قرآن کریم یا قرآن مجیداسلام دی سب توں اہم مذہبی کتاب اے۔مسلمانتے ایس گل نوں من دے نے کے قرآنکریمالله ولوں بندیاں لئی نیک راہ دسن والی تے دنیا وی۔ ہی جنت بنادینے والیکتاب اے۔ اس کتاب دی بنیاد آپ نبی محمد صلی اللّٰہ علیہ والیہ وسلم نے ارشاد فرمائ کے اس نو سورت فاتحہ توں شرو کرنا اے پھر دوسرے نمبر تے میری وسیت سورت بقرہ کو دوسرے نمبر پر اور اس کے تین پارے تک مکمل کرنا ہے اور اسی طرہاں سارا قرآن کریم نبی پیغمبر رسول محمد صلی اللّٰہ علیہ والیہ وسلم کی مرزی دے مطابق ہی آخری سورت الناس الفلق تک لیکھویا سی قرآن مجید دا دل سورت یاسین نو کیا جاندا اے اور سورت بقرہ نو نبی محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی زندگی دا مضمون ثیرت اور قرآن مجید نو اللہ دی عطات کرار دیتی اس قرآن مجید ویچ دنیا بننے توں لگ کے دنیا ختم ہونے تک دے سارے واقعات بیان کردیے ہوے ہیں محمد نے اللہ اور جبرئیل فرشتے کے ذریے لیکن پھر بھی یہ لوگ سب جاہل ہیں کیوں کے جنت اسی دنیا میں بن جاتی ہے اگر یہ ثیرت نبی محمد سے قرآن مجید کو ٹھیک سے سمجھ پاتے تو ان کی وسیت کہاہ جاتا ہے ابھی مضمون قرآن مجید سمندر ہے اس لیے ابھی بہت باقی ہے
قرآن 610 توں 632 دے وشکار والے وریاں چ فرشتےجبریل دے ہتھوںپیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اتری۔ 653 چ تیجے خلیفہعثمان دے ویلے قرآن نوں اک کتاب وچ اکٹھیاں کرکے تے کتاب دی مورت بنا کے جيڑی ک اجکل اے اینوںاسلامیسلطنت دیاں ساریاں تهانواں ول قرآن وچ ٣٠ سپارے تے ١١٤ سورتاں شامل نیں ٹور دتا گیا سی۔
قرآن
قرآن،قرآن مجید یاقرآن شریف (عربی:القرآن الكريم) دیناسلام دی مقدس و مرکزی کتاب اے جس دے متعلقاسلام دے پیروکاراں دا اعتقاد اے کہ اوہ کلام الہی اے[۱][۲] تے ايسے بنا اُتے ایہ انتہائی محترم و قابل عظمت کتاب اے۔ اسنوں پیغمبر اسلاممحمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے وحی دے ذریعے اتارا گیا۔ ایہ وحی اللہ تعالیٰ دے مقرب فرشتے حضرت جبرائیل علیہ السلام لاندے سن[۳] جداں جداں قرآن مجید دی آیات حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے نازل ہُندیاں آپ صلی علیہ وآلہ وسلم اسنوں صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین نوں سنیا تے انہاں آیات دے مطالب و معانی سمجھیا دیندے۔ کچھ صحابہ کرام تاں انہاں آیات نوں اوتھے یاد کر لیندے تے کچھ لکھ کے محفوظ کر لیندے۔ مسلماناں دا عقیدہ اے کہ قرآن ہر قسم دی تحریف توں پاک توں محفوظ اے[۴][۵][۶]، قرآن وچ اج تک کوئی کمی بیشی نئيں ہوسکی تے اسنوں دنیا دی واحد محفوظ کتاب ہونے دی حیثیت حاصل اے، جس دا حقیقی مفہوم تبدیل نئيں ہوئے سکیا تے تمام دنیا وچ کروڑاں دی تعداد وچ چھپنے دے باوجود اس دا متن اکو جیہا اے تے اس دیتلاوت عبادت اے۔[۷] ہورصحف ابراہیم،زبور[۸] تےتورات وانجیل[۹][۱۰] دے بعد آسمانی کتاباں وچ ایہ سب توں آخری کتاب اے تے سابقہ آسمانی کتاباں دی تصدیق کرنے والی اے ہن اس دے بعد کوئی آسمانی کتاب نازل نئيں ہوئے گی۔ قرآن دیفصاحت وبلاغت دے پیش نظر اسنوں لغوی و مذہبی لحاظ توں تمام عربی کتاباں وچ اعلیٰ ترین مقام دتا گیا اے۔[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷] ہورعربی زبان وادب تے اس دے نحوی و صرفی قواعد دی وحدت و ارتقا وچ وی قرآن دا خاصا اہم کردار دکھادی دیندا اے۔ چنانچہ قرآن دے وضع کردہ عربی بولی دے قواعد بلند پایہ عرب محققاں تے علمائے لغت مثلاًسیبویہ،ابو الاسود الدؤلی تےخلیل بن احمد فراہیدی وغیرہ دے ایتھے بنیادی ماخذ سمجھے گئے نيں۔
گو کہ نزول قرآن توں پہلے عربی بولی دا ادب خاصا وسیع تے اس دا دامن لفظاں و تراکیب تے تشبیہات و استعارات توں لبریز سی لیکن اوہ متحد نئيں سی۔ قرآن نوں ایہ امتیاز حاصل اے کہ اس نے عربی بولی نوں اک بنیاد اُتے متحد کيتا[۱۸] تے حسن کلام، روانی، فصاحت و بلاغت تے اعجاز و بیان دے ایداں دے شہ پارے پیش کیتے جنہاں نوں دیکھ کے فصحائے عرب ششدر سن ۔[۱۹] ہور قرآن نے عربی بولی نوں مٹنے توں وی بچایا، جداں کہ بہت ساریاںسامی زباناں وقت دے گزرنے دے نال ناپید یا زوال پزیر ہوئے گئياں جدوں کہ عربی بولی گزردے وقتاں دے نال ہور مالا مال ہُندی رہی تے قدیم و جدید تمام تقاضاں توں خود نوں ہم آہنگ رکھیا۔[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]
قرآن وچ کل 114سورتاں نيں جنہاں وچوں 87مکہ وچ نازل ہوئیاں تے اوہ مکی سورتاں کہلاندی نيں تے 27مدینہ وچ نازل ہوئیاں تے مدنی سورتاں کہلاندی نيں ۔[۲۴] مسلماناں دا اعتقاد اے کہ قرآن نوں اللہ نےجبریل فرشتہ دے ذریعہ پیغمبر محمد اُتے تقریباً 23 برس دے عرصہ وچ اتارا۔ نزول قرآن دا ایہ سلسلہ اس وقت شروع ہويا سی جدوں پیغمبر محمد چالیس برس دے سن تے انہاں دی وفات سنہ 11ھ بمطابق 632ء تک جاری رہیا۔ ہور مسلمان ایہ وی عقیدہ رکھدے نيں کہ وفات نبوی دے بعد صحابہ نے اسنوں مکمل اہتمام و حفاظت دے نال منتقل کيتا تے اس دی آیتاں محکمات دا درجہ رکھدی نيں،[۲۵][۲۶] ہور قرآن تاقیامت قابل عمل تے ہر دور دے حالات دا حل پیش کردا اے۔[۲۷] قرآن دا سب توں پہلا ترجمہسلمان فارسی نے کيتا۔ ایہسورۃ الفاتحہ دا فارسی وچ ترجمہ سی۔ قرآن نوں دنیا دی ایسی واحد کتاب دی وی حیثیت حاصل اے جو لکھاں دی تعداد وچ لوکاں نوں زبانی یاد اے تے ایہ دنیا وچ سب توں زیادہ پڑھی جانے والی کتاب اے، جسنوں مسلمان روز ہرنماز وچ وی پڑھدے نيں تے انفرادی طور اُتے تلاوت وی کردے نيں۔ استوں علاوہ مسلمان ہر سالرمضان دے مہینہ وچتراویح دی نماز وچ گھٹ توں گھٹ اک بار پورا قرآن با جماعت سندے نيں۔ قرآن نے مسلماناں دی عام زندگی، عقائد و نظریات، فلسفہ اسلامی، اسلامی سیاسیات، معاشیات، اخلاقیات تے علوم و فنون دی تشکیل وچ بنیادی کردار ادا کيتا اے۔
وفات نبوی دے بعدعمر بن خطاب دی تجویز پر، خلیفہ اولابو بکر صدیق دے حکم توں تےزید بن ثابت انصاری دی سربراہی وچ قرآن نوںمصحف دی شکل وچ یکجا کيتا گیا۔ عمر بن خطاب دی وفات دے بعد ایہ نسخہ ام المومنینحفصہ بنت عمر دے پاس محفوظ رہیا۔ خلیفہ سومعثمان بن عفان نے جدوں لہجاں دے اختلاف دی بنا اُتے قرات وچ اختلاف دیکھیا تاں حفصہ توںقریش دے لہجہ وچ تحریر شدہ اُس نسخہ دے نقل کيتی اجازت چاہی تاکہ اسنوں معیار بنایا جائے۔ اجازت ملنے دے بعد انہاں نے مصحف دی متعدد نقلاں تیار کرکے پورےعالم اسلام وچ بھیج داں تے تمام مسلماناں نوں حکم دتا کہ اوہ اس مصحف دی پیروی کرن۔ انہاں نسخےآں وچوں اک نسخہ انہاں نے اپنے پاس وی رکھیا۔ ایہ تمام نسخے ہن مصحف عثمانی کہلاندے نيں۔[۲۸] بیشتر محققاں دا اس اُتے اتفاق اے کہ ایہ تمام نسخے ابو بکر کے تیار کردہ نسخہ دی ہوئے بہو نقل سن، انہاں وچ کوئی کمی بیشی نئيں ہوئی۔[۲۹][۳۰]
مسلماناں دے مطابق قرآن پیغمبر محمد دامعجزہ اے تے اس دی آیتاں تمام انساناں دے سامنے ایہ چیلنج پیش کردیاں نيں کہ کوئی اس دے مثل نئيں بنا سکدا،[۳۱] ہور ایہ قرآن پیغمبر محمد دی نبوت دی دلیل[۳۲] تے صحف آدم توں شروع ہونے والے تے صحف ابراہیم، تورات، زبور تے انجیل تک آسمانی پیغام دا ایہ سلسلہ قرآن اُتے ختم ہويا۔[۳۳] قرآن دی تشریحات نوں اسلامی اصطلاح وچتفسیر کہیا جاندا اے جو مختلف زباناں وچ کيتی جاندی رہیاں نيں۔قرآنی تراجم دنیا بھر دی اہم زباناں وچ ہوئے چکے نيں۔ جدوں کہ صرفاردو زبان وچ تراجم قرآن دی تعداد تن سو توں ودھ اے۔تے میرا مقسد اس دنیا نو قرآن مجید اور چاہت امام حسن حسین دے مطابق امن دا گھوارا بنانا چانا اس دنیا ویچ عدل اور انصاف لانا چانا کیوں کے ہوں اے ساری مظلوم عوام میری ترہاں ہوں پھر پھر کے تھک گی اے اس لی یرا ہون قرآن مجید تے احلیبیت نو اپنے اندر دے جزبات قرآن آواز پوری دنیا نو سنانی اے تے داسنہ کے اللہ سرف اک ہی ہے اور اس کا کوئ شریک نہی اور محمد اللہ کے پیغمبر رسول ہیں میرا نام اشفاق احمد ولد عبداللہ ہے میں پاکستان پنجاب میں ایک محنت کش مزدور ہوں شکریہ
قرآن وچ لفظقرآن نیڑےاً 70 دفعہ آیا اے تے متعدّد معانی وچ استعمال ہويا اے۔ ایہعربی زبان دے فعلقرأ دامصدر اے جس دے معنی نيں ’’اُس نے پڑھیا ‘‘ یا ’’اُس نے تلاوتکی‘‘۔سریانی زبان وچ اس دے مساوی (ܩܪܝܢܐ) qeryānā دا لفظ اے جس دا مطلب اے ’’صحیفہ پڑھنا‘‘ یا ’’سبق‘‘۔۔[۳۴] اگرچہ کئی مغربی عالم اس لفظ نوں سریانی بولی توں ماخوذ سمجھدے نيں، مگر اکثر مسلمان علما اس دی اصل خود لفظقرأ نوں ہی قرار دیندے نيں[۳۵] بہرحال محمدصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دے وقت تک ایہ اک عربی اصطلاح بن چکيتی سی[۳۵]۔ لفظقرآن دا اک اہم مطلب ’’تلاوت کرنا‘‘ اے جداں کہ اس ابتدائی قرآنی آیت وچ بیان ہويا اے: ’’یقیناً اس دا جمع کرنا تے اس دی تلاوت ساڈی ذمہ داری اے ‘‘۔[۳۶]
دوسری آیات وچقرآن دا مطلب ’’اک خاص حصّہ جس دی تلاوت (محمد نے ) دی ‘‘کے وی نيں۔نماز وچ تلاوت دے اس مطلب دا کئی تھاںواں اُتے ذکر آیا اے جداں کہ اس آیت وچ :’’اور جدوں قرآن پڑھیا جائے تاں اسنوں غور توں سنو تے خاموش رہو‘‘۔[۳۷] جدوں دوسرے صحائف جداں کہتورات تےانجیل دے نال ایہ لفظ استعمال کيتا جائے تاں اس دا مطلب ’’تدوین شدہ صحیفہ‘‘ وی ہوئے سکدا اے۔
اس اصطلاح توں ملدے جلدے کئیمترادف وی قرآن وچ کئی تھاںواں اُتے استعمال ہوئے نيں۔ ہر مترادف دا اپنا اک خاص مطلب اے مگر بعض مخصوص سیاق و سباق وچ انہاں دا استعمال لفظقرآنکے مساوی ہوئے جاندا اے مثلا ًکتاب(بمعنی کتاب)،آیۃ (بمعنی نشان) تےسورۃ (بمعنی صحیفہ)۔ آخری دو مذکورہ اصطلاحات ’’وحی دے مخصوص حصّوں‘‘ دے مطلب وچ وی استعمال ہُندی نيں۔ بیشتر اوقات جدوں ایہ لفظاں ’’ال‘‘ دے نال استعمال ہُندے نيں تاں انہاں دا مطلب ’’وحی‘ ‘ دا ہُندا اے جو وقفہ وقفہ توں نازل کيتی گئی ہوئے ۔[۳۸][۳۹] بعض ہور ایداں دے لفظاں ایہ نيں:ذکر (بمعنی یاد دہانی) تےحکمۃ (بمعنی دانائی)۔
قرآن اپنے آپ نوںالفرقان(حق تے باطل دے درمیان وچ فرق کرنے والا)،امّ الکتاب،ہدٰی (راہنمائی)،حکمۃ(دانائی)،ذکر (یاد دہانی) تےتنزیل (وحی یا اُچے مقام توں تھلے بھیجی جانے والی چیز) بیان کردا اے۔ اک ہور اصطلاحالکتاب وی اے، اگرچہ ایہ عربی بولی وچ دوسرے صحائف مثلاً تورات تے انجیل دے لئی وی استعمال ہُندی اے۔ قرآن توںاسم صفت ’’قرآنی‘‘ اے۔مصحف دی اصطلاح اکثر مخصوص قرآنی مسوّدات دے لئی استعمال ہُندی اے مگر اس دے نال ہی ایہ اصطلاح قرآن وچ گذشتہ کتاباں دے لئی وی استعمال ہوئی اے۔
مسلماناں دا عقیدہ اے کہ قرآن مجیدآخری آسمانی کتاب اے جو پیغمبرمحمد اُتے نازل ہوئی تے اس دا پڑھنا، سننا تے اس اُتے عمل کرنا موجب تقرب الہی تے باعث اطمینان قلب اے۔ بیشتر مسلماناں دا اعتقاد اے کہ قرآن انہاں دی رہتل و تمدن تے معاشرت دی بنیاد اے تے تمام شعبہ ہائے زندگی وچ اس توں رہنمائی حاصل کرنا لازمی اے۔ ڈاکٹر وصفی عاشور ابو زید لکھدے نيں:
”
قرآن مجید اسامت دے لئی لافانی کتاب، انہاں دا دستور حیات تے رہنما و رہبر اے۔ ہور قرآن دعوت اسلامی دی وی لازوال کتاب تے ہر دور وچ اس دی رہنما اے۔ قوم، معاشرہ، خاندان تے فرد ہر اک دی زندگی وچ اس دی خاصی اہمیت اے۔ قرآن تعمیر انسان تے اس دی شخصیت، ضمیر تے عقل و فکر دی تعمیر توں بحث کردا تے ایداں دے قوانین وضع کردا اے جنہاں دی مدد توں خاندان دے ڈھانچے نوں محفوظ، امن و سکون توں پُر تے محبت و عافیت دے نال رکھیا جا سکدا اے۔ ہور قرآن انسانی معاشرے دی تعمیر وی انہاں خطوط اُتے کردا اے جنہاں اُتے چل کے اک معاشرہ اپنی مخفی صلاحیتاں نوں بروئے کار لا سکے۔
مسلماناں دے نزدیک کوئی مسلمان قرآن توں مستغنی نئيں ہوئے سکدا، ایہی کتاب اس دا سرمایہ زندگی، سرمہ بصیرت تے رہبر کامل اے۔ مسلماناں دی زندگی دی ہر شے اس کتاب توں مربوط اے، ايسے توں انہاں دے عقائد ماخوذ نيں، ایہی انہاں دیعبادتاں دا تعارف کراندی تے رضائے الہی دے حصول وچ مددگار بندی اے۔ ہور اخلاق و معاملات وچ جنہاں امور دی رہنمائی درکار اے اوہ سب اس وچ موجود نيں۔ جو مسلمان اس کتاب اُتے عمل نئيں کردے اوہ گمراہ نيں تے انہاں دا انجام تاریک اے۔[۴۱] جداں کہ حسب ذیل آیتاں تے احادیث وچ بیان کيتا گیا اے۔ سورہ اسرا وچ اے:سورہ طہ وچ اے:ہورعبد الرحمن دارمی نےعلی بن ابی طالب دی روایت نقل کيتی اے، اوہ کہندے نيں کہ:
”
ميں نے رسول اللہ توں سنیا: عنقریب کچھ فتنے برپا ہون گے۔ ميں نے دریافت کيتا، انہاں توں نکلنے دتی کیہ صورت ہوئے گی؟ کہیا: "اللہ دی کتاب، جس وچ تواڈے اگلاں دی سرگزشت تے تواڈے پچھلاں دی خبر اے۔ اس وچ تواڈے باہمی اختلاف دا فیصلہ اے، ایہ کتاب قول فیصل اے ہنسی مذاق ننيں۔ اس کتاب نوں جس زور آور نے چھڈیا اللہ نے اس دی کمر توڑ دی، جس نے اسنوں چھڈ کے کدرے تے توں ہدایت طلب کيتی اللہ نے اسنوں گمراہ کر دتا، ایہ اللہ دی مضبوط رسی اے۔ ایہ اوہ کتاب اے جس توں خواہشاں وچ کجی نئيں پیدا ہُندی، زباناں مشتبہ نئيں ہُندیاں، علما اس توں سیر نئيں ہُندے ایہ کتاب کثرت استعمال توں پرانی نئيں ہُندی تے نہ اس دے عجائب ختم ہُندے نيں۔
چنانچہ قرآن وچعقائد دا مفصل تذکرہ،عبادات مثلاً روزہ، زکوۃ، حج وغیرہ دے احکام، ہور خرید و فروخت، نکاح و طلاق، وراثت و تجارت دے احکام وی درج نيں۔ اخلاق و آداب دا وی مفصل ذکر اے۔[۴۳] متعدد علما و مفسرین نے "احکام قرآن" دے موضوع اُتے بہت ساریاں کتاباں تصنیف کيتیاں نيں جنہاں وچ فقہی احکام توں متعلق آیتاں نوں یکجا کيتا تے عبادات و معاملات وچ انہاں آیتاں توں مستنبط شدہ احکام نوں وی تفصیل توں بیان کيتا اے تاکہ احکام قرآن توں شناسائی وچ سہولت ہوئے۔ مسلماناں دا اعتقاد اے کہ سابقہ آسمانی کتاباں وچ امور زندگی دے متعلق جو ہدایات تے رہنمائی موجود سن، قرآن انہاں سب اُتے مشتمل اے۔ اوہسورہ مائدہ دی درج ذیل آیت توں استدلال کردے نيں:سورہ مائدہ
مفسرین دا کہنا اے کہ قرآن سابقہ کتاباںزبور،تورات تےانجیل دے تمام مضامین اُتے مشتمل اے تے اخلاق و معاملات دے بوہت سارے امور وچ انہاں کتاباں توں زیادہ رہنمائی فراہم کردا اے۔[۴۴] قرآن اوہ کتاب اے جو سابقہ کتاباں دی تمام حق گلاں دا حکم کردا تے انہاں اُتے عمل کرنے اُتے ابھاردا اے۔ اس کتاب وچ گزشتہ قوماں، امتاں تے انبیا و رسولاں دی حکایتاں وی بیان کيتی گئی نيں۔ اُتے اس وچ فروعی احکام مذکور نئيں، محض کلیات دا احاطہ کيتا گیا اے جو ایہ نيں: تحفظ دین، تحفظ ذات، تحفظ عقل، تحفظ نسب تے تحفظ مال۔[۴۵]
استوں علاوہ مسلمان ایہ وی مندے نيں کہ قرآن دی بعض آیتاں اہمیت و فضیلت وچ زیادہ نيں، بعض آیتاں انہاں نوںحسد تےشیطان دے وسوساں توں محفوظ رکھدی نيں۔ جو آیتاں فضیلت وچ ممتاز نيں انہاں وچآیت الکرسی،سورہ بقرہ دی آیت نمبر 255 تےاہل تشیع دے ایتھے سورہ بقرہ دی آیت 255، 256 تے 257 قابل ذکر نيں، انہاں دا پڑھنامستحب خیال کيتا جاندا اے۔[۴۶][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰][۵۱] علمائے اسلام دا کہنا اے کہاللہ دے ناواں تے صفات اُتے مشتمل ہونے دی وجہ توں اس آیت دی عظمت ودھ گئی، انہاں دا پڑھنا شیطان تے اس دے تسلط توں گھر تے انسان نوں محفوظ رکھدا اے۔[۵۲][۵۳] ايسے طرح اکسورہ فلق وی اے جسنوں مسلمان غیر محسوس برائیاں تے آفتاں توں بچنے دے لئی پڑھدے نيں۔[۵۴]سورہ ناس وی شیطان دے شر و فتن توں بچنے دے لئی پڑھی جاندی اے۔[۵۵]
علمائے اسلام دا نزول قرآن دی کیفیت وچ اختلاف اے کہ آیا اوہ اک ہی بار وچ مکمل نازل ہويا یا بتدریج اترا۔ بعض آیتاں توں معلوم ہُندا اے کہ قرآن اک ہی دفعہ وچ نازل ہويا جدوں کہ کچھ آیتاں بتدریج نزول نوں بیان کردی نيں۔ چنانچہ اس اختلاف نوں ایويں رفع کيتا گیا کہ نزول قرآن دے متعدد مراحل طے کیتے گئے جو حسب ذیل نيں:
لوح محفوظ توں آسمان وچ موجود اک مقامبیت العزت وچشب قدر نوں نازل ہويا۔ اس دی دلیل قرآن دی ایہ آیتاں نيںسانچہ:قرآن-سورہ 44 آیت 3[lower-alpha ۲]،سانچہ:قرآن-سورہ 97 آیت 1[lower-alpha ۳]۔ درج ذیل حدیثاں وی اس دی دلیل نيں:عبد اللہ بن عباس توں مروی اے، فرماندے نيں کہ "قرآن نوں لوح محفوظ توں کڈ کے آسمان دنیا دے اک مقام بیت العزت اُتے اتارا گیا، جتھے توں جبریل پیغمبر اُتے لے جایا کردے سن "۔[۵۷] ابو شامہ مقدسی نے اپنی کتابالمرشد والوجيز عن هذا النزول وچ لکھیا اے: "علما دی اک جماعت دا کہنا اے کہ قرآن لوح محفوظ توں بیت العزت وچ اک ہی رات نوں مکمل نازل ہويا تے جبریل نے اسنوں یاد کر ليا۔ کلام الہی دی ہیبت توں آسمان والے غش کھا گئے، جدوں جبریل دا انہاں اُتے توں گزر ہويا تاں انہاں نوں ہوش آیا تے کہنے لگے:سانچہ:قرآن-سورہ سبا آیت 23[lower-alpha ۴]۔ بعد وچ جبرئیل نے کاتب فرشتےآں نوں اس دا املا کرایا، چنانچہ قرآن وچ مذکور اے:سانچہ:قرآن-سورہ 80 آیت 15[lower-alpha ۵][۵۸]
بیت العزت توں جبریل نے بتدریج قلب پیغمبر اُتے اتارا، نزول قرآن دا ایہ مرحلہ تیئیس برس دے عرصہ اُتے محیط اے۔ قرآن وچ اے:سانچہ:قرآن-سورہ شاعر آیت 15[lower-alpha ۶]۔ تمام آسمانی کتاباں وچ قرآن واحد کتاب اے جو بتدریج نازل ہوئی، چنانچہ قرآن وچ مذکور اے:سانچہ:قرآن-سورہ 25 آیت 32[lower-alpha ۷]۔ علما نے قرآن دے بتدریج نزول دی درج ذیل حکمتاں بیان کيتیاں نيں:
کفار دی مخالفت، اذیت رسانی تے سخت کشیدہ حالات وچ پیغمبر محمد دی دل بستگی، سورہ فرقان وچ اے:سانچہ:قرآن-سورہ 25 آیت 32[lower-alpha ۸]۔ آیت "ورتلناہ ترتيلاً" وچ اس گل کيتی جانب اشارہ اے کہ قرآن دے بتدریج نزول دا مقصد اس دے یاد رکھنے تے سمجھنے وچ سہولت بہم پہچانیا اے۔
پیغمبر محمد تے انہاں دے ساتھیاں دے لئی قرآن دا یاد رکھنا تے اسنوں سمجھنا آسان ہوئے۔
احکام قرآن دے نفاذ وچ آسانی فراہم کرنا۔ انسان دے لئی ایہ آسان نئيں ہُندا کہ جنہاں رسوم و رواج تے عادتاں وچ اوہ برساں تے صدیاں توں جکڑا ہويا اے انہاں نوں دفعتاً چھڈ دے، مثلاًشراب پینا۔
حسب ضرورت احکام دا نزول، یعنی بسا اوقات صحابہ کسی پیش آمدہ صورت حال اُتے حکم الہی جاننا چاہندے تاں اس وقت متعلقہ آیت نازل ہُندی۔
بتدریج نزول قرآن دی مقدار دا تذکرہاحادیث وچ ملدا اے کہ جدوں جِنّی ضرورت ہُندی اِنّا نازل ہُندا۔ ہور تریخ قرآن نوں دو ادوار وچ وی تقسیم کيتا جا سکدا اے۔ پہلا دور عہد نبوی دا جس وچ قرآن داوحی دے ذریعہ نزول ہويا تے دوسرا دورخلفائے راشدین دا جس وچ قرآن نوں اکمصحف وچ یکجا کرکے محفوظ کر دتا گیا۔
اسلامی روایات دے مطابقمحمّد اُتےپہلی وحیغار حرا وچ اُس وقت نازل ہوئی جدوں آپ تنہائی وچ عبادات دے لئی اوتھے گئے ہوئے سن ۔ اس دے بعد ایہ سلسلہوحی 23 برس دے عرصہ تک جاری رہیا۔احادیث تے اسلامیتریخ دے مطابقہجرت مدینہ دے بعد جدوں محمد نے اوتھے اک آزاد اسلامی معاشرہ قائم کر ليا تاں آپ نے اپنےصحابہ نوں قرآن دی تلاوت تے اس دے روزمرّہ نازل ہونے والے احکام نوں یاد کرنے تے دوسرےآں نوں سکھانے دا حکم دتا۔ روایات وچ ایہ وی ذکر موجود اے کہجنگ بدر دے بعدجبقریش دے کئی لوک مسلماناں دے ہتھ قیدی بن گئے تاں اُنہاں وچوں کئی نے مسلماناں نوں لکھنا پڑھنا سکھانے دے بدلے اپنی آزادی حاصل کيتی۔ ايسے طرح آہستہ آہستہ کئی مسلمان خواندہ ہونے لگے۔ قرآن نوں پتھراں، ہڈیاں تے کھجور دے پتّاں اُتے لکھیا جانے لگا۔ اکثر سورتاں ابتدائی مسلماناں دے زیراستعمال سن کیونجے انہاں دا ذکرسنّی تےشیعہ دونے روایات وچ ملدا اے۔ جداں کہ محمد دا قرآن نوں تبلیغ دے لئی استعمال کرنا، دعا واں وچ اس دا پڑھیا جانا تے انداز تلاوت دے بیان وچ انہاں دا ذکر احادیث وچ ملدا اے۔ پر، 632 عیسوی وچ محمد دی وفات دے وقت حالے قرآن اک کتاب دی شکل وچ موجود نہ سی۔ تمام علما اس گل اُتے متّفق نيں کہ محمد خود وحی دی کتابت نئيں کردے سن ۔
صحیح بخاری وچ محمد دی وحی دی کیفیات دا حال ایويں درج اے کہ ’’بسا اوقات (وحی) گھنٹی دے بجنے دی طرح نازل ہُندی اے ‘‘ تےعائشہ توں روایت اے کہ، ’’ميں نے اک بہت سرد دن وچ حضور اُتے وحی نازل ہُندے ہوئے دیکھیا تے (جب وحی ختم ہوئی تو) آپ دے ماتھے توں پسینے دے قطرے ٹپک رہے سن ۔‘‘قرآن دے بیان دے مطابق محمد اُتے پہلی وحی اک کشف دے نال نازل ہوئی۔ وحی نازل کرنے والی ہستی دا بارے وچ ایہ بیان کيتا گیا اے ’’مضبوط طاقتاں والا‘‘، اوہ جو ’’بلند ترین اُفق اُتے سی۔ فیر اوہ نزدیک ہويا۔ فیر اوہ تھلے اُتر آیا۔ پس اوہ دو قوساں دے وتر دی طرح ہوئے گیایا اُس توں وی نیڑے تر‘‘۔ ویلچ (Welch) جو اک اسلامی سکالر نيں، Encyclopaedia of Islam وچ لکھدے نيں دی اوہ ایہ یقین رکھدے نيں کہ وحی دے نزول دے وقت محمد دی کیفیات دی جو ظاہری شکل بیان کيتی گئی اے اوہ درست ہوئے سکدی اے کیونجے اوہ وحی دے نزول دے بعد کافی پریشان ہوئے گئے سن ۔ ویلچ دے مطابق، وحی دے موقع اُتے محمد نوں ہلا دینے والے جھٹکے اُنہاں دے گرد لوکاں دے لئی اس گل دا ثبوت واقع ہوئے ہون گے کہ محمد دی وحی دا مبدا واقعیمافوق الفطرت اے۔ پر، محمد دے ناقدین انہاں مشاہدات دی بنا اُتے اُنہاں نوں مجنون، کاہن تے جادوگر قرار دیندے سن کیونجےقدیم عرب وچ کئی ایداں دے لوک اس طرح دے تجربات دے مدّعی سن ۔ ویلچ ہور ایہ وی کہندے نيں کہ ایہ گل غیر واضح اے کہ اس طرح دے مشاہدات محمد دے ابتدائی دعوٰی نبوت توں پہلے دے نيں یا بعد دے ۔
قرآن محمد نوں اُمّی قرار دیندا اے جس دا عام طور اُتے ’’ان پڑھ‘‘ مطلب لیا جاندا اے مگر اس دا مطلب دراصل کچھ پیچیدہ اے۔ قرون وسطیٰ دے مفسّرین جداں کہطبری دے مطابق اس اصطلاح دے دو مطالب نيں:پہلا تاں ایہ کہ عمومی طور اُتے لکھنے تے پڑھنے دا قابل نہ ہونا جدوں کہ دوسرا ایہ کہ گذشتہ کتاباں تے صحائف توں لاعلم ہونا (اگرچہ اکثر مفسّرین پہلے مطلب نوں زیادہ ترجیح دیندے نيں)۔ اس دے علاوہ، محمد دا ناخواندہ ہونا آپ دی نبوّت دی صداقت دی اک دلیل سمجھیا جاندا سی۔ جداں کہ امامفخر الدّین رازی کہندے نيں کہ، جے محمد لکھنے پڑھنے اُتے پوری مہارت رکھدے ہُندے تاں اُنہاں اُتے ایہ شبہ کيتا جا سکدا سی کہ اُنہاں نے اپنے آبا و اجداد دی کتاباں پڑھی ہاں گی۔ کچھ عالم جداں کہواٹ دوسرے معنی نوں زیادہ ترجیح دیندے نيں۔
خلفائے راشدین دے عہد وچ جمع قرآن دے متعلق دو نقطہ نظر نيں، پہلا نقطہ نظراہل سنت دا اے تے دوسراامامیہاہل تشیع کا۔ اہل سنت دا متفقہ نقطہ نظر ایہ اے کہابو بکر صدیق دے عہد وچ قرآن نوں یکجا کرکے اک مصحف وچ محفوظ کيتا گیا تے عہد عثمان وچ ايسے مصحف نوں باضابطہ نسخہ قرار دے کے بقیہ نسخےآں نوں نذر آتش کر دتا گیا۔[۵۹] جدوں کہ اہل تشیع دا نقطہ نظر ایہ اے کہعلی ابن ابی طالب نے وفات نبوی دے بعد مکمل قرآن نوں اک مصحف وچ جمع کيتا سی[۶۰] تے انہاں دی ترتیب عثمانی مصحف دی ترتیب توں مختلف سی لیکن بااں ہمہ انہاں نے اس مصحف اُتے اعتراض نئيں کيتا تے اپنے مرتب کردہ مصحف نوں اپنے پاس محفوظ رکھیا۔ اہل تشیع دا کہنا اے کہ علی بن ابی طالب دے مصحف دے چند امتیازات سن، مثلاً اوہ ترتیب نزولی اُتے سی یعنی منسوخ آیتاں نوں ناسخ آیتاں توں پہلے تےمکی سورتاں نوںمدنی سورتاں توں پہلے درج کيتا گیا سی۔[۶۱] اس دے حاشیے اُتے آیت دی مناسبت توں اہم تشریحات وغیرہ لکھی گئی سن[۶۲] تے تفصیل دے نال آیتاں دا شان نزول تے مقام نزول وی مذکور سی۔ چنانچہ ايسے ضمن وچجعفر صادق دا قول اے: "فرمان رسول اے: جے قرآن نوں لوک اس طرح پڑھیاں جس طرح نازل ہويا اے تاں کدی اختلاف نہ ہو"۔[۶۳]
عہد صدیقی وچ جمع قرآن دی روایتاں توں پتا چلدا اے کہ جمع قرآن دی کارروائیجنگ یمامہ دے بعد شروع ہوئی۔ جنگ یمامہ وچ صحابہ دی بہت وڈی تعداد شہید ہوئی تاں عمر بن خطاب ابو بکر صدیق دی خدمت وچ پہنچے تے عرض کيتا کہ حفاظ صحابہ دی وفات توں پہلے قرآن نوں یکجا کيتا جانا چاہیے۔ چنانچہ ابو بکر صدیق نےزید بن ثابت نوں اس دی ذمہ داری دتی کیونجے اوہ اس دے اہل وی سن تے عہد نبوی وچ کاتب قرآن تےحافظ قرآن وی سن ۔ استوں علاوہ زید بن ثابت دی فہم و فراست، ذہانت و فطانت تے سچائی و امانت داری مشہور سی۔ زید بن ثابت نے کاغذ دے ٹکڑےآں، ہڈیاں تے چمڑاں نوں اکٹھا کرکے تے حفاظ توں مل کے جمع قرآن دا آغاز کيتا، اس پورے عمل وچ ابو بکر، عمر تے وڈے صحابہ انہاں دی معاونت تے نگرانی کر رہے سن ۔ قرآن نوں ہر غلطی توں محفوظ رکھنے دے لئی ابو بکر و عمر نے ایہ طریقہ کار وضع کيتا کہ صحابہ محض اپنے حافظہ تے سننے اُتے اکتفا نہ کرن بلکہ قرآن دا تتبع کرن، ہور ہر آیت نوں دو ماخذ توں لیا جائے، پہلا عہد نبوی وچ لکھیا ہويا تے دوسرا سیناں وچ محفوظ۔ چنانچہ کسی آیت نوں اس وقت تک قبول نئيں کيتا جاندا جدوں تک اس اُتے دو عادل گواہ اس دی گواہی نہ دے داں کہ ایہ آیت عہد نبوی وچ لکھی گئی سی۔[۶۴] جمع قرآن دی کارروائی جاری رہی تےسورہ توبہ دی آخری آیتاں اُتے اختتام نوں پہنچی جوابو خزیمہ انصاری دے پاس ملیاں۔ مکمل ہوئے جانے دے بعد ایہ نسخہ ابو بکر صدیق دے پاس رہیا، فیر عمر بن خطاب دے پاس تے بعد وچ انہاں دی بیٹیحفصہ بنت عمر دے پاس محفوظ رہیا۔[۶۵] تمام علما دا اس اُتے اتفاق اے کہ عہد صدیقی وچ جمع قرآن توں پہلے صحابہ دے پاس اپنے ذاتی مصحف موجود سن جنہاں وچ انہاں نے قرآن یا اس دا کچھ حصہ اکٹھا کر رکھیا سی لیکن ایہ انفرادی کاوشاں سن تے انہاں نوں یکجا کرنے وچ تلاش، تواتر تے اجماع صحابہ دا اس درجہ لحاظ نئيں رکھیا گیا سی جداں عہد صدیقی وچ ملحوظ رہیا۔
عمر بن خطاب دی شہادت دے بعد عثمان بن عفان خلیفہ بنے تے سنہ650ء تک اسلامسرزمین شام،مصر،عراق وایران تےشمالی افریقا دے کچھ خطےآں تک جا پہنچیا۔ اہل سنت و الجماعت دے مصادر وچ لکھیا اے کہ عثمان بن عفانآرمینیا تےآذربائیجان اُتے لشکر کشی دی تیاری کر رہے سن کہ ايسے اثنا وچحذیفہ بن یمان انہاں دے پاس پہنچے تے ایہ عرض گزاری: "امیر المومنین! اس امت نوں سنبھا لئی، پہلے اس دے کہ انہاں وچ وی کتاب اللہ دے سلسلہ وچ ایسا ہی اختلاف رونما ہوئے جداں یہود و نصاریٰ دے ایتھے ہويا"۔ حذیفہ بن یمان نے دسیا کہ تلاوت قرآن وچ عراقیاں تے شامیاں وچ کیواں دا اختلاف برپا اے تے ہر اک اپنے طرز قرات نوں درست سمجھ رہیا اے۔[۶۶] ایہ سن کر عثمان بن عفان نے فوراً حفصہ بن عمر دے پاس قاصد بھیجیا تے انہاں توں عہد ابو بکر دا مصحف طلب کيتا۔ فیر زید بن ثابت،عبد اللہ ابن زبیر،سعید بن العاص تے عبد الرحمن بن حارث بن ہشام نوں حکم دتا کہ اوہ اس دی متعدد نقلاں تیار کرن۔ روایت وچ لکھیا اے کہ عثمان نے انہاں توں کہیا: "جے کسی جگہ تسيں وچ اختلاف ہوئے جائے تاں اسنوںقریش دے لہجہ وچ لکھنا، کیونجے قرآن انہاں دے لہجہ ميں نازل ہويا اے "۔ روایت وچ ایہ وی اے کہ جدوں انہاں حضرات نے نقلاں تیار کر لین تاں عثمان بن عفان نے اصل مصحف حفصہ نوں لُٹیا دتا تے اس دی نقلاں سارے عالم اسلام وچ بھیج داں تے حکم دتا کہ اس دے سوا بقیہ تمام نسخے نذر آتش کر دتے جاواں۔[۶۷][۶۸] چنانچہ اس دے بعد تمام نسخے ختم ہوئے گئے تے ایہی نسخہ باقی رہیا جو مصحف عثمانی کہلاندا اے تے ہن تک دنیا بھر وچ ایہی رائج چلا آرہیا اے۔
اہل تشیع دا نقطہ نظر ایہ اے کہ پیغمبر محمد اپنی زندگی وچ حفظ قرآن دا خاصا اہتمام کردے سن تے سب توں پہلے انہاں نے جمع قرآن دا حکم دتا سی۔ چنانچہ پیغمبر دی نگرانی ہی وچ تمام آیتاں تے سورتاں نوں مرتب کيتا گیا۔[۶۹] اہل تشیع دے وڈے علما مثلاًسید ابو القاسم خوئی وغیرہ نے اہل سنت دیاں کتاباں وچ مذکور روایتاں (جنہاں وچ سر لسٹصحیح بخاری دی روایت اے ) دا دقت نظر توں جائزہ لے کے انہاں دے تعارض تے اختلاف نوں واضح کيتا تے نال ہی اہل سنت دیاں کتاباں وچ درج انہاں روایتاں نوں وی پیش کيتا جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ قرآن نوں عہد نبوی وچ جمع کر ليا گیا سی۔ مثلاًطبرانی تےابن عساکر شعبی توں نقل کردے نيں، انہاں نے کہیا: "چھ انصاری صحابہ نے عہد نبوی وچ قرآن نوں یکجا کر ليا سی، ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو الدردا، سعد بن عبید تے ابو زید"۔[۷۰] اس روایت نوں پیش کرنے دے بعد ابو القاسم خوئی نے لکھیا اے کہ انہاں روایتاں وچ لفظ "جمع" دے معنیٰ مکمل قرآن نوں محفوظ کر لینے دے نيں تے اس توں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ انہاں چند افراد نے مختلف جگہاں توں قرآن نوں اکٹھا کرکے اک مصحف وچ محفوظ کر ليا سی۔[۷۱] عہد عثمانی وچ نقل مصحف دی کارروائی دے متعلق خوئی کہندے نيں کہ اس جمع توں مراد تمام مسلماناں نوں اک مصحف اُتے متحد کرنا سی۔ چنانچہ انہاں نے اس دے سوا تمام مصاحف نوں جلانے دا حکم جاری کيتا سی تے مسلماناں نوں اختلاف قرات توں حکماً منع کيتا۔[۷۲]
قرآن اک وڈی کتاب اے۔ اس دی تقسیم حضرت محمدصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم اپنی زندگی وچ فرما چکے سن تے ایہ رہنمائی کر چکے سن کہ کس آیت نوں کس سورت وچ کتھے رکھنا اے۔ آنحضرتصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دی زندگی ہی وچ قرآن دے بے شمار حافظ سن تے حضورصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلمشعبان تےرمضان دے مہینےآں وچ قرآن کئی دفعہختم کردے سن جو ظاہر اے کہ کسی ترتیب دے بغیر ممکن ننيں۔ قرآن دا اعجاز ایہ اے کہ اج تک اس وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوئے سکيتی۔ پہلی صدیہجری دے لکھے ہوئے قرآن جوترکی دے عجائب گھر توپ کاپی وچ نيں یاایران دے شہرمشھد وچ امامعلی رضا علیہ السلام دے روضہ دے عجائب گھر وچ نيں، انہاں وچ بعینہ ایہی قرآن خطِ کوفی وچ دیکھیا جا سکدا اے جو اج جدید طباعت دے بعد ساڈے سامنے اے۔ اسنوں ست منزلاں وچ تقسیم کيتا جاندا اے۔ اس دے علاوہ اس دی اک ہور تقسیم سیپارےآں دے حساب توں اے۔ سیپارہ دا لفظی مطلب تیس ٹکراں دا اے یعنی اس وچ تیس سیپارے نيں۔ اک ہور تقسیم سورتاں دی اے۔ قرآن وچ 114 سورتاں نيں جنہاں وچوں کچھ وڈی تے کچھ چھوٹی نيں۔ سب توں وڈی سورت سورۃ البقرہ اے۔ سورتاں دے اندر مضمون نوں آیات دی صورت وچ تقسیم کيتا جاندا اے۔ قرآن وچ چھ ہزار چھ سو چھیاسٹھ آیات نيں۔ تھلے اس تقسیم نوں پیش کيتا گیا اے۔
منزل
جز یا سیپارہ
ابتدا
منزل
جز یا سیپارہ
ابتدا
سورت نمبر
آیت نمبر
سورت نمبر
آیت نمبر
1
1
1
1
4
15
17
1
2
2
142
16
18
75
3
2
253
17
21
1
4
3
92
18
23
1
5
4
24
19
25
21
6
4
148
5
27
26
2
5
1
20
27
60
7
5
83
21
29
45
8
6
111
22
33
31
9
7
88
6
35
1
10
8
41
23
36
22
11
9
94
24
39
32
3
11
10
1
25
41
47
12
11
6
26
46
2
13
12
53
7
50
1
14
15
2
27
51
31
28
58
1
29
67
1
30
78
2
تلاوت دے لئی قرآن نوں ست منازل (منزل دی جمع) وچ تقسیم کيتا جاندا اے۔ اس دا فلسفہ ایہ اے کہ اک منزل روزانہ تلاوت کرنے توں اک ہفتہ وچ قرآن مکمل ہوئے جاندا اے۔ اک ماہ وچ قرآن نوں مکمل تلاوت کرنے دے لئی تیس سیپارےآں (جز) دی تقسیم کيتی گئی اے۔
بعض اوقات اک سیپارہ (جز) نوں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے جنہاں نوں أَحْزاب کہیا جاندا اے جو حِزْب دی جمع اے۔ ہر حِزْب نوں چار أَرْباع جو رُبْع دی جمع اے
ہر سورت وچ تن توں لے کے دو سو چھیاسی تک آیات نيں۔ عموماً وڈی سورتاں شروع دے سیپارےآں وچ تے چھوٹی سورتاں آخری سیپارے وچ نيں۔
قرآن وچ چھ ہزار توں زاید آیات نيں۔
قرآن دی جس سورت دا بیشتر حصہ ہجرت مدینہ توں پہلے نازل ہويا اوہ مکی کہلاندی نيں تے جو ہجرت مدنیہ دے بعد نازل ہوئیاں اوہ مدنی کہلاندی نيں
مغربی زباناں وچ سب توں پہلےلاطینی بولی وچ ترجمہ ہويا جو رابرٹ کیٹون نے 1143 عیسوی وچ کیہ سی۔[۷۳]
قرآن دا پہلا انگریزی ترجمہ الیگزینڈر راوس نے 1649 وچ کیہ۔
مدرجہ بالا تقاسيم ميں توں سورتاں تے آيات كی تقسيم توقيفی اے۔ يہ اللہ تعالٰی دے نبی نے الہامی راہنمائی ميں أپنی حيات مباركہ ميں كر دتی سی۔ تے ايسے صورت ميں محفوظ اے۔ ركوع پارےآں تے منازل ميں تقسيم بعد دے لوکاں نے حفاظ، قارياں تے عام مسلماناں كی متعين ايام ميں ختم كرنے دے پيش نظر كی اے۔ ركوع ميں تقسيم دے سوا دونے تقسيميں مضمون دے بجائے مقدار دے تحت كی گئی ہيں۔موجودہ زمانے ميں برصغير پاك و ہند دے بعض اہل علم نے نظم قرآن اُتے بہت كام كيا اے تے اس اعتبار توں وی قرآن كو مضامين تے ترتيب دے اعتبار توں ابواب ميں تقسيم كيا اے۔ حميد الدين فراہی، امين احسن اصلاحی تے جاويد احمد غامدی دا كام اس سلسلہ ميں بہت نماياں اے۔ انہاں علما نے قرآن كی سورتاں كو ست ابواب ميں تقسيم كيا اے۔ان دے كام دا خلاصہ جاويد احمد غامدی دے لفظاں ميں يہ اے:
قرآن دے اِنہاں ساتاں ابواب وچوں ہر باب اک یا اک توں زیادہ مکی سورتاں توں شروع ہُندا اے تے اک یا اک توں زیادہ مدنی سورتاں اُتے ختم ہوئے جاندا اے۔پہلا باب فاتحہ توں شروع ہُندا اورمائدہ اُتے ختم ہُندا اے۔ اِس وچ فاتحہ مکی تے باقی چار مدنی نيں۔دوسرا باب انعام تے اعراف ،دو مکی سورتاں توں شروع ہُندا اے تے دو مدنی سورتاں،انفال تے توبہ اُتے ختم ہُندا اے۔تیسرے باب وچ یونس توں مومنون تک پہلی چودہ سورتاں مکيتیاں نيں تے آخر وچ اک سورۂ نور اے جو مدنی اے۔چوتھا باب فرقان توں شروع ہُندا اے ،احزاب اُتے ختم ہُندا اے۔ اِس وچ پہلی اٹھ سورتاں مکی تے آخر وچ اک، یعنی احزاب مدنی اے۔پنجواں باب سبا توں شروع ہُندا اے ،حجرات اُتے ختم ہُندا اے۔ اِس وچ تیرہ سورتاں مکی تے آخر وچ تن مدنی نيں۔چھٹا باب ق توں شروع ہوئے کے تحریم اُتے ختم ہُندا اے۔ اِس وچ ست مکی تے اِس دے بعد دس مدنی نيں۔ساتواں باب ملک توں شروع ہوئے کے ناس اُتے ختم ہُندا اے۔ اِس وچ آخری سورتاں دو ،یعنی معوذتین مدنی تے باقی سب مکيتیاں نيں۔اِنہاں وچوں ہر باب دا اک موضوع اے تے اُس وچ سورتاں اِسی موضوع دی رعایت توں ترتیب دتی گئی نيں۔پہلے باب دا موضوع یہود و نصاریٰ اُتے اتمام حجت ،اُنہاں دی جگہ بنی اسمٰعیل وچوں اک نويں امت دی تاسیس، اُس دا تزکیہ و تطہیر تے اُس دے نال خدا دا آخری عہدو پیمان اے۔دوسرے باب وچ مشرکین عرب اُتے اتمام حجت ،مسلماناں دے تزکیہ و تطہیر تے خدا دی آخری دینونت دا بیان اے۔تیسرے، چوسن، پنجويں تے چھیويں باب دا موضوع اک ہی اے تے اوہ انذار و بشارت تے تزکیہ و تطہیر اے۔
ستويں تے آخری باب دا موضوع قریش دے سرداراں نوں انذار قیامت ،اُنہاں اُتے اتمام حجت، اِس دے نتیجے وچ اُنئيں عذاب دی وعید تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی سرزمین عرب وچ غلبۂ حق دی بشارت اے۔ اِسنوں اسيں مختصر طریقے اُتے محض انذار و بشارت توں وی تعبیر کر سکدے نيں۔[۷۴]
قران دا اسلوب شعری ونثری اسلوب توں وکھ اے بااں طور اُتے کہ کسی وی سورت وچ کوئی مقدمہ، کوئی خاص موضوع یا خاتمہ نئيں ہُندا اے بلکہ بسا اوقات اک آیت وچ اک موضوع ہُندا اے جو اس دے بعد یا پہلی آیت توں بالکل مختلف ہُندا اے۔[۷۵] ايسے لئی قران دی کوئی آیت اپنی ما پہلے آیت دا خاتمہ نئيں ہُندی اے تے نہ اپنیما بعد دا مقدمہ ہُندی اے۔[۷۶]صحابہ کرام تےتابعین وچ قران وچ اجتہاد توں کم لیندے ہوئے اسنوں 30 برابر حصےآں وچ منقسم کر دتا تاکہ تلاوت کرنے وچ آسانی ہوئے تےرمضان وچ رومیہ اک پارہ دی تلاوت دی جا سکے۔ ایہ اک اجتہادی عمل اے جس اُتے مسلمان مستحب سمجھ کر عمل کردے نيں۔ بعد وچ ہر پارے نوں نصفین وچ تقسیم کيتا تے ہر نصف نوں ربعین وچ ۔
سورہ فاتحہ،قران دی پہلی سورہ اے۔ ترتیب نزولی وچ اس دا نمبر 5واں اے .[۷۷] سورہالعلق دی ابتدائی چار آیات، ایہ سب توں پہلے نازل ہونے والی آیات نيں حالانکہ ترتیب قران وچ اس دا نمبر 96واں اے۔
قران 114 سورتاں اُتے مشتمل اے جو طوالت وچ یکسر مختلف نيں۔[۷۷][۷۸] فیر ایہ سورتاں آیا مکيتیاں نيں یا مدنی نيں۔مکی سورہ اوہ کہلاندی اے جوہجرت مدینہ توں پہلے نازل ہوئی۔ انہاں سورتاں وچ عموما عقیدہ، توحید تے اس دی دلائل دے مضمون شامل نيں۔ ایہ کل 86 سورتاں نيں۔[۷۷]مدنی سورہ اوہ اے جو ہجرت مدینہ دے بعدمدینہ منورہ وچ نازل ہوئی۔ انہاں سورتاں وچ عموما شریعت، احکام تےحلال وحرام دے مضمون موجود نيں۔ ایہ کل 28 سورتاں نيں۔[۷۷] تلاوت دی آسانی دے لئی علما نے انہاں سورتاں دی 3 قسماں کيتیاں نيں۔ طوال مفصل یعنیسورہ بقرہ،وآل عمران،والنساء،والمائدہ،والانعام،والاعراف، وبراءة۔ وسميت بالطوال لطولها، والطوال جمع طولى۔[۷۹]۔ اوساط مفصل جو طوال مفصل، ایہ اوہ سورتاں نيں جنہاں وچ تقریباً 100 آیتاں نيں۔[۷۹] تیسری قسم اے قصار مفصل جس وچ تمام چھوٹی سورتاں شامل نيں جو اوساط مفصل وچ نئيں نيں۔[۷۹]
قرآن دی بولی فصیح عربی اے جسنوں اج وی ادبی مقام حاصل اے تے باوجودیکہ عربی دے کئی لہجے (مصری، مراکشی، لبنانی، کویندی وغیرہ) پیدا ہوئے چکے نيں، قرآن دی بولی نوں حالے تک عربی دے لئی اک معیار دی حیثیت حاصل اے۔ عربی دے وڈے وڈے عالم جنہاں وچ غیر مسلم وی شامل نيں قرآن دی فصیح، جامع تے انسانی نفسیات توں نیڑے بولی دی تعریف وچ رطب اللسان نيں۔ اِنّی وڈی کتاب ہونے دے باوجود اس وچ کوئی گرامر دی غلطی وی موجود ننيں۔ بلکہ عربی حروف ابجد دے لحاظ توں جے ابجد دے اعداد نوں مدِ نظر رکھیا جائے تاں قرآن وچ اک جدید تحقیق دے مطابق جو ڈاکٹر راشد الخلیفہ نے کمپیوٹر (کمپیوٹر) اُتے دی اے، قرآن وچ باقاعدہ اک حسابی نظام موجود اے جو کسی انسان دے بس وچ ننيں۔ قرآن وچ قصے وی نيں تےتاریخی واقعات وی، فلسفہ وی ملے گا تے منطق وی، پیچیدہ سائنسی گلاں وی نيں تے عام انسان دی زندگی گذارنے دے طریقے بھی۔ جدوں قرآن نازل ہويا اس وقت جو عربی رائج سی اوہ وڈی فصیح سی تے اس زمانے وچ شعر و ادب نوں وڈی اہمیت حاصل سی لھٰذا ایہ ممکن نئيں کہ قرآن وچ کوئی غلطی ہُندی تے دشمن اس دے بارے وچ گل نہ کردے۔ بلکہ قرآن دا دعوہ سی کہ اس ورگی اک آیت وی بنا کے دکھا داں مگر اس زمانے دے لوک جو اپنی بولی دی فصاحت تے جامعیت دی وجہ توں دوسرےآں نوں عجمی (گاں گا) کہندے سن، اس گل وچ کامیاب نہ ہوئے سکے۔
(اے حبیب!) اپنے رب دے ناں توں (آغاز کردے ہوئے) پڑھئے جس نے (ہر چیز کو) پیدا فرمایا۔ اس نے انسان نوں (رحمِ مادر وچ ) جونک دی طرح معلّق وجود توں پیدا کيتا۔ پڑھیئے تے آپ دا رب وڈا ہی کریم اے۔ جس نے قلم دے ذریعے (لکھنے پڑھنے کا) علم سکھایا۔ جس نے انسان نوں (اس دے علاوہ بھی) اوہ (کچھ) سکھا دتا جو اوہ نئيں جاندا سی۔[۸۰]
“
قرآن مجید دی آخری آیت :
”
۔ اس دن دی رسوائی و مصیبت توں بچو، جدوں کہ تسيں اللہ دی طرف واپس ہوگے، اوتھے ہر شخص نوں اس دی کمائی ہوئی نیکی یا بدی دا پورا پورا بدلہ مل جائے گا تے کسی اُتے ظلم ہر گز نہ ہوئے گا۔[۸۱]
حروف مقطعات (عربی: مقطعات، حواميم، فواتح) قرآن مجید دی بعض آیات دے شروع وچ آندے نيں تے وکھ وکھ پڑھے جاندے نيں، انہاں نوںآیات مقطعات تے انہاں حروف نوںحروف مقطعات کہیا جاندا اے، مثلاً الم۔ ایہ قرآن دی انتیس سورتاں دے آغاز وچ آندے نيں۔ ایہ کل چودہ حروف نيںا، ل، م، ص، ر، ک، ہ، ی، ع، س، ج، ق، ن۔ مسلمان علما دا متفقہ نظریہ اے کہ انہاں دا حقیقی مطلب اللہ ہی نوں معلوم اے۔ مقطعات دا لفظی مطلب قطع شدہ، ٹکڑے، کترناں دے نيں۔ بعض علما دے مطابق ایہ عربی لفظاں دے اختصارات نيں تے بعض علما دے مطابق ایہ کچھ رمز (code) نيں۔[۸۲] ایہ حروف 29 سورتاں دی پہلی آیت دے طور اُتے نيں تےسورۃ الشوریٰ ( سورۃ دا شمار: 42) دی دوسری آیت دے طور اُتے وی آندے نيں۔ یعنی ایہ اک توں پنج حروف اُتے مشتمل 30 جوڑ (combinations) نيں۔ جو 29 سورتاں دے شروع وچ قرآن وچ ملدے نيں۔
انٹرنیٹ دی ترقی توں جتھے مواد نوں لوکاں تک پہچانیا آسان ہوئے گیا اے اوتھے قرآن دے بارے وچ ویب سائٹاں دی بہتات اے جس وچوں کچھ تاں درست مواد فراہم کردے نيں مگر بیشتر غلطیاں توں پاک ننيں۔ اس وچ کچھ تاں قرآن نوں یونیکوڈ وچ لکھنے دیاں مشکلاں نيں مگر کچھ اسلام دے خلاف کم کرنے والےآں دا کم اے جس وچ قرآن دے عربی متن تے اس دے ترجمہ نوں بدل کے رکھیا گیا اے۔ جس دا عام قاری اندازہ نئيں لگیا سکدا۔ اس لئی ایہ ضروری اے کہ صرف ایسی سائٹس دی طرف رجوع کرن جنہاں دے بارے وچ یقین ہوئے کہ اوہ درست یا تصدیق شدہ نيں۔اس دا اک حل ایہ ہوئے سکدا اے کہ اک ایسا مرکزی ادارہ بنایا جائے جس وچ تمام مسلمان ملکاں دی حکومتاں دے نمائندے تے ماہرین شامل ہاں تے ماہرین کسی وی قرآنیویب سائٹ دی تصدیق کر سکن تے اسنوں اک سرٹیفیکیٹ جاری کر سکن جو انہاں دی ویب سائٹ اُتے لگائی جائے۔ جو گھٹ توں گھٹ عربی متن دی تصدیق کرے جداںپاکستان وچ چھپے ہوئے قرآن دے سلسلے وچ ہُندا اے۔ اس دی تصدیق کہ کوئی قرآنی ویب سائٹ مصدقہ اے کہ نئيں، اس مرکزی ادارہ دی ویب سائٹ توں ہوئے سکے۔ چونکہ انٹرنیٹ اُتے پابندی نئيں لگائی جا سکدی اس لئی لوکاں دی اپنی کوشش ہوئے گی کہ اوہ اس مرکزی ادارہ دی تصدق شدہ ویب سائٹ دا استعمال کرن۔ تا حال ایسا کوئی ادارہ نئيں مگر مستقبل وچ ایہ نہائت ضروری ہوئے گا۔
تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو:ترجمہ قرآن،تراجم قرآن دی لسٹ،اردو تراجم قرآن دی لسٹ تےانگریزی تراجم قرآن قرآن دے تراجم دنیا بھر دی اہم زباناں وچ ہوئے چکے نيں تے کیتے جا رہے نيں۔ وڈی زباناں وچ تراجم قرآن اک توں ودھ لوکاں نے مختلف ادوار وچ کیتے نيں۔ قرآن دے یورپی تے ہور کئی زباناں وچ غیر مسلمان افراد نے وی ترجمہ کيتا اے۔ ايسے طرح کچھ تراجم بنا عربی متن دے وی شائع کیتے گئے نيں، جدوں کہ رومن رسم الخط وچ وی مختلف وجوہات دی بنا اُتے تراجم ہوئے نيں۔
قرآن دے عربی دے درمیان وچ فارسی ترجمہایل خانی زمانے وچ ۔
William Montgomery Watt inThe Cambridge History of Islam، p.32
Richard Bell, William Montgomery Watt, 'introduction to the Qurʼān'، p.51
F. E. Peters (1991)، pp.3–5: “Few have failed to be convinced that … the Quran is … the words of Muhammad, perhaps even dictated by him after their recitation.”
↑Peters, Francis E. (2003)۔ The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition. Princeton University Press.ISBN 0-691-12373-X. pp.12 and 13
↑آیت الکرسی یک آیہ یا بیشتر۔ وبگاہ تبیان۔ ۲۸ مئی ۲۰۱۲ میںاصل سے آرکائیو شدہالوسيط|تاريخ-الوصول= تم تجاهله (معاونت);الوسيط|مسار-الأرشيف= تم تجاهله (معاونت);الوسيط|تاريخ-الأرشيف= تم تجاهله (معاونت);الوسيط|url-status= تم تجاهله (معاونت)
↑Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
.jpg)
.jpg)
