| عربی:النزاريون | |
 | |
| قسم | توحیدیت |
|---|---|
| تشریق | اسماعیلیاہل تشیع |
| امام بیگم | آغا خان چہارم انارہ آغا خان |
| بانی | نزار |
| الگ از | اہل تشیع |
 |
 |
شیعہ اثناعشری • زیدیہ |
مقدس شہر
.jpg)  الخِلافات والدول الشیعیَّہ تریخی واقعات |
نزاریہ (عربی= النزاريون)اہل تشیع دا دوسرا وڈا فرقہ اے (پہلاشیعہ اثناعشری اے )[۱] ایہ تعداد وچ 15-25 ملین (کل شیعہ آبادی دا 20%) نيں۔ نزاری 25 توں زیادہ ملکاں تے علاقےآں وچ رہائش پزیر نيں۔ نزاری تعلیمات وچاجتہاد تے قیاس اُتے خاصا زور اے۔ انہاں تعلیمات وچ قرآن و سنت نوں اصل تے قیاس دے استعمال کیتی حوصلہ افزائی کيتی گئی اے۔ ہور انہاں وچ بین ثقافتی ہم آہنگی (یعنی مختلف علاقےآں، تہذیباں تے قومیت دے افراد نوں اپنی منفرد شناخت دے نال رہنے دا حق) تےسماجی انصاف اُتے وی خاصا زور دتا گیا اے۔آغا خان چہارم انہاں دے امام تے رہبر نيں۔
المستنصر باللہ نے اپنی زندگی وچ ہی، اپنے بعد وڈے بیٹے دے خلیفہ بننے دا اعلبن کے دتا۔ لیکن اوہدی وفات دے بعد چھوٹے بیٹےابو القاسم احمد المستعلی باللہ نے سپہ سالار اعلیٰ دی مدد توں حکومت اُتے قبضہ کر ليا، وڈا بیٹا نزار حمایندی نہ ملنے دی وجہ توں تیسرے دنقاہرہ توںاسکندریہ چلا گیا۔ اوہ دے عاملنصیر الدولہ افتگین نے مستعلی دی تخت نشینی دا سن کر بغاوت کر دتی تے نزار نوں مستحق خلافت مبن کے اس دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ اس معاملے دا علم جدوں مستعلی نوں ہويا تاں اس نے فوجاں بھیج کر اسکندریہ دا محاصرہ کے لیا تے چند روز وچ محصورین نے تنگ آ کے امن دی درخواست کر دتی۔ ایويں نزار ک وگرفتار کر کے قید وچ ڈال دتا گیا جتھے اوہ مر گیا یا قتل کر دتا گیا۔ اوہدی وفات دے مشہور ہونے اُتے ایہ مشہور ہو گيا تے لوکاں نے اسنوں ہی امام مان لیا۔ ایويںاسماعیلیاں وچ اک نويں فرقےنزاریہ دی بنیاد پئی۔
جسنوںحسن بن صباح دی قیادت نے بام عروج تک پہنچیا دتا۔ یون نزاریون دا مرکزایران وچقلعہ الموت وچ منتقل ہو گیا۔
اس نے فاطمی داعیاں توں اسمعیلی مذہب قبول کروایا۔ اصفہان وچ ہی اس نے مستنصر دی بیعت لی تے مختلف علاقےآں توں ہُندا ہويا مصر پہنچیا۔ مصر وچ اسمعیلی داعیاں نے اس دا خیر مقدم کیتا۔ مستنصر نے اسنوں انعام توں نوازیا لیکن اوہدی ملاقات مستنصر توں نئيں ہوسکی۔ اگرچہ اسنوں قاہرہ وچ اٹھارہ مہینے دے بعد مصر چھڈنا پيا۔ کیوں کہ مستنصر دے وڈے بیٹے نزار دا حامی سی ۔ 473 ہجری وچ واپساصفہان پہنچیا۔ اس دے بعد اوہ بلادیز،کرمانطبرستان، دامغان تےفارس دے دوسرے شہراں وچ نزار دی امامت دی دعوت کرنے لگیا۔نظام الملک نے اوہدی گرفتاری دا حکم دتا۔ مگرحسن بن صباح ہتھ نئيں آیا۔
یہ اوہ دور سی کہ اس وقتقرامطہ دی قوتعراق وشام وچ ٹُٹ چکی سی۔ لیکن انہاں دے ہم مذہبایران وغیرہ وچ پھیل گئے سن تے انہاں نے اپنی تحریک نوں خفیہ طور اُتے جاری رکھیا ہويا سی ۔ اس طرح دا ماحول حسن بن صباح دے لئی بہت ساز گار سی ۔ نزار دے ناں نے انہاں دی تحریک نے اک نويں روح پھونک دتی سی۔ ہن ایہ لوک اس دے چھنڈے تلے جمع ہو گئے۔ پرت مار دا سلسلہ فیر توں شروع کر دتا۔ ابتدا وچ ایہ لوکمازندران دی وادیاں وچ جتھے بابک تے اس دے ہم مذہب رہندے سن نمودار ہوئے۔ پہلا قلعہ جو انہاں دے ہتھ لگیا اوہفارس دے قریب سی تے اس دا مالک انہاں دا ہم مذہب سی ۔ فیر اصفہان دے قلعے شاہ در اُتے انہاں دا قبضہ ہو گیا۔سانچہ:اسماعیلیت
اس وقت بغداد وچ خلیفہ عباسی مقتدی باللہ سی ۔ لیکن حکومتملک شاہ سلجوقی دے ہتھ وچ سی۔ حسن بن صباح نے اسی زمانے وچ قوت حاصل کيتی۔ ملک شاہ دے مشہور وزیرنظام الملک نوں نزاریاں 484 ہجری وچ قتل کر دتا۔ انہاں دی قوت ٹوڑنے دے لئی ملک شاہ نے دو دفعہ لشکر بھیجیا، مگر اسنوں کوئی نمائیاں کامیابی نئيں ہوئی۔ 584 ہجری وچ ملک شاہ دے انتقال دے بعد اس دے خاندان دے باہمی جھگڑےآں توں نزاریاں نے فائدہ اٹھایا۔ اوہدی بیوی خاتون جلالیہ دی رائے توں خلیفہ نے اس دے چھوٹے بیٹے محمود نوں سلطنت دے کے ناصر الدنیا والدین دے لقب توں سرفراز کیتا۔ لیکن اس دے وڈے بیٹے برکیارق نے حکومت کھو لئی تے خود رکن الدین دا لقب اختیار کیتا۔ محمود تے اوہدی ماں نےاصفہان وچ پناہ لئی۔ برکیاق نے نزاریاں دی مدد توں اصفہان دا محاصرہ کیتا تے محمود نوں بھگا دتا۔ لیکن اصفہان اُتے نزاریاں دا قبضہ ہو گیا۔ نزاریاں نے اپنی عادت دے مطابق پرت مار شروع کردتی۔ شہر دے باشندے انہاں دے مظالم توں تنگ آ گئے۔ آخر کار اصفہانیاں نے نزاریاں توں خوب انتقام لیا تے انہاں دے کئی سرداراں نوں مار ڈالا۔ اس دے حسن بن صباح قزوین پہنچیا۔ جس دے قریب قلعہ ’ الموت ‘ واقع اے۔ اس مقام دے آس پاس رہنے والےآں توں دوستی کرلئی تے انہاں اُتے اپنے زہد و تقویٰ دا اثر ڈالا۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے چالاکی توں اس قلعے اُتے قبضہ کر ليا۔
الموت نوں مسقرر بنا کے حسن بن صباح نے اسعیلی دعوت تنظیم دی تے چند حدود ( ارکان ) مثلاً رفیق، لاحق تے فدائی دا اضافہ کیتا۔
فدائیاں وچ وڈے انہاں پڑھ جان باز نوجوان شریک کیتے جاندے سن ۔ صرف ہتھیار استعمال کرنے دا فن انہاں نوں سکھایا جاندا سی ۔ ایہ سپاہی حسن دے حکم دی بے عذر اکھاں بند کرکے تعمیل کردے سن ۔ جس دے قتل دا اشارہ ہُندا اسنوں ہر حال وچ قتل کردے۔ اس نے اک جنت وی بنائی سی جتھے ایہ خونخوار اعمال نوں حشیش ( بھنگ ) دے اثر توں بے ہوش کرکے جنت وچ پہنچائے جاندے۔ جتھے پہنچدے ہی اوہ ہوش ربا دلستان حوراں دی آغوش شوق وچ اکھ کھولدے سن ۔ کچھ عرصہ دے بعد اوہ اپنے نوں شیخ دے قدماں اُتے پاندے۔ انہاں نوں فیر جنت وچ پہنچنے دی امید دلائی جاندی تے انہاں لوکاں توں ظالمانہ کم لئی جاندے۔ وڈے وڈے امرا انہی دے خنجراں توں قتل ہوئے تے انہی فدائیاں نے نظام الملک دی وی جان لئی۔ انہاں دی فدائیانہ ذہنیت دا مشہور واقع اے کہ اک دفعہ صلیبی سردار کاؤنٹ سامین شہر ’ مسیات ‘ وچ سنان دا مہمان ہويا۔ ایتھے اسنوں قلعے دے برج دیکھائے گئے۔ خاص کر اوہ برج جو سب توں وڈا سی ۔ اس دے ہر زینہ اُتے دو دو سپاہی ادب توں کھڑے سن ۔ انہاں نوں دیکھ کے باطنیاں دے حکمران سنان نے اپنے مسیحی مہمان توں کہیا اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ فرمان دار نبرد آزما سپاہی توانوں نصیب نئيں نيں۔ ایہ کہندے ہی اس نے اک زینہ دی طرف اشارہ کیتا تے اشارے دے نال ہی اوہ دونے سپاہی جو اوتھے کھڑے سن تھلے کود گئے تے کودتے نيں مر گئے۔ ایہ تماشا دیکھانے دے بعد سنان کہنے گا۔ ایہی دو نئيں بلکہ ایہ جِنّے سپاہی سفید کپئے پہنے کھڑے نيں میرے اک اشارے اُتے ہن اسی طرح جان نثار کرسکدے نيں۔ مسیحی بادشاہ نے کہیا۔ مجھ اُتے کیتا منحصر اے شاید کسی تاجدار نوں ایداں جانثار رعایا نئيں ملی ہوئے گی۔
ملک شاہ دے بعد سلطان سنجر نےحسن بن صباح دا مقابلہ کیتا۔ مگرحسن بن صباح نے نہایت چالاکی توں اسنوں صلح اُتے راضی کر ليا۔ اس دے بعد ایہ ایران دے شہراں دے بعد رفتہ رفتہ شام دے بعض مقاماں وچ وی حسن دے مننے والے پھیل گئے۔ حلب دے اسمعیلی والی رضوان نے صلیبی مسیحیاں توں دوستی کرلئی تے فدائیاں دی اک وڈی جماعت نوں اپنے نال لے کے مسلماناں نوں قاتل کرنا شروع کیتا۔ لیکن رضوان دے مرنے دے بعد مسلماناں نوں فیر قوت حاصل ہو گئی تے انہاں نے اکثر فدائیاں نوں قتل کرڈالا۔ اس دے بدلے وچ فدائیاں نے خلیفہ بغداد دے بھرے دربار وچ دمشق دے اتابک دے دھودے ميں والی خراسان اُتے حملہ کرکے اس دا کم تمام کر دتا۔ اس طرح کئی صوبےآں دے داعی مارے گئے۔ ہن نزاریاں دا رعب تمام اسلامی دولتاں اُتے چھاگیا۔
نزاریاں دا کہنا اے کہ نزارسکندریہ وچ شکست کھا کر ایران چلا گیا تے آغا خان اوہدی نسل توں نئيں اے۔ اگرچہ ایہ تریخ توں ماخذ نئيں اے کیوں کہ ایہ تاریخی حقیقت اے کہ مستعلی نے نزار نوں قتل کرا دتا سی ۔
حسن بن صباح دے بعد تقریباً سوا سو سال تک اس دے جانشیناں دی حکومت کم و بیش شمالیایران دے پہاڑی مقاماں اُتے تےعراق وشام دے چند شہراں وچ باقی رہی۔ آتھواں جانشین رکن الدین خورد شاہ دے زمانے وچ ہلاکو خان نے خلافت بغداد دے نال انہاں دی حکومت دا وی خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعد جو سلسلہ انہاں دا جاری اے اوہ صرف مذہبی اے۔
رکن الدین خود شاہ متوفی654 ہجری دے بعد امام مذکور دے بیٹے شمس الدین محمد نے اپنے چچا دے نال آذر بئیجان دا قصد کیتا۔ ایتھے پوشیدہ طور اُتے رہنے لگے تے زردوزی دا پیشہ اختیار کیتا۔ انہاں دے مریداں نےایران دے علاقےآں وچ اسمعیلیت پھیلائی۔ اس دے علاوہ شمالیہنددستان دے علاقےآں وچ وڈی سرگرمی دیکھادی انہاں دے مورخاں دے مطابق ایہ اکثر ایران دے حکمراناں توں خوف زدہ رہندے سن ۔ انہاں دے ائمہ اکثر درویشی دی زندگی بسر کردے۔ اک دفعہ تاں دفعہشاہ اسماعیل صفوی نے اپنے عہد وچ اسمعیلیاں دے قتل عام دا حکم دے دتا سی ۔ ایہ وی کہیا جاندا اےایران دے بعض شاہاں نے انہاں توں سلسلہ قرابت قائم کیتا سی ۔ تقریباً پونے چھ سو سال ایران نزاریاں دی امامت دا مرکز رہیا۔
ایران دے آخری امام خلیل اللہ علی ( دوم ) یزد وچ سکونت پزیر سن ۔ انہاں دے عہد وچ تعصب دا بازار گرام سی ۔ ملاواں دا دور دورہ سی ۔ انہاں نے اس خوف توں کہ کدرے انہاں دا اقتدار کم نہ ہو جائے 1233 ہجری وچ خلیل اللہ علی نوں قتل کروا دتا۔ جدوں اسمعیلی انہاں دا انتقام لینے اُتے آمادہ ہوئے تاں ایران دے حکمران فتح علی شاہ قاشار نے انہاں دے قاتلاں نوں پھانسی دی سزا دتی تے انہاں دے بیٹے حسن علی نوں آغا خان دا خطاب دتا۔ ایہ امام ایران چھڈ کے ہندوستان آ گئے۔ گویا 1236 ہجری وچ نزاری امامت ہندوستان منتقل ہو گئی۔ امام مذکور دے بعد انہاں دے بیٹے شاہ علی قائم ہوئے جو آغا خان ثانی کہلاندے نيں۔ انہاں دی وفات دے بعد1885ء وچ انہاں دے بیٹے ہزہائینسسلطان محمد شاہ آغا خان ثالث نے انہاں دی جگہ لئی۔1954ء انہاں دے پوتے کریم آغا خان چہارم امام بنے جو حاضر امام صاھب الزماں کہلاندے نيں۔
نزاری عام طور اُتے خوجے کہلاندے نيں۔ اس فرقہ وچ اختلاف دی وجہ توں مختلف جماعتاں نظر آندیاں نيں۔ پنجابی خوجے آغا خان دے ماتحت نئيں نيں۔ لیکن انہاں دے عقیدے بمبئی دے خوجاں توں ملدے جلتے نيں۔ بمبئی خوجاں دی جماعت جو زیادہ منعظم نيں انہاں کاانتظام اک انجمن دے ذریعے ہُندا اے۔ جس وچ تن عہدے دار ہُندے نيں۔ انہاں دی نامزدگی بعض وقت آغا خان دی طرف نال ہُندی اے۔ لیکن اکثر انہاں دا انتخاب خود جماعت کردی اے۔ اکثر خوجاں دے نکاح م طلاق تے وراثت دے احکام اسلامی فقہ توں مختلف نيں۔ انہاں وچوں کچھ اثنا عشری خوجے نيں تے کچھ سنی خوجے کہلاندے نيں۔
ایران وچ اج کل ایہنیشاپور دے دیہات دے علاوہ جام، قین، برجند دے علاوہتاشقند، بدخشاں، روشان، شغنان، واخان وچ ایہ ملا کہلاندے نيں۔ چین وچ سری کول تے اس دے اطراف وی آباد نيں۔چترال کنجوت یاہنزہ تے نقیر وچ انہاں دی کافی تعداد آباد اے۔ ہر جگہ انہاں دی مذہبی کتاباںفارسی وچ ۔ ایہ لوک زیادہ تعلیم یافتہ نئيںنيں۔عربی تاں بالکل نئيں جاندے نيں۔
تقسیم ہند توں پہلے انہاں دی اکثریتگجرات وچ آباد سی اس لئی انہاں دی مادری بولی گجراتی اے۔ ایہ وڈے وڈے شہراں مثلاًبمبئی،کلکتہ،مدراس،احمد آباد،سورت،ناگپور،کراچی تےسندھ وچ آباد سن ۔
تقسیم ہند دے بعد انہاں دی کثیر تعداد پاکستان آگئی۔ اس دے علاوہ ایہکولمبو،سیامسنگاپورعراق تےافریقہ دے بعض شہراں مثلاًممباسا ،کیپ ٹاون،دارسلام زنجبار تے دوسری جگہاں اُتے ایہ آباد نيں۔[۲]
سنہ 2015ء وچ جمہوریہ پرتگال توں اک تاریخی معاہدہ دے بعد 11 جولائی 2018ء نوں آغا خان نے لزبن وچ واقع "ہنریک دی مینڈونکا" محل دے پورے احاطے نوں اسماعیلی امامت دا باضابطہ مرکز قرار دتا تے اس دا ناں "دیوان اسماعیلی امامت" رکھیا۔
