| ||||
|---|---|---|---|---|
_-_World_Heritage_Site.jpeg) | ||||
| حصہ | قلعہ  | |||
| انتظامی تقسیم | ||||
| ملک |  پاکستان [۱] | |||
| وقوع تھاں | تحصیل دینا ، ضلع جہلم | |||
| عالمی ورثہ عہدہ | عالمی وراثت ٹکانہ[۲] | |||
| تقسیم اعلیٰ | تحصیل دینا ، ضلع جہلم | |||
| متناسقات | 32°57′55″N73°34′35″E / 32.965277777778°N 73.576416666667°E /32.965277777778; 73.576416666667 [۳] | |||
| وقوع متناسقات | ||||
| جیو رمز | 1166822[۴] | |||
ترمیم  | ||||
قلعہ روہتاس (انگریزی: Rohtas Fort) 16ویں صدی دا اکقلعہ اے جوپنجاب، پاکستان دےضلع جہلم وچدینا شہر دے کول واقع اے۔ شیر شاہ سوری دے وزیر راجاٹوڈر مل نے اس قلعے دی تعمیر دی نگرانی کیتی۔ ایہ پنجاب دے سبھ توں وڈے تے مضبوط قلعےآں وِچوں اک اے۔[۵]
ایہ قلعہ نمایاں طور تے برقرار اے۔ ایہنوں 1997 وچیونیسکو داعالمی ثقافتی ورثہ قرار دتا گیا سی۔ یونیسکو نے ایہنوں "وسطی تے جنوبی ایشیا دے مسلم فوجی فن تعمیر دا اک غیر معمولی نمونہ" قرار دتا۔
قلعہ روہتاس جی ٹی روڑ توں 7کلومیٹر دے پینڈے اُتے ضلع جہلم وچ واقع اے۔ ایہنوں شیر شاہ سوری نے 1541ء وچ بناؤنا شروع کیتا سی۔ قلعہ روہتاس 948ھ وچ مکمل ہويا۔ ایہدے اک طرف نالا کس، دوسری طرف نالا کہان تے تیسری طرف گہریاں کھائیاں تے گھنا جنگل اے۔
ایہ قلعہہمایوں تے گکھڑاں نوں روکن واسطے بنایا گیا سی۔ پر ایہ قلعہ ہمایوں نوں روک نئیں سکیا تے ایہدے اُتے گکھڑاں نے مَل مارلیا۔ گکھڑ مغلاں نوں کمک تے بروقت امداد دیندے سن، جو شیر شاہ سوری نوں کسے طور تے گوارا نئيں سی۔ شیر شاہ سوری دی موت دے نال، ہمایوں پنجاب دے علاقے اُتے اپنی حکمرانی دوبارہ حاصل کرن لئی واپس آیا۔ قلعہ روہتاس 1555ء وچہمایوں دے حوالے کر دتا گیا۔ ایہے نتیجے وچ، قلعہ اپنی دفاعی اہمیت توں محروم ہو گیا۔ ایہ اپنے سادہ فوجی انداز تے باغات دی کمی دی وجہ توں مغلاں وچ کدی مقبول نئیں ہویا۔ 1580ء دی دہائی وچ، شہنشاہاکبر نے قریبیقلعہ اٹک تعمیر کیتا جو مغل مفادات لئی موزوں سی۔مہاراجا رنجیت سنگھ نے اپنے راج وچ ایہ قلعہ سردار موہر سنگھ نوں دے دتا۔
قلعہ مرمت ہون توں مگروں ہُن چنگی حالت وچ اے۔
دوسرے قلعےآں توں ہٹ کر قلعہ روہتاس دی تعمیر چھوٹیاِٹ دی بجائے دیو ہیکل پتھراں نال کيتی گئی اے۔ انہاں وڈے وڈے پتھراں نوں بلندیاں اُتے نصب دیکھ کے عقل دنگ رہ جاندی اے۔ اک روایت دے مطابق اس قلعے دی تعمیر وچ عام مزدراں دے علاوہ بے شمار بزرگانِ دین نے وی اپنی جسمانی تے روحانی قوتاں سمیت حصہ لیا۔ انہاں روایات نوں اس امر توں تقویت ملدی اے کہ قلعے دے ہر دروازے دے نال کسے نہ کسے بزرگ دا مقبرہ موجود اے، جد کہ قلعہ دے اندر وی جگہ جگہ بزرگاں دے مقابر پھیلے ہوئے نيں۔ اس توں علاوہ اک ہور روایت اے کہ ایتھے قلعے دی تعمیر توں پہلے اک بہت وڈاجنگل سی۔شیر شاہ سوری دا جدوں ایتھے گزر ہويا تاں ایتھے رہن والے اکفقیر نے شیر شاہ سوری نوں ایتھےقلعہ تعمیر کرن دی ہدایت کیتی سی۔
اک روایت دے مطابقٹوڈرمل نے اس قلعے دی تعمیر شروع ہون والے دن مزدراں نوں فی سلیب (پتھر) اک سرخ اشرفی بطور معاوضہ دین دا اعلان کيتا سی۔ گو قلعہ دی تعمیر اُتے اٹھنے وال اخراجات دا درست اندازہ نئيں لگایا جاسکدا اُتے اک روایت دے مطابق اس اُتے 34 لکھ 25 ہزار روپے خرچ ہوئے۔تزک جہانگیری دے مطابق ایہ اخراجات اک پتھر اُتے کندہ کیتے گئے سن، جو اک زمانے وچ قلعے دے کسے دروازے اُتے نصب سی۔ قلعے دی تعمیر وچ 3 لکھ مزدوراں نے بیک وقت حصہ لیا تے ایہ 4 سال، 7 ماہ تے 21 دن وچ مکمل ہويا۔
ایہ قلعہ چار سو ایکٹر اُتے محیط اے، جد کہ بعض کتاباں وچ اس دا قطر 4 کلومیٹر بیان کيتا گیا اے۔ قلعے دی فصیل نوں انہاں چٹاناں دی مدد توں ترتیب تے تشکیل دینے دی کوشش کيتی گئی جنہاں اُتے ایہ تعمیر کيتا گیا۔
قلعہ اندرونی طور اُتے دو حصےآں وچ تقسیم سی، جس دے لئی اک 1750 فٹ طویل دیوار تعمیر کيتی گئی، جو قلعے دے دفاعی حصے نوں عام حصے توں جدا کردی سی۔ ایہ انہاں قدیم روایتاں دا تسلسل سی، جنہاں دے تحت فوجاں دی رہائش شہراں توں علاحدہ رکھی جاندی سی۔ قلعے دے جنگی حصے دی وسعت دا اندازہ اس امر توں لگایا جاسکدا اے کہ عہد شیر شاہ وچ توپ خانے دے علاوہ 40 ہزار پیدل تے 30 ہزار سوار فوج مع ساز تے سامان ایتھے قیام کردی سی۔ قلعے وچ 86 وڈے وڈے برج یا ٹاور تعمیر کیتے گئے۔ پانی دی فراہمی وچ خود کفالت لئی تنباؤلیاں (سیڑھیاں والے کھوہ) بنائی گئياں سن، انہاں وچوں اک فوجی حصے وچ تے باقی دونے پانی دی پنج ذخیرہ گاہواں سمیت قلعے دے دوسرے حصے وچ واقع سن۔
قلعے دے بارہ دروازے نيں، جنہاں دی تعمیر جنگی حکمت علمی نوں مدنظر رکھ دے کيتی گئی سی۔ ایہ دروازے فن تعمیر دا نادر نمونہ نيں۔ انہاں دروازےآں وچ ہزار خوانی دروازہ، خواص خوانی دروازہ، موری دروازہ، شاہ چانن والی دروازہ، طلاقی دروازہ، شیشی دروازہ، لنگرخوانی دروازہ، بادشاہی دروازہ، گٹیالی دروازہ، سوہل دروازہ، پِپل والا دروازہ تے گڑھے والا دروازہ شامل نيں۔ قلعے دے مختلف حصےآں وچ اس دے دروازےآں نوں بے حد اہمیت حاصل سی تے ہر دروازے دا اپنا مقصد سی تے اس دی خاص ناں وجہ وی سی۔ ہزار خوانی صدر دروازہ سی۔ طلاقی دروازے توں شیر شاہ دے دور وچ ہاتھی داخل ہُندے سن ۔ طلاقی دروازے نوں منحوس دروازہ سمجھیا جاندا سی۔ شیشی دروازے نوں شیشاں تے چمکتی ٹائلاں (چمکتے چوکاں) توں تیار کيتا گیا سی۔ لنگرخوانی لنگر دے لئی استعمال ہُندا سی۔ کابلی دروازے دا رخ چونکہکابل دی طرف سی اس لئی اسنوں کابلی دروازہ کہیا جاندا سی۔ سوہل دروازہ زحل دی وجہ توں سوہل کہلیایا۔ جدوں کہ اسنوں سہیل دروازہ وی کہیا جاندا سی کیونجے حضرت سہیل غازی دا مزار ایتھے واقع سی۔ گٹیالی دروازے دا رخ چونکہ گٹیال پتن دی طرف سی اس لئی اسنوں ایہ ناں دتا گیا۔ اس طرح مختلف دروازےآں دے مقاصد مختلف سن تے انہاں نوں مختلف کماں دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ بارہ دروازےآں وچوں اک یعنی لنگرخوانی دروازہ براہ راست جنگی علاقے وچ کھلدا سی تے ایہ دشمن دی فوجاں دے لئی اک طرح دا جال سی۔ اس دروازے توں گزر کر اندر آنے والا شخص فصیل دی برجیاں اُتے مامور محافظاں دے براہ راست نشانے اُتے آ جاندا سی۔ ايسے طرح خواص خوانی دروازہ دہرا بنایا گیا سی۔ مغربی سمت اک چھوٹی سی ’’ریاست‘‘ علاحدہ بنائی گئی سی، جو چاراں جانب توں دفاعی حصار وچ سی۔ اس دے اندر جانے دا صرف اک دروازہ سی۔ اس چھوٹی سی ریاست دے بلند ترین مقام اُتے راجا مان سنگھ دی حویلی سی، جو مغل شہنشاہاکبر اعظم دا سسر تے اس دی فوج دا جرنیل سی۔
قلعہ روہتاس دا سب توں قابلِ دید، عالیشان تے ناقابل شکست حصہ اس دیفصیل اے۔ اس اُتے 68 برج، 184 برجیاں، 06881 کگرے تے 8556 سیڑھیاں نيں، جو فن تعمیر دا نادر نمونہ نيں۔ اس دےبرج صرف فصیل دی خوب صورتی ہی وچ وادھا نئيں کردے بلکہ ایہ قلعے دے مضبوط ترین دفاعی حصار وچ وی اہم کردار ادا کردے نيں۔ فصیل دی چوڑائی سبھ توں زیادہ اے۔ فصیل دے چبوترے سیڑھیاں دے ذریعے اک دوسرے توں منسلک سن ۔ فصیل تن منزلاں وچ دو یا سہ قطاری تعمیر کيتی گئی سی۔ سب توں بلند ترین حصہ کنگراں دی صورت وچ تعمیر کيتا گیا۔ چبوتراں دی چوڑائی تن فٹ توں زیادہ اے تے ایہ تیر اندازےآں تے توپچیاں دے لئی استعمال کیتے جاندے سن ۔ انہاں دی بلندی مختلف سی، جو 8 فٹ توں 11 فٹ دے درمیان سی۔ ایہ کنگرے صرف شاہی فوجاں نوں دشمن توں تحفظ ہی فراہم نئيں کردے سن بلکہ انہاں توں دشمناں اُتے پگھلا ہويا سیسہ تے کھولدا ہويا پانی وی انڈیلا جاندا سی۔ درمیانی چبوترے درحقیقت فوجیاں دے کھڑے ہونے دی جگہ سن تے انہاں دی چوڑائی ساڈھے چار فٹ توں 7 فٹ دے درمیان سی، جد کہ چبوتراں دی آخری قطار دی چوڑائی ساڈھے چھ فٹ توں ساڈھے اٹھ فٹ دے درمیان سی۔
ایہ گل حیرت انگیز اے کہ اِنّے وڈے قلعے وچ محض چند رہائشی عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں سن۔ قلعے دی عمارتاں وچوں اک عمارت نوں شاہی مسجد کہیا جاندا اے تے چند باؤلیاں وی بنائی گئی سن۔ بعد وچ اک حویلی تعمیر کيتی گئی، جسنوں راجا مان سنگھ نے بنوایا سی۔ محلات دے نہ ہون دے باعث مغل شہنشاہ اس قلعے وچ آ کے خیمےآں وچ رہیا کردے سن۔ ایہ قلعہ صرف دفاعی حکمت علمی دے تحت بنایا گیا سی، اس لئی شیر شاہ سوری توں بعد وی برسر اقتدار آؤن والےآں نے اپنے ٹھہرن لئی ایتھے پُر تعیش رہائش گاہ دا اہتمام نئيں کيتا۔
شاہی مسجد چھوٹی اے لیکن خوب صورت مسجد اے۔ ایہ مسجد شاہی دروازے دے نزدیک واقع اے تے ايسے وجہ توں شاہی دروازے نوں بادشاہی دروازہ وی کہیا جاندا اے۔ ایہ مسجد صرف اک کمرے تے صحن اُتے مشتمل اے۔ مسجد دا مرکزی ہال 63 فٹ طویل تے 24 فٹ چوڑا اے۔ ایہنوں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے۔ مرکزی ہال دی اندرونی چھت مسطح اے، البتہ اُتے گنبد بنے ہوئے نيں۔ لیکن ایہدے باہر کوئی مینار یا گنبد نئيں۔ بیرونی دفاعی کندھ ایہدی پشت اُتے واقع اے۔ ایہ مسجد سوری عہد دی چند انمول تے قابل دید تعمیرات وچوں اک اے۔
حویلی مان سنگھ مغل شہنشاہاکبر اعظم دے وفادار جرنیل راجا مان سنگھ دے ناں توں موسوم اے، جس دا انتقال1614ء وچ ہويا۔ ایہ محل قلعہ روہتاس دی سب توں بلند ترین چٹان اُتے تعمیر ہويا تے ایہداطرز تعمیر کافی حد تک عربی، ایرانی تے افغانی دی بجائے ہندوانہ سی۔ 25 بیگھا زمین اُتےسطح سمندر توں 2260 فٹ دی بلندی اُتے تعمیر ہونے والا ایہ محل سفید رنگ دا سی۔ اکبر اعظم نے اس گنبد نما محل نوں ہور خوب صورتی بخشنے دے لئی اس دے اردگرد ہور عمارتاں وی تعمیر کرائی سن۔ اس دی چھتاں، دروازےآں تے جھروکاں وغیرہ وچ اج تک نفیس نقش تے نگار تے پچی کاری موجود اے۔
رانی محل حویلی مان سنگھ توں تن سو گز دے فاصلے اُتے شمال دی جانب موجود اے۔ ایہدے وچ راجا مان سنگھ دی بیوہ بھین شریمتی روپ کماری رہندی سی۔ ایہ محل چونکہ اپنا اصل رنگ تے روپ کھو چکيا اے اس لئی لوک ہن ایہنوں کالا محل کہندے نيں۔ ایہنوں بھربھرے پتھر نال اک مینار دی صورت وچ بنایا گیا سی، جیہدی بلندی 80 فٹ اے۔ اس محل دی مغربی جانب اک کھلا پلیٹ فارم (چبوترا) اے جو درحقیقت زیر زمین کمرے دی چھت اے۔ محل وچ پہرے داراں دے کمرے تے دونے محلےآں دا ملانے دے لئی راستا بنایا گیا سی۔
وڈیباؤلی تے ست باؤلی نامی دوناں کھوہاں توں قلعے دے مکین اپنی ضرورت لئی پاݨی حاصل کردے سن۔وڈی باؤلی وچ اج وی پاݨی موجود اے، اُتے ہن اسنوں استعمال نئيں کيتا جاندا۔ موری گیٹ (دروازہ) دے نیڑے واقع ایہ باؤلی 270 فٹ گہری اے تے اس وچ اترنے دے لئی 300 سیڑھیاں بنائی گئی سن، جو اج وی اپنی اصل حالت وچ موجود نيں۔ اس دی چار محراباں نيں، جو 40 فٹ چوڑی نيں۔ ہر دس پندرہ سیڑھیاں دے بعد اک وسیع سیڑھی چوڑائی وچ بنی ہوئی اے، تاکہ پانی لیانے والے آرام کر سکن۔
ست باؤلی کابلی گیٹ (دروازہ) دے پاس شاہی مسجد دے عقبی حصے وچ بنیا ہویا شاہی حمام اے۔ سطح زمین توں 60 سیڑھیاں تھلے اترنے اُتے ست چھوٹے چھوٹے غسل خانے تے انہاں دے درمیان وچ اک کنواں بنایا گیا اے۔ غالباً انہاں ست غسل خاناں دی وجہ توں اسنوں ست باؤلی کہیا جاندا اے۔ حمام دے اک طرف دے حصے وچ اُچی جگہ توں پانی رس رس کے حمام دے اندر داخل ہُندا رہندا اے، مگر ہن ایہ جگہ ویران اے ۔
قلعے دے جنوبی حصے وچ شہر دے لئی پانی جمع کرنے دی غرض توں اک شاہی تالاب وی بنایا گیا سی، جس دے وسط وچ مرکزی چٹان اُتےعیدگاہ تعمیر کيتی گئی سی۔ عہد سوری وچ لوک عیدگاہ تک جانے دے لئی کشتیاں استعمال کردے سن ۔عید گاہ تک پہنچنے دے لئی اک خفیہ راستا وی موجود سی، جو سکھاں دے عہد وچ کھول دتا گیا تے لوک سوہل دروازے دے راستے عیدگاہ تک جانے لگے۔
مقبرہ خیر النساء قلعہ دی حدود توں باہر شمال دی جانب بنی ہوئی اک چھوٹی سی عمارت اے۔ ایہ درحقیقت خیر النساء دا مقبرہ اے، جوشیر شاہ سوری دے وزیر خوراک دی بیٹی سی۔ خیر النساء اپنے وقت دی شہرت یافتہ بہادر فوجی عورت سی۔ اس نے شیر شاہ سوری دے ہمراہچوسا تےقنوج دی لڑائیاں وچ حصہ وی لیا سی۔
قلعے دا پھانسی گھاٹ سفید محل توں دو سو فٹ دے فاصلے اُتے جنوب مغربی سمت وچ نہایت بلندی اُتے اک چار منزلہ عمارت وچ واقع اے۔ اس عمارت دی چھت دے وسط وچ ڈھائی فٹ قطر دا اک سوراخ اے۔ اس دے اردگرد بانساں نوں قائم رکھنے دے لئی انہاں نوں بنھن دی جگہاں سن۔ پھانسی خانے دا سوراخ گول اے، جس اُتے تختہ دار رکھیا جاندا سی تے بانساں دے ذریعے مجرم دی گردن وچ رساں دے حلقے ڈالے جاندے سن ۔ جدوں تختہ کھِچیا جاندا تاں مجرم سوراخ توں تھلے لٹک جاندا۔ جدوں اس دا سانس رک جاندا تاں رسے ڈھیلے کے دتے جاندے سن، جس توں لاش زمین اُتے جا پہنچکی تے ورثاء دروازے دے راستے اسنوں اٹھا کے لے جاندے۔
قلعہ روہتاس دیکھن والےآں نوں اک بے ترتیب تعمیری ڈھانچا نظر آؤندا اے حالانکہ حقیقت ایہ اے کہ شیر شاہ سوری نے ایہنوں تعمیر کردے ہوئے نقش نگاری تے خوب صورتی دے تصور نوں فراموش نئيں کيتا سی۔ قلعے دے دروازے تےبادشاہی مسجد وچ کیتی جان والی مینا کاری ایہدا واضح ثبوت اے۔ ہندوانہ طرز تعمیر دی پہچان قوسین قلعے وچ جابجا دکھائی دیندی نيں، جنہاں دی بہترین مثال سوہل گیٹ اے۔ ايسے طرح بھربھرے پتھر تےسنگ مرمر دی سلاں اُتے کندہ مختلف مذہبی عبارات والے کتبےخطاطی دے نادر نمونےآں وچ شمار ہُندے نيں، جوخط نسخ وچ تحریر کیتے گئے نيں۔ خواص خوانی دروازے دے اندرونی حصے وچ دو سلاں نصب نيں، جنہاں وچوں اک اُتے قل شریف تے دوسری اُتے مختلف قرآنی آیات کندہ نيں۔ شیشی دروازے اُتے نصب سلیب اُتے فارسی وچ قلعے دی تعمیر دا سال 948ھ کندہ کيتا گیا اے۔
قلعہ روہتاس دی تباہی دا آغاز اس دن ہويا جدوںہمایوں (جو شیر شاہ سوری توں شکست کھا کرایران چلا گیا سی) دوبارہ شہنشاہہندوستان بن دے اس قلعے وچ داخل ہويا۔ اوہ اس عظیم قلعے نوں دیکھ کے دنگ رہ گیا تے جدوں ایہنوں معلوم ہويا کہ ایہ قلعہ تاں اس دے دشمن شیر شاہ نے بنوایا سی تاں اس نے غصے دی حالت وچ اسنوں مسمار دا حکم دتا۔ بادشاہ دے معتمد خاص بیرم خاں نے بادشاہ نوں مشورہ دتا کہ ہن ایہ اسلامی ورثہ اے تے اس اُتے قوم دا کافی پیسہ خرچ ہويا اے، اس لئی اسنوں مسمار نہ کيتا جائے۔ ہاں اپنے حکم دی شان برقرار رکھن دی خاطر اس دا کچھ حصہ گرا دتیاں چنانچہ سوہل دروازے دے پنج کنگرے گرا دتے گئے، جو بعد وچ دوبارہ تعمیر کرائے گئے۔
قلعے دی اصل تباہی سکھاں دے ہتھوں ہوئی، جو شاہی عمارتاں دے اندر توں قیمتی پتھر اکھاڑ کے نال لے گئے۔ قلعے دے بنیادی ڈھانچے تے عمارتاں نوں اوہناں نے کوئی نقصان نئيں پہنچایا۔
تقسیم ہند توں بعد قلعہ روہتاس وچ سبھ توں زیادہ تعداد سادات دی شمار کيتی گئی تے دوسرے نمبر اُتے راجپوت قبیلہ جس وچ منہاس راجپوت، جنجوعہ تے بھٹی شامل نيں۔ آبادی دے لحاظ توں تیسرے نمبر اُتے گجر تے جٹ قوماں آباد نيں۔
قلعہ روہتاسجی ٹی روڈدینا توں چند کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ قلعہ دے نیڑے واقع نالہ گھان اُتے پل تعمیر کر دتا گیا اے۔ اس پل دی تعمیر توں پہلے نالہ کہان وچوں گزرنا پیندا سی تے برسات دے موسم وچ آمد تے رفت منقطع ہوئے جاندی سی۔دوسری جنگ عظیم دے دروان استعمال کیتی جانے والی نیلام شدہ گاڑیاں قلعہ روہتاس دے لئی بطور پبلک ٹرانسپورٹ چلائیاں جاندیاں نيں۔
قلعے دے اندر مکمل شہر آباد اے تے اک ہائی اسکول وی قائم اے۔ مقامی لوکاں نے قلعے دے پتھر اکھاڑ اکھاڑ کر مکان بنا لئی نيں۔ قلعے دے اندر دی زمین دی فروخت منع اے۔ اس وقت سطح زمین توں اوسط تن سو فٹ بلند اے۔ اس وقت چند دروازےآں، مغل شہنشاہ اکبر اعظم دے سسر راجا مان سنگھ دے محل تے وڈے پھانسی گھاٹ دے سوا قلعہ دا بیشتر حصہ کھنڈر وچ تبدیل ہوئے چکيا اے۔
شیر شاہ سوری دے بیٹے سلیم شاہ نے قلعے دے باہر دی آبادی نوں قلعہ دے اندر منتقل ہون دی اجازت دے دتی سی۔ اس آبادی دی منتقلی توں بعد جو بستی وجود وچ آئی ہن اوہنوں 'روہتاس پنڈ'کہندے نيں۔ سلیم شاہ دا خیال سی کہ آبادی ہون دے باعث قلعہ موسمی اثرات تے حوادثِ زمانہ توں محفوظ رہے گا۔
ہُن ایہ قلعہاقوام متحدہ دے ذیلی ادارےیونیسکو دےعالمی ثقافتی ورثے وچ شامل تھاںواں وچوں اک اے۔
 | وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں:قلعہ روہتاس |
| ||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
