سپر نووا یاتارا دھماکا، تارے دا اک طاقتور تے چمکدار دھماکا اے۔ اک سپرنووا اک وڈے ستارے دے آخری ارتقائی مراحل دے دَوران ہُندا اے، یا جد اکسفید بونا بھاگے ہوئےجوہری فیوژن وچ متحرک ہُندا اے۔ اصل آبجیکٹ، جیہنوں پروجینیٹر کہیا جاندا اے، یا تاں نیوٹران ستارے یابلیک ہول وچ گر جاندا اے، یا مکمل طور تے تباہ ہو کے اک پھیلیا ہویا نیبولا بن جاندا اے۔ سپرنووا دی چوٹی دی نظری روشنی دا موازنہ پوری کہکشاں نال کئی ہفتیاں یا مہیناں وچ ختم ہون توں پہلے کِیتا جا سکدا اے۔
تارا دھماکے نال پھٹدا تے اوہدے چوں چوکھی ساری انرجی تےچانݨ نکلدا اے۔ ایہ اودوں ہُندا اے جدوں اکتارا اپنے سارے مادے نوں انرجی وچ پلٹ دیندا اے۔ ایہ وڈے تارے چوکھے دباء پاروں گرم ہو کے پھٹدے نیں۔ ایس مگروں ایہ کالے سوراخ یا نیورٹرون تارے وچ پلٹدے نیں۔ ایہ کچھ ملیئن ورھے ای جیندے نیں۔ جد کہ نکے تارے جِداںسورج، ایہ ہولی ہولی سڑدے نیں تے فیر چٹے بونے وچ پلٹ جاندے نیں۔
سپرنووا ساڈےسورج توں دس گنا ودھکمیت والےستارے دے پھٹن دے عمل نوں کہندے نيں۔ تمام ستارےآں دی اک معینہ مدت یا عمر ہُندی اے۔ اوہ پیدا ہُندے نيں، پروان چڑھتے نيں تے مرجاندے نيں۔ چھوٹے ستارےآں دی عمر زیادہ لمبی ہُندی اے جدوں کہ وڈے ستارےآں دی عمر کم ہُندی اے تے اوہ جلدی مر جاندے نيں۔ ساڈے سورج دی حالے عمر لگ بھگ پنج ارب سال اے تے ہور پنج ارب سال بعد ایہ سورج فنا ہو جائے گا۔ ستارے دی موت دا مطلب ایہ اے کہ نیوکلیئر فیوژن دا عمل رک جاندا اے تے اس توں توانائی (روشنی) خارج ہونا بند ہو جاندی اے۔ اپنی زندگی دے اختتام اُتے ساڈا سورج پہلے بہت زیادہ پھیلے گا تے اپنی فضا کھو دے گا۔ صرف اس دا اندرونی قلب باقی رہ جائے گا جو جسامت وچ ساڈیزمین دے برابر ہوئے گا۔ لیکن ساڈا سورج سپر نووا دی موت نئيں مرے گا بلکہسفید بونے وچ تبدیل ہو جائے گا۔
اوہ ستارے جو ساڈے سورج توں بہت زیادہ وڈے ہُندے نيں، انہاں دا اختتام زیادہ بھیانک ہُندا اے۔ اس زبردست موت دے دوران اوہ ساڈے سورج توں سو ارب گنا زیادہ روشنی خارج کردے نيں۔ ایسے ستارےآں دی موت نوں سپر نووا (supernova) کہندے نيں۔
لگ بھگ ہزار سال قبل 1054ء وچ چین دے ہیئت داناں نے اپنیاں کتاباں وچ آسمان اُتے اک ایسے نويں ستارے دے بارے وچ لکھیا جو رات نوں انتہائی روشن سی تے سورج طلوع ہونے دے بعد وی نظر آندا سی تے کئی ہفتاں تک نظر آندا رہیا پھر غائب ہو گیا۔ آسمان اُتے جو جگہ انہاں نے درج دی سی ہن اوتھےکریب نیبولا (Crab Nebula) نظر آندا اے جو کسی مردہ ستارے دی باقیات نيں۔ اس دے عین مرکز وچ صرف ۳۰ کلومیٹر چوڑا اک مرکزہ اے جو Crab Pulsar کہلاندا اے۔ ایہ اکنیوٹرون ستارہ اے تے ایہ سورج توں دیڑھ گنا زیادہ بھاری اے۔[۱]
لگ بھگ ہزار سال قبل زمین توں ۶۵۰۰ نوری سال دے فاصلے اُتے اک ستارہ سپر نووا دی شکل وچ پھٹا سی ۔ ہندوربین توں اوہدی باقیات کریب نیبولا دی شکل وچ نظر آندی نيں۔
جے کسی ستارے دی کمیت ساڈے سورج توں ۱۵۰ گنا زیادہ ہو تو اوہ وڈی جلدی اپنی عمر پوری کر دے اک بھیانک دھمااکے نال پھٹتا اے جسنوں ہائیاُتے نووا (hypernova) کہندے نيں۔ لگ بھگ دس سیکنڈ وچ ہائیاُتے نووا توں اِنّی توانائی خارج ہُندی اے جتنی ساڈا سورج دس ارب سالاں وچ کر سکدا اے۔ ایسے ہائیاُتے نووا توں انتہائی طاقتور ایکس رے (X-ray) دی شعاعاں وی نکلتی نيں جنہاں نوں gamma-ray bursts (GRBs) کہندے نيں۔ ایہ قریب و جوار دے سیاراں وچ موجود زندگی نوں ختم کر سکدی نيں۔ جے ساڈیدنیا توں ۷۵۰۰نوری سال دے فاصلے اُتے کوئی ہائیاُتے نووا پھٹے تو دنیا وچ رات نوں دن جیسی روشنی ہو جائے تے ایکس ریز دی وجہ توںقیامت آ جائے۔ کسیکہکشاں وچ ہائیاُتے نووا پھٹنے دے امکان بہت ہی کم ہُندے نيں یعنی اک لکھ توں دس لکھ سال وچ صرف اک ہائیاُتے نووا پھٹتا اے۔ مگر چونکہکائنات وچ ارباں کہکشائاں موجود نيں اس لئی لگ بھگ ہر رات نوں اک ہائیاُتے نووا دا مشاہدہ ہُندا اے جو بہت ہی دور دراز واقع کہکشااں وچ ہُندے نيں۔[۲]
