لوہا اک کیمیائی عنصر اے جیہداایٹمی نمبر26 تے ایٹمی علامت Fe اے۔ اےزمین وچ سبھ توں بوہتا پایا جان آلا عنصر اے تےزمین دے اندر دے دوویں انگ بناؤندا اے تے زمین دی کھل چ اے چوتھا سبھ توں بوہتا پایا جاݨ آلاعنصر اے۔ اے پہلی ٹرانزیشن سیرییز دی دھات اے۔ بوت وڈے تاریاں وچایٹمی فیوژن دے نال آخری شےنکل-56 بنندا اے جیہڑا کے طاقت کڈدا اے اس توں اگے سارےعنصر طاقت کھاندے نیں۔نکل-56 پہلاںکوبالٹ-56 تے فیر لوہا-56 وچ ماڑا ہو کے بدل جاندا اے۔ اس توں بعدتارا اپنے اندر ای اندر ڈگھ کے سپرنووا دھماکا کردا اے جس توں ایہ ساریاں دھاتاں تے دوجےعنصر بکھر جاندے نیں۔
ایہ ٹرانزیشن عنصراں دی گٹھ دی دعات اے اس وجہ توں ایدیاں بوت ساریاں آکسیڈیشن حالتاں نیں -2 توں +6 تک مگر زیادہ تر اے +2 یا +3 حالت چ پایا جاندا اے۔ اینوںہوا تےپانی چزنگ لگ جاندا اے اس واسطے اے اپنی خالص حالت چٹٹدے تاریاں (Meteorite) تےآکسیجن جِتھے گَھٹ ہووے اوتھے پایا جاندا اے۔ صاف حالت چ لویاچاندی-سرمئیرنگ دی چمکداردھات ہوندی اے مگر ہوا وچ ایہنوںآکسیجن دے نال زنگ لگ جاندا اے تے اے اپݨے آکسائیڈ بݨا دیندی اے۔ دوجیاں دھاتاں نوں جدوں زنگ لگدا اے اوہ اندر دی طرف سُکڑ جاندیاں نیں تے مزید زنگ توں بچیاں رہندیاں نیں پر لوہے وچ پٹھا کم ہُندا اے، زنگ بار دی طرف نکلدا اے تے صاف لوہے نوں سامݨے کر دیندا اے تے ایہنوں وی زنگ لگ جاندا اے۔
لوہے نوں قدیم زمانے توں ورتیا جاریا اے۔ خالص لوہا الومینیم توں وی نرم ہُندا اے تے اینوں کوئلے نال صاف کر کے وی نئیں خالص بنایا جاسکدا۔ لوہے وچ سملٹنگ(کوئلے دے نال صفائی) دے نالکاربن مکس کر کے اینوں سخت کیتا جاندا اے۔ اگرکاربن دی مقدار لوہے وچ 0.2٪ توں 2.1٪ ہووے تےفولاد بݨدا اے جیڑا کے خالص لوۓ توں 1000 گنا سخت ہوندا اے۔ کچا لویا پھٹھی چ کوئلے دے نال گالیا جاندا اے جدے نوں صاف لویا نکلدا اے تےآکسیجن دے نال مزید صفائی تے فولاد بن جاندا اے۔ فولاد تے گھٹ کاربن آلا لوہا دوجیاں دھاتاں دے نال گھول کے انڈسٹری وچ سبھ توں بوہتا ورتیا جاندا اے نیں اپنی خاصیتاں دی وجہ توں۔
لوہے دی مکینکل خاصیتاں چیک کرن واسطے کئی تجربے ہوندے نیں جیناں چ برنل تجربہ، راکول تجربہ یا ٹنسائل طاقت تجربہ اے۔ لوہے دے اُتے تجربیاں دا نتیجہ اکو ای آؤندا اے تے اس وجہ توں دوجیاں دے تجربے دے نتیجیاں نوں لوہے نال رلایا جاندا اے۔ ایناں تجربیاں نے اے دسیا اے کے لوۓ دی سختی اودی خالص پن دی وجہ توں ہوندی اے۔ خالص لوہاایلومینیم توں وی بوتا نرم ہوندا اے۔ صرف 10 کاربن دے ایٹم 10 لکھ لوہے دے ایٹماں وچ پا دتے جان تے ایہناں دی سختی دُگݨی ہو جاندی اے۔ اے سختی 0.2٪کاربن تک تیزی دے نال ودھدی جاندی اے تے 0.6٪ تے جا کے سختی حد تک پہنچ جاندی اے۔
لوہے دیاں چار الوٹروپک حالتاں نیں۔ ایہناں نوں α، γ، δ تے ε کیندے نیں۔ α-لویا جینوں فیرائٹ وی کہندے نیں، عام درجہ حرارت اُتے سبھ توں رکیا ہویا (stable) ہُندا اے۔ اے لوۓ دی اک نرم قسم اے جیڑی کے 912 ڈگری سینٹی گریڈ تے وی صرف 0.021٪کاربن کول سکدی اے۔ 912 ڈگری سینٹی گریڈ توں اتے α-لویا γ-لوۓ چ بدل جاندا اے جیہنوں اسٹینائٹ کہندے نیں۔ ایہ وی نرم جیا ای ہُندا اے مگر ایہکاربن دی وڈی مقدار کول سکدا اے(2.04٪کاربن 1146 ڈگریسینٹی گریڈ تے) تے اس توںفولاد دی اوہ قسم بنائی جاندی اے جیدے توں برتن، ہسپتالاں دا سمان تے کھاݨ پیݨ نوں بیچن آلیاں شیواں بنائیاں جاندیاں نیں۔
اس توں اگلے ایلوٹراپک حالتاںزمین دے اندر دے مادہ نوں بناندے نیں۔ زمین دا سب توں اندر آلا پاسا δ تے ε لوہے دےنکل دے نال کول توں بنیا ہوندا اے۔
لوۓ نوں بوت وڈے تے بوت زیادہ گرمتارےایٹمی فیوژن توں بناندے نیں۔ اے تارے سپرنووا تماکیاں دے نال پھٹدے نیں دے اس کم وچ لویا بن کے وکھر جاندا اے۔ سپنووا تماکیاں واسطے تارا دا وزنسورج توں 9 گنا توں 60 گنا ہونا چاہیدا اے۔ سپرنووا وچ کئی دوجےعنصر وی بݨدے نیں تے لویا ایناں چ سب توں پارا ہوندا اے۔تاراایٹمی فیوژن توں جدوں لویا بنا لیندا اے تے اے اپنے اندر ای ڈگ جاندا اے تے تماکے نال پھٹ جاندا اے۔ اس توں بعد وی بوت زیادہنیوٹران آکے ایناں بنے ہوۓعنصراں تے لگدے نیں تے مزید لویا تے اس توں پارے عنصر بنا دیندے نیں۔
لویا ساریکائنات ج چھٹا سب توں بوتا پایا جان آلاعنصر اے تےزمین چ وی سبھ توں بوہتا پایا جاندا اے۔ مگرزمین دی تہہ وچ ایہ چوتھا سبھ توں بوہتا پایا جان آلاعنصر ہُندا اے۔ تہہ وچ ایہآکسیجن دے نال رلی ہوئی شکل وچ لبھدا اے جیہنوں ہیماٹائٹ تے میگنیٹائٹ کہندے نیں۔
پراݨے دور دیاں شیواں جیہڑیاں لوہے دیاں ہوݨ گھٹ ای لبھدیاں نیں کیونکہ لوہے نوں سونے تے چاندی دے مقابلے وچ زنگ لگ جاندا اے۔ ٹٹدے تاریاں دے لوہے توں بݨے5500 ورھیاں پراݨے موتی گرزا،مصر وِچوں لبھے نیں۔ مصری لوہے توں شیواں 5000 توں 4500 وریاں پہلاں بݨا رہے نیں۔ لوہے نوں تلواراں تے اسلحہ بنان واسطے وی ورتیا جاندا سی کیونجے اےکانسی توں زیادہ سخت ہُندا اے مگر اینوںزنگ وی لگ سکدا اے۔ چڑدےترکی وچ وسن آلی قدیم تہذیب بوہتی پہلی تہذیب خیال کیتی جاندی اے جیہڑی لوہے نوں صاف کرن دے قابل ہوئی۔ اوہناں نے1200 قبل مسیح توں1500 قبل مسیح دے وچکار ایہنوں خالص کرنا شروع کر دتا۔ اوناں توں دوجیاں نے وی ایہ کم سِکھیا۔
یونانیاں نے لوہے دا کم 1100 قبل مسیح وچ سِکھیا۔ رومی بہت زیادہ لوہا ورتدے سن تے رومی سلطنت وچ اک سال وچ 84750ٹن لویا کڈھیا جاندا سی تے اینی آبادی آلےچین وچ صرف 5000ٹن لویا کڈھیا جاندا سی۔ صاف کیتا گیا لوہا چین وچ 550 قبل مسیح وچ پہلی واری بݨایا گیا پَر یورپ وچ اگلے 1500 ورھیاں تک نہ بݨایا جا سکیا۔یورپ وچ میڈیوول دور وچ لوہے نوں صاف کرنا شروع کر دتا گیا تے اس واسطے چارکولبالن دے طور تے ورتیا جاندا سی۔1709 وچ ابراہم ڈاربی نے کوئلے نوں بالݨ دے طور اُتے ورت کے لوہے نوں صاف کرنا شروع کیتا تے انج اوہنے سستا لوہا بنایا جیہدے توں صنعتی انقلاب نوں تیزی مِلی۔
ایران وچ چنگی کوالٹی دا فولاد 1000 قبل مصیح توں بنایا جارہیا سی۔ہندستان وچ اس توں بہتر فولاد 300 قبل مسیح وچ تےچین وچ 500 عیسوی وچ بنایا گیا۔
لوہا تمام دعاتاں چ سب توں بوتا ورتیا جاندا اے، سارے جگ دی دعاتاں دی پیداوار دا 95٪ لوہا ہُندا اے۔ ایہدے گھٹ مل تے بوہتی مظبوطی دی وجہ توں ایہنوں بھاری مشینری بݨاؤݨ واسطے، گڈیاں تے عمارتاں بݨاؤݨ واسطے ورتیا جاندا اے۔ خالص لوہا نرم ہُندا اے تے اس واسطے ایہنوںفولاد دے طور تے ورتیا جاندا اے۔ لوہے نوں تابکاری توں بچاؤ واسطے ورتیا جاندا اے۔ لوہے دے بہت فائدے نیں پَر ایہدے وچ وڈا مسئلہ زنگ ہُندا اے جیہدے توں بچاء واسطے ایہدے اُتے روغن، پالش، دوجی دھات تے ہور کئی شیواں لا کے بچاؤݨ دی کوشش کیتی جاندی اے۔
لوۓ نوں ریایکشن تیز کرن واسطے کیٹالسٹ دے طور تے ورتیا جاندا اے۔ لوۓ کلورائڈ نوں پانی صاف کرن، کپڑے رنگن، روغناں نوں بنان، جانوراں دے کھانے چ تے تانبے نوں سرکٹ بورڈاں توں صاف کرن واسطے ورتیا جاندا اے۔
لوہا بیالوجی وچ وی اپنا کم دکھاؤندا اے تے ایہ خون وچ ہیموگلوبن تے میوگلوبن وچ آکسیجن دے نال رل جاندا اے تے انج سارے جسم وچ آکسیجن پروٹین دے طور تے پہچاؤندے نیں۔
