ’at ’ot kat ’al-
Referências↑ Navarro, Eduardo.Dicionário tupi antigo: a língua indígena clássica do Brasil . [S.l.]: Global Editora ↑ Dicionário escolar da língua portuguesa/Academia Brasileira de Letras 2.ª ed. São Paulo: Companhia Editora Nacional. 2008. p. 1261 ↑ RODRIGUES, Aryon Dall'Igna (1994).Línguas brasileiras, para o conhecimento das línguas indígenas . São Paulo: Editora Loyola. p. 41-46.ISBN 8515010453 ↑ Cabral, Ana Suelly Arruda Câmara; Martins, Andérbio Márcio Silva; Silva, Beatriz Carretta Corrêa da; Oliveira, Sanderson Castro Soares de (2014).«A linguística histórica das línguas indígenas do Brasil, por Aryon Dall'igna Rodrigues: perspectivas, modelos teóricos e achados» .DELTA: Documentação de Estudos em Lingüística Teórica e Aplicada .30 (SPE): 513–542.ISSN 0102-4450 .doi :10.1590/0102-445090644999061809 . Consultado em 7 de março de 2018 ↑ Galucio, Ana Vilacy; Muysken, Pieter (Agosto de 2007).«Introdução» . Belém.Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi. Ciências Humanas .2 (2): 9–11.ISSN 1981-8122 .doi :10.1590/s1981-81222007000200002 . Consultado em 7 de março de 2018 ↑ «Nheengatú — Biblioteca Digital Curt Nimuendajú» .Etnolinguistica.org . Consultado em 27 de fevereiro de 2017 ↑ Rodrigues, Aryon Dall’Igna. 1958.Contribuição para a etimologia dos brasileirismos . In:Revista Portuguesa de Filologia vol. 9, p. 1-54. Coimbra: Instituto de Estudos Románicos, Faculdade de Letras daUniversidade de Coimbra . ↑a b DIETRICH, Wolf. O tronco tupi e as suas famílias de línguas. Classificação e esboço tipológico. In: NOLL, Volker.O Português e o Tupi no Brasil . São Paulo: Editora Contexto, 2010. ↑ MELLO, A. A. S. Evidências fonológicas e lexicais para o sub-agrupamento interno Tupí-Guaraní. In: CABRAL, A. S. A. C.; RODRIGUES, A. D. (Orgs.)Línguas Indígenas Brasileiras: Fonologia, Gramática e História . Belém: Editora UFPA, vol. 1, p. 338-342, 2002. ↑ Rodrigues, A. D. (2013).Relações internas na família linguística Tupí-Guaraní .Revista Brasileira De Linguística Antropológica , 3(2).https://doi.org/10.26512/rbla.v3i2.16264 ↑ Rodrigues, Aryon Dall'Igna, and Ana Suelly Arruda Câmara Cabral (2012). "Tupían". In Campbell, Lyle, and Verónica Grondona (eds).The indigenous languages of South America: a comprehensive guide . Berlin: De Gruyter Mouton. ↑ IBGE .O Brasil indígena: os indígenas no Censo Demográfico 2010 . Brasília, DF: Ministério da Justiça,FUNAI ,IBGE , 2010.↑ AGUILAR, Ana Maria Gouveia Cavalcanti.Contribuições para os estudos histórico-comparativos sobre a diversificação do sub-ramo VI da família linguística Tupí-Guaraní . 2015. 223 f., il. Tese (Doutorado em Linguística)—Universidade de Brasília, Brasília, 2015. (PDF ) ↑ Nikulin, Andrey; Fernando O. de Carvalho. 2019.Estudos diacrônicos de línguas indígenas brasileiras: um panorama .Macabéa – Revista Eletrônica do Netlli , v. 8, n. 2 (2019), p. 255-305. (PDF ) ↑ Rodrigues, Aryon Dall'Igna . 1986.Línguas brasileiras: Para o conhecimento das línguas indígenas . São Paulo: Loyola. (PDF )Bancos de dados lexicais