جبرئیل یاجبرائیلوحی دے حامل تےخدا دے چار مقرب ترینفرشتےآں وچ اک فرشتے دا ناں اے۔ ایہ لفظقرآن پاک دی تنآیات تے متعدداحادیث وچ آیا اے۔اسلامی مصادر وچ وحی پہنچانے دے علاوہ ہور افعال جداںانبیا دی مدد کرنے،کافراں نوں عذاب دینے تےمؤمنین نوں تسلی دینے، دی نسبت انہاں دی طرف دتی گئی اے۔ فلسفہ تےعرفان وچ انہاں دی حقیقت تے مقام تے منزلت دے بارے وچ بحث کيتی گئی اے۔ اسلامی فلاسفہ تے حکما نے انہاں دے لئیعقل فعال ورگی تعبیراں استعمال کيتیاں نيں۔یہودیت تےمسیحیت دی دینی تعلیمات وچ وی انہاں دا تذکرہ موجود اے۔
جبرئیل عبرانی بولی دا لفظ اے تے ایسا ظاہر ہُندا اے کہ ایہ سریانی بولی توں عربی وچ داخل ہويا اے۔[۶] عربی بولی دے محققاں نے اس لفظ دے غیر عربی ہونے دی وضاحت کيتی اے۔[۷] ابو حیان غرناطی[۸] رسم الخط دے لحاظ توں اس دی مختلف تیرہ صورتاں: جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیل ذکر ہوئیاں نيں۔[۹] ايسے طرح دانی[۱۰] قرآن وچ اس کلمے دی مختلف صورتاں نوں شمار کيتا اے[۱۱] تے ذکر کيتا اے کہ اہلحجاز دے نزدیک «جِبْرِیل» مشہور ترین تے فصیح ترین صورت اے تے قراء سبعہ وچوں ابو عمرو، نافع تے ابن عامر دی قرات اے۔[۱۲]
بعض عرب لغویاں نے اس لفظ نوں مرکب ذکر کيتا اے تے کہیا کہ ایہ لفظ جَبْر با معنائے بادشاہ، بندہ، شجاع، مرد،[۱۳] تے ایل عبرانی بولی وچ خدا دے اسما توں مرکب اے۔[۱۴] جبرئیل نوںمیکائیل تےاسرافیل دی مانند مرکب سمجھدے نيں اس لحاظ توں جبرئیل («جَبْر» + «ایل») توں مرکب تے بندۂ خدا (عبد اللہ) دے معنا وچ اے۔
عبرانی بولی وچ جبروت دا معنا طاقت تے قدرت نوں دیکھدے ہوئے[۱۵] احتمال اے کہ جبرئیل جبروت توں مشتق اے۔[۱۶] «جَبَر» عبرانی بولی وچ قدرت رکھنے تے طاقتور دے معنا وچ تے «جبرئیل» وی قدرت مند شخص دے معنا وچ آنے[۱۷] دے احتمال دی تقویت ہُندی اے۔ ایتھے تک کہ «شدیدالقوی» تے «ذومرّة» جداں عربی لفظاں جبرئیل دے مترادف سمجھے جاندے نيں۔[۱۸]
جَبْر حبشی، سریانی، آرامی تے عبری زباناں وچ مرد، قہرمان تے دلاور دے معنا وچ آندا اے تے جبرئیل انہاں زباناں وچ مرد خدا تے قہرمان خدا دے معنا وچ ہوئے گا۔[۱۹] بعض نے ایل نوں بندہ تے جبرئیل، میکائیل تے اسرافیل نوں عبد اللہ، عبد الرحمان تے عبد القدوس دے معنا وچ سمجھدے نيں۔[۲۰]
قرآن پاک دی تن مدنی سورتاں دیآیات وچ ایہ لفظ آیا اے۔[۲۱] جبرائیل دا اصلی وظیفہ خدا دی وحی نوں انبیا تک پہچانیا سورہ بقرہ دی اس آیت وچ بیان ہويا اے اگرچہ آیت وچ وحی آنے دی کیفیت دے بارے وچ کوئی گل نئيں ہوئی اے۔[۲۲]
قرآن پاک وچ ہور ایسی تعبیراں وی آئیاں نيں جومفسرین[۲۳] دے نزدیک جبرائیل دی طرف ناظر نيں جداں:
«الروح الامین»[۲۴] کہ وحی پہنچانے تے امانتداری نوں بیان کردی اے۔
«رسولٍ کریم»[۲۵] کہ جو نیک صفات اُتے دلالت کردی اے۔
«شدیدالقوی»، «ذومِرّۃ» تے «ذی قوۃ»[۲۶] کہ جو طاقت تے امور الہی بجالانے دی قدرت تے طاقت نوں بیان کردی اے۔
«مَکین» تے «مُطاع»[۲۷] کہ جو خدا دے نزدیک تے دوسرے فرشتےآں وچ مخصوص مقام تے منزلت توں حکایت اے۔
حضرتعیسیؑ دی ولادت دے ماجرے وچ جبرائیل دا نہایت واضح کردار رہیا اے۔ ايسے نے ولادت عیسی دی خوشخبریحضرت مریم نوں دتی[۲۹] ہور اسنوں صورت انسان دی تمثیل وچ بیان کيتا گیا۔[۳۰] تے ايسے نے روح الہی نوں مریم دے رحم وچ پھونکا۔[۳۱] تے آخر کار خدا نے عیسی دی مدد تے اسنوں قوت بخشنے دے لئی جبرائیل نوں اس دے پاس بھیجیا۔[۳۲]
مفسرین نے جبرائیل دے توسط توں ولادت عیسی ہونے وچ کِسے قسم دی تردید نئيں کيتی آیات وچ استعمال ہونے والے لفظ روح توں جبرائیل ہی سمجھدے نيں۔[۳۳]
لفظ روح توں جبرائیل دی طرف اشارہ کرنے دے سبب دے بارے وچ مفسرین مختلف اقوال ذکر کيتے نيں مثلا اس دا تعلق مجردات تے روحانیات دے عالم توں اے، ولات دے بغیر تکوینی پیدائش، اس وچ حیات دا غلبہ، افاضۂ حیات، اس دے توسط توں احیائےشریعت یا اس دی دگر فرشتےآں اُتے برتری[۳۴]
سورہ قدر وچملائکہ دے نال مذکور لفظ دے روح دی مراد تے روح دے نال جبرائیل دی نسبت دے متعلق[۳۵] تے اسکے بارے وچ سوالیہ صورت وچ پُچھے گئے سوال وچ[۳۶] اختلاف مذکور اے۔ بعض اسنوں جبرائیل سمجھدے نيں ہور اسنوں ارواح اُتے مؤکل یا ملائکہ وچ اعلیٰ ترین موجود قرار دیندے نيں تے اک جماعت اس توں جبرائیل مراد لیندے نيں تے روح دی تعبیر نوں جبرائیل ہور ملائکہ اُتے برتری تے عظمت اُتے دال سمجھدے نيں۔[۳۷]
جبرائیل دے بارے وچ یہودیاں دے سوئے ظن دے بارے وچسورۀ بقرہ دی 97اور 98واںآیات وچ تہدید تے تنبیہ دے متعلق نازل ہوئیاں نيں۔[۳۸] یہودیاں نےرسول اکرم توں پُچھیا کہ انہاں دے پاس کون سافرشتہ آندا اے تاں جدوں جواب وچ جبرائیل دا ناں سنیا تاں جبرائیل دے متعلق موجود کینے دی بنا اُتے جبرائیل نوں اپنا دشمن کہنے لگے۔
ایسا ظاہر ہُندا اے کہ اوہ جبرئیل نوں مصیبتاں، سختیاں تے جنگ تے قتال دے فرمان دینے والا فرشتہ سمجھدے سن تے میکائیل نوں رحمت تے قوم یہود نوں بشارت دینے والا فرشتہ سمجھدے سن ۔[۳۹] اس لحاظ توںبقرہ دی ۹۸واںآیت جبرئیل نال دشمنی نوںمیکائیل، ہور فرشتےآں حتا کہخدا نال دشمنی دے مساوی قرار دیندی اے۔ گویایہودی بہانے دی تلاش وچ سن توں کہ اوہ اپنے آپ نوںاسلام دی قبولیت توں روک سکن کیونجے اس سوال توں پہلے وی انہاں ہور سوالات کيتے سن توں کہ رسول اکرم دینبوت نوں آزماواں۔ جدوں حضرت نے انہاں دے سوالات دے جوابات دتے تاں انہاں نے فرشتے دیوحی دے متعلق سوال کيتا[۴۰] جدوں کہ یہودیاں دے علما وچوںعبداللّہ بن سلام سوچکيا سی کہ انہاں سوالےآں دے جواب صرفانبیاء ہی جاندے نيں تےرسول دے جوابات سن کر اوہمسلمان ہوئے گیا[۴۱]
بعضاہل سنت شیعاں نوں اس گل اُتے متہم کردے نيں کہ اوہ اس معقتد نيں کہجبرئیل نےوحی پہنچانے وچخیانت کیاور حضرت علی دے بجائےرسالت رسول اللہ نوں پہنچیا دتی تے ايسے وجہ توں نماز دے اختتام اُتے اپنے ہتھوں نوں تن مرتبہ اُتے اٹھا کے: خانَ الاَمینُ (امین نے خیانت کی) کہندے نيں۔
وہابی علما وچوںابن تیمیہ کہندا اے: یہود اس طرح جبرائیل دے عیب تے نقص تے ملائکہ وچوں اسنوں اپنا دشمن سمجھنے دے درپے سن جس طرح شیعہ کہندے نيں کہ جبرائیل نے رسالت پہنچانے وچ علی دی بجائے محمد نوں رسالت پہنچانے وچ اشتباہ کيتا اے۔[۴۲]
جدوں کہ شیعہ اس قسم دا کوئی عقیدہ نئيں رکھدے نيں تے انہاں دے علما نے اس تہمت دا جواب دتا اے۔(مطالعہ بیشتر:سایت ولی عصر-عج-Archived 2016-11-04 at theوے بیک مشین)
مصادر اسلامی وچ موجود روایات دے مطابق جبرئیل نے قرآن دی پہلی آیات[۴۳] دی وحیغار حرا وچ رسول اللہ تک پہنچائی۔ اسکے بعد پیامبرؐ حضرتخدیجہؑ دے پاس واپس آئے تے انہاں نوں اس اہم واقعہ توں آگاہ کيتا۔[۴۴]
اہل سنّت دے قدیمی مصادر وچ متعدد روایات دے مطابق پیغمبرؐ وحی حاصل کرنے دے بعد تردید دا شکار ہوئے گئے کہ ميں نے وحی دا فرشتہ دیکھیا اے یاشیطان نال ملاقات کيتی اے تے انہاں دی زوجہ دے نصرانی رشتے دار: وَرَقَۃ بن نَوْفَل فردی نصرانی نے انہاں توں کہیا کہ ایہ اوہی صاحب فرشتہ اے جو اس توں پہلے حضرت موسی اُتے نازل ہويا سی۔ رسول اللہ ایہ سن کر مطمئن ہوگئے۔[۴۵]
ان دے بعد آنے والے ہوراہل سنت مؤرخین،محدّثین تےمفسرین نے اسنوں قبول کيتا اے[۴۶] ایتھے تک کہ ایہ حدیثشیعہ دےحدیثی تے تفسیری مصادر وچ وی پائی جاندی اے۔[۴۷]
شیعہ علما نے اس حدیث دی سند تے مضمون دی مکمل تحقیق دی تے اس اُتے تنقید تے اعتراض کيتے نيں۔ انہاں وچوں اسحدیث دے سلسلے دا کِسے عینی شاہد اُتے منتہی نہ ہونا، داستان دے نقل وچ اختلاف اس دے جعلی تے بناوٹی ہونے، حقیقت وحی وچ رسول اکرم دی تردید تے انہاں دا فرشتے یا شیطان نال ملاقات وچ شک تے شبہ دا شکار ہونا پیغمبر دی عصمت دے نال سازگار نئيں اے۔[۴۸]
یہ گل قابل ذکر اے کہ شیعہ مصادر وچ آغاز وحی دی کیفیت نقل ہوئی اے جو اہل سنت مصادر وچ موجود حدیث دیاں مشکلاں توں خالی تے مبرا اے ہور اوہ پیغمبر دے مقام تے انہاں دی عصمت توں سازگار اے۔[۴۹]
معراج وچ رسول دے ہمسفر تے راہنما رہے۔[۵۲] اگرچہسدرۃ المنتہی دے مقام اُتے رسول دی ہمراہی توں رہ گیا تے اس دے بعد رسول اللہ نے اکیلے معراج دی سیر نوں رکھیا۔[۵۳]
اپنے خاندان نوں پیغام خدا دینے دے موقع پر۔[۵۴] جبرئیل نے اس کم دے انجام دینے دی تاکید کيتی۔[۵۵]
اسی طرح ہجرت توں پہلے کفار دی جانب توں رسول دے قتل دی سازش توں آگاہ کيتا۔[۵۶]
غزوۂ بدر دے موقع اُتے ہزاراں فرشتےآں دے نال رسول اللہ تے انہاں دے اصحاب دی مدد کيتی۔[۵۷]
جبرئیل رسول اکرم دی خدمت وچتواضع دے نال حاضر ہُندے تے پہلے آپ توں اجازت طلب کردے۔مسجدالنبی وچ رسول دی خدمت وچ حاضری دے مقام دا ناںمقام جبرئیل اے۔[۵۸] جبرائیل ہر سال پیامبرؐ اُتے اک مرتبہ ماہرمضان وچ قرآن لے کے حاضر خدمت ہُندے سن ۔[۵۹] کہیا گیا اے کہ جبرائیل رسول اللہ دی خدمت وچ سٹھ ہزار مرتبہ آئے۔[۶۰]
اہل سنّت تے شیعہ کتاباں دے مطابق،[۶۲] پیامبرؐ نے دو مرتبہ جبرئیل نوں حقیقی صورت وچ مشاہدہ کيتا:[۶۳]
اک مرتبہ«افق اعلیٰ» وچ جدوں رسول اللہ نے انہاں توں حقیقی صورت دیکھنے دی درخواست کيتا۔
دوسری مرتبہ معراج وچ سدرۃ المنتہی دے نزدیک ۔
ہور کہندے نيں اک مرتبہ رسول اللہ نے انہاں نوں آسمان تے زمین دے درمیانکرسی اُتے بیٹھے ہوئے دیکھیا، اس دے بعد سورۂ مدثر دی آیات آپ اُتے نازل ہوئیاں۔[۶۴]جبرئیل دی حقیقی صورت دی توصیف بیان کردے ہوئے بعض نے کہیا: در تے مروارید توں آراستہ چھ سو اُتے رکھدا اے تے عظمت دے لحاظ توں عالم دے شرق تے غرب نوں پُر کردا اے۔[۶۵]
رسول اکرم نے فرمایا: جبرائیل اکثر اک خوبصورت نوجواندحیہ کلبی دی صورت وچ ظاہر ہُندے سن ۔[۶۶] بعض نے کہیا کہ بعضصحابہ تے حضرتعائشہ نے انہاں خصوصیات دے نال دیکھیا تے گمان کيتا کہ اوہ دحیۂ کلبی اے۔[۶۷]
اہل سنت دی بعضروایات دے مطابق اوہ اک مرتبہدینی تعلیم دینے والے شخص دی صورت وچ صحابہ دے درمیان آئے۔[۶۸] اوہ اکثر اک عام شخص دی صورت وچ ظاہر ہُندے۔ سبز رنگ دے لباس، سر اُتے ابریشم دے عمامے تے گھوڑے اُتے سوار ہُندے۔[۶۹]
احادیث دے مطابقشیعہ ائمہ وی جبرائیل دی مدد توں فائدہ حاصل کردے سن ۔ چنانکہعلامہ مجلسی[۷۰] نے اس عنوان توں اک باب ذکر کيتا تے اس وچ بہت ساریاں احادیث ذکر کيتیاں نيں۔
ہور کہیا گیا کہ جبرائیل نےدعائے لیلۃ السبت حضرتعلیؑ نوں تعلیم دی۔[۷۱] رسول اللہ دے وصال دے بعد جبرائیل حضرتفاطمہؑ نوں مطالب القا کردے تے حضرت علی انہاں نوں مصحف وچ لکھ لیندےجومصٖحف فاطمہ دے ناں توں مشہور ہويا۔[۷۲]
روایات دے اک مجموعے وچ جبرائیل دے نازل ہونے دی کیفیت دے لحاظ توںرسول،نبی تےامام دے درمیان فرق بیان ہويا اے۔ چنانکہ رسول جبرئیل نوں دیکھدے نيں تے انہاں توں گل گل کردے نيں، نبی انہاں نوں خواب وچ دیکھدے تے اس دی آواز سندے نيں جدوں کہ امام صرف انہاں دی آواز سندے نيں۔ صفار قمی[۷۳] نے انہاں روایات نوں اک باب دے عنوان دے تحت ذکر کيتا اے۔[۷۴]
انبیا دے قصص وچ وی جبرائیل دا اک بنیادی کردار رہیا اے کیونجے اوہآدم توں لے کے حضرت عیسی تک انبیا دا معلم تے مددگار رہے نيں۔ انہاں نےحضرت آدم نوں زراعت تے لوہے دے استعمال کیتی کیفیت تے مناسک حج؛ حضرت نوح نوں کشتی بنانے، حضرت داؤد نوں زرہ بنانے دی تعلیم دی؛ حضرتابراہیمؑ نوں آتشنمرود توں رہائی دی؛اسماعیلؑ دے ذبح دے وقت تے حضرتیوسف نوں کنويں وچ گرانے دے موقع اُتے رہائی دتی تے حضرت موسی دے فرعونیاں توں مقابلے دے موقع اُتے انہاں دی حمایت دے لئی فرعونیاں دی سرخ سمندر دی طرف راہنمائی دی تے انہاں نوں غرق کيتا۔ انہاں وچوں اکثر داستاناں نوںکعب الاحبار تے وَہْب بن مُنَبِّہ (کہ جو غیر موثق نيں) نے روایت کيتا اے تے انہاں دی تفصیل ثعلبی دی قصص الانبیاء[۷۵] مذکور ہوئیاں نيں۔
یہودیت وچ”میکائیل، جبرائیل،اورئیل تےرافیل(اسرافیل)“ انہاں چار فرشتےآں نوں خاص اہمیت حاصل اے۔ مگر انہاں چاراں فرشتیاں وچوں جبرائیل یہودیت و مسیحیت دی تحریراں وچ عام پائے جاندے نیں ۔ جبرائیل دا پہلا ذکرتنک دیکتاب دانی ایل وچ آیا اے جس وچ دانی ایل نوں الہام نازل ہویا سی مگر اوہ اس رویا(خواب) نوں سمجھ نئيں پایا سی اس نوں سمجھانے دے لئی خداوند نے جبرائیل نوں بھیجا سی:
“
فیر ایداں ہُؤیا کہ جدوں مَیں دانی ایل نے ایہ رویا دیکھی تے اِس دی تعبِیر دی فِکر وچ سی تے کیہ دیکھدا آں کہ میرے سامنے کوئی اِنسان صُورت کھڑا اے۔ تے مَیں نے اُولائی(دریا) وچوں آدمی دی آواز سُنی جِس نے بُلند آواز نال کہیا کہ اَے جبرائیل اِس شخص نوں اِس رویا دے معنی سمجھا دے۔چُنانچہ اوہ جتھے مَیں کھڑا سی نزدِیک آیا تے اُس دے آنے توں مَیں ڈر گیا تے مُنہ دے بل گِرا اُتے اُس نے میوں کہیا اَے آدم زاد! سمجھ لے کہ ایہ رویا(خواب) آخِری زمانہ دی بابت اے۔[۷۶]
”
”
تے جدوں مَیں ایہ کہندا تے دُعا کردا تے اپنے تے اپنی قَوم اِسرائیل دے گُناہاں دا اِقرار کردا سی تے خُداوند اپنے خُدا دے حضُور اپنے خُدا دے کوہِ مُقدّس دے لِئی مُناجات کر رہیا سی۔ہاں مَیں دُعا وچ ایہ کہہ ای رہیا سی کہ اوہی شخص جبرائیل جِسنوں مَیں نے شرُوع وچ رویا وچ دیکھیا سی حُکم دے مُطابِق تیز پروازی کردا ہُؤیا آیا تے شام دی قُربانی گُذرانے دے وقت دے قرِیب مینوں چُھؤیا۔ تے اُس نے مینوں سمجھایا تے میرے نال گلاں کِیتیاں تے کہیا اَے دانی ایل مَیں ہن اِس لِئے آیا واں کہ تینوں دانِش و فہم بخشاں۔ تیری مُناجات دے شرُوع ای وچ حُکم صادِر ہُؤیا تے مَیں آیا آں کہ تینوں دساں کِیُونکہ تُو بُہت عزِیز اے ۔ پس تُو غَور کر تے رویا نوں سمجھ لے۔[۷۷]
“
فیر اس رویا دے اک سال بعد فیر جبرائیل دانی ایل دے کول آیا سی جس دا ذکرتنک دیکتاب دانی ایل وچ اے:
”
تے اوہ اک ہفتہ دے لِئے بُہتاں نال عہد قائِم کرےگا تے نِصف ہفتہ وچ ذبِیحہ تے ہدیہ مَوقُوف کرے گا تے فصِیلاں اُتے اُجاڑنے والی مکرُوہات رکھّیاں جان گیاں ایتھے تک کہ بربادی کمال نوں پُہنچ جائے گی تے اوہ بلا جو مُقرّر کیتی گئی اے اُس اُجاڑنے والے اُتے واقِع ہوۓگی۔[۷۸]
“
ربی ڈیوڈ کُوپر دی کتاب ”انورنِگ اینجلس“ (انگریزی: Invoring Angels) دے مطابق، جبرائیل اک فرشتہ سی جس نوں گناہگار شہراںسدوم تے عمورہ نوں تباہ کرنے دے لئی بھیجیا گیا سی۔ لیکن بعض تحریراں وچ جبرائیل دی بجائےمیکائیل مذکور اے۔
توریت وچ بیان کیتا گیا اے کہ تن فرشتے ابرام(ابراہیم علیہ السلام) دے کول گئے سن مگرسدوم نوں تباہ کرنے صرف دو ای گئے مگر توریت وچ ایہ نئيں لکھیا دے تیسرے فرشتہ کہاں گیا[۷۹] انہاں تن فرشتاں دے ناںتلمود وچ مذکور نیں جو”میکائیل، جبرائیل تےرافیل(اسرافیل) سن“[۸۰]
یہودی دیو مالائی داستاناں دے مطابق،طوفان نوح دے وقت جس شخص نےنوح نوں دسیا سی کہ: ”طوفان آنے والا اےنوح تسیں طوفان توں پہلے تمام جانوراں دی اک اک جوڑی کشتی وچ سوار کرلو“ ایہ کہنے والے جبرائیل سن۔ تے جس قوت نےابرام (ابراہیم علیہ السلام) اضحاق (اسحاق علیہ السلام) نوں مارنے توں روکیا سی۔ اوہ جبرائیل سن۔یعقوب فرشتے(ممکنہ طور اُتے جبرائیل) نال کشتی لڑدے ہوئے
تے جس نادیکھائی دینے والی قوت نےیعقوب (یعقوب علیہ السلام) توں کُشتی لڑی سی اوہ وی جبرائیل سن۔ تےکتاب خروج وچ اک ذکر موجود اے:
”
تے خُداوند دا فرشتہ(ممکنہ طور اُتے جبرائیل) اک جھاڑی وچوں اگ دے شُعلہ وچ اُس نے نگاہ کیتی تے کِیہ دیکھدا اے کہ اک جھاڑی وچ اگ لگی ہوئی اے اُتے اوہ جھاڑی بھسم نئيں ہُندی۔ تد مُوسٰی نے کہیا مَیں ہن ذرہ ادُھر کترا کے اِس وڈے منظر نوں دیکھاں کہ ایہ جھاڑی کیوں نئيں جل جاندی۔ جدوں خُداوند نے دیکھیا کہ اوہ دیکھنے نوں کترا کے آرہا اے تو خُدا نے اُسنوں جھاڑی وچوں پُکارا تے کہیا اَے مُوسیٰ ! اَے مُوسیٰ ! اُس نے کہیا وچ حاضر آں۔[۸۱]
“
یہودیت وچ ایہ منیا جاندا اے کہ جھاڑی توں جو آواز موسیٰ نوں سنائی دتی سی اوہ جبرائیل نے دتی سی۔[۸۲]
تساں دے مختلف القاب وچ ناموس اعظم، روح اعظم، روح القدس تے روح الامین وغیرہ شامل نیں ۔ جبرائیل (علیہ السلام)اللہ تعالیٰ دے سب توں مقرب فرشتے نیں ۔ تمام انبیا (علیہم السلام) اُتے وحی حضرت جبرائیل (علیہ السلام) دے توسط توں ای آندی رہی اے۔[۸۳]
یارسول اللہ ( )! مینوں اپنی عمر دا صحیح علم نئيں اے، لیکن اتنا یاد اے کہ ساری کائنات دے پیدا ہونے توں پہلے اللہ تبارک و تعالیٰ(ﷻ
) دے حجاباتِ عظمت وچوں چوتھے پردے وچ اک ستارہ چمکیا کردا سی تے اوہ ستارہ ستر ہزار سال دے بعد اک مرتبہ چمکدا سی۔ تے میں اپنی زندگی وچ اوہ ستارہ بہتر ہزار مرتبہ دیکھیا اے!
طاووس الملائکہ،افضل الملائکہ،ناموس اکبر (صاحب خبر خیر کہ جو صاحب خبر شر دے مقابلے وچ اے )۔[۸۵]
جبرئیل اک برگزیدہ فرشتہ نيں تے انہاں دا شمار انہاں مقرب ترین فرشتےآں وچوں ہُندا اے جنہاں دے ذمے اس عالم دی تدبیر اے ؛[۸۶] جبرئیل وحی لیانے والے، میکائیل رزق تے بارش دے مؤکل،اسرافیل صور پھونکنے تےعزرائیل موت دے فرشتہ نيں۔
روایات دی روشنی وچ جبرائیل اُتے ہور تن فرشتے برتری رکھدے نيں۔ چنانچہ نزول وحی وچ میکائیل تےاسرافیل دے واسطہ ہونے یا میکائیل دے بزرگ ہونے دی دلیل یا عزرائیل دے وسیلے توں جبرائیل دے مرنے نوں مذکورہ فرشتےآں دی جبرائیل اُتے فضیلت دے دلائل توں شمار کيتا اے ؛[۸۷] لیکن جبرائیل دی سب اُتے فضیلت دا نظریہ صحیح تر اے۔[۸۸]
عبری بولی دا لفظ Gaḇrīēl یونانی بولی وچ Gabriel بولا جاندا اے جس دا معنا خدا قادر اے، یا مرد خدا تے قہرمان خدا دے معنا وچ اے۔[۸۹] جبرائیل دا ناں چار مرتبہعہدین وچ آیا اے:
دانیال نبی دی کتاب وچ دو مرتبہ:
کتاب دانیال نبی،[۹۰] وچ اے کہ جبرائیل انسانی صورت وچ دانیال اُتے ظاہر ہوئے جائے گا توں کہ اس دے خواب نوں اس دے لئی بیان کرے۔ جبرئیل دا حضور ایداں دے جذبے دے نال اے کہ دانیال اس توں مدہوش ہوئے جائے گا۔
کتاب دانیال نبی،[۹۱] وچ اک ہور جگہ آیا اے جس وقت دانیال دعا تے قربانی وچ مشغول سن تاں اس وقت جبرئیل پرواز کردے ہوئے انہاں دے پاس آئے توں کہ اسرار توں پردہ اٹھا کے انہاں نوں واضح کرن۔ انہاں تھاںواں اُتے جبرائیل دا ناں نئيں آیا بلکہ صرف موجود آسمانی دا ذکر اے کہ جسنوں خدا دا پیام لیانے والا سمجھیا جا سکدا اے کہ جس دا حضور جذبہ تے قدرت الہی دے نال موجود اے۔[۹۲]
انجیل لوقا وچ دو مرتبہ:
زکریاؑ دے لئییحیی دی ولادت دی خوشخبری لیانے والے[۹۳]
مریمؑ دے لئیعیسیؑ دی پیدائش دی خوشخبری لیانے والے[۹۴]
کہیا گیا اے کہعہد قدیم وچ جبرائیل دا وجود صرف قدرت الہی دے مظہر دے طور اُتے آیا اے لیکنعہد جدید وچ اسکے علاوہ آرام، سکون تے اطمینان دی صفات وی بیان ہوئیاں نيں۔[۹۵] ايسے طرح کہیا گیا اے کہ کتاب مقدس وچ ہر چوتھی بار جبرائیل دا حضور ظہور مسیح دے وعدۂ الہی دی طرف ناظر اے۔[۹۶]
توریت تےانجیل[۹۷] دے درمیان دے غیر آسمانی آثار وچ جبرائیل دا فراواں تے اس دے بعد اس دا بہت زیادہ ذکر ملدا اے تے اس نے مَلَک مقرب دی حد تک ارتقا پیدا کر ليا۔ توریت دے ترجمے تے تفسیر آرامی وچ جبرائیل دا نقش تے زیادہ پُر رنگ ملدا اے۔ اس دی طرف ایداں دے افعال دی نسبت دتی گئی اے کہ جو عہد عتیق دے ابتدائی زمانےآں وچ واقع ہوئے مثلا جبرائیل اوہ اے جویوسفؑ دی راہنمائی کردا اے[۹۸] یاموسیؑ دے دفن وچ شریک ہُندا اے۔[۹۹]
اسی طرح یہودیاں دے نوشتہ جات وچ جبرائیل نوں اگ توں بنایا گیا اے، اس دے نالمیکائیل، اوریل تے رافائل اوہ چار فرشتے نيں جو عرش الہی دے اطراف وچ موجود نيں۔ اسکے علاوہ اوہابراہیمؑ نال ملاقات کرنے والے فرشتےآں وچوں اے ہور اسنوں قوم لوط دے شہر سَدوم ویران کرنے والےآں وچوں جانا گیا اے۔[۱۰۰]
ہر چند جبرئیل نے یہودی تے مسیحی دے مذہب وچ زمانہ گزرنے دے نال نال اہمیت، ارج تے زیادہ قرب پید کيتا ایتھے تک کہ انہاں دے شعبۂ آرٹ وچ پراں والے فرشتے دی صورت وچ اس دتی تصاویر بنائی جانے لگياں البتہ نہ تاں یہودی آئین (کہ جس وچ میکائیل نوں ہمیشہ قوم یہود دا مدافع سمجھیا جاندا اے ) تے نہ مسیحی آئین وچ جبرئیل میکائیل دا مرتبہ حاصل کر سکیا بلکہاس دا مقام تے مرتبہ میکائیل دے مقابلے وچ ہمیشہ ثانوی ہی رہیا اے۔[۱۰۱]
ابن سینا دے بیانات وچ عقول توں مراد مقرب ملائکہ نيں ہور کیفیتوحی دی تبیین وچ معتقد اے کہ رسول خدا عقل فعّال دے ذریعے متصل نيں تے دینی معارف اس دے ذریعے حاصل ہُندے نيں۔[۱۰۲] ابن سینا وحی نازل کرنے والے فرشتے نوں روح القُدُس کہندا اے تے اس دے نزدیک شریف ترین ارواح تے قدسی نفس نيں یاواجب الوجود تے عقل اول دے درمیان واسطہ کہندا اے۔[۱۰۳]
شہاب الدین سہروردی[۱۰۴] وی جبرائیل نوں سیر نزولی وچ عقول تے کلمات الہی، آخرین کلمہ تے عقل دہم سمجھدا اے۔ فلسفۂ اشراق دی اصطلاح وچ جبرائیل انوار قاہرہ تے انہاں وچوں بزرگ ترین تے صاحب طلسم نوع انسانی اے۔[۱۰۵] سہروردی عنصری تے محسوس عالم ہور انساناں دی ارواح نوں فعل جبرئیل دا معلول سمجھدا اے۔[۱۰۶] حیات ادا کرنے دے علاوہ علم تے فضیلت عطا کرنے نوں وی اس دی طرف نسبت دیندا اے۔[۱۰۷]
سہروردی[۱۰۸] دے عقیدے دے مطابق جبرائیل یا روح القدس نفوس انسانی نوں قوت توں فعل وچ لاندا اے تے جے انسان اپنے اندر صلاحیت پیدا کر لین تاں اوہ اس توں متصل ہوئے سکدے نيں تے اس دے گنجینۂ علم تے فضائل توں فائدہ حاصل کر سکدے نيں۔ اس نظریے وچ جبرائیل جو انسانی نفوس دے نال نسبت رکھدا اے اوہ خورشید دی اکھ توں نسبت دی مانند اے یا قلم دی لوح توں تمثیل بیان کيتی گئی اے۔ اس ترتیب دے لحاظ توں جبرائیل واسطۂ وجود اے تے نفوس انسانی دی معرفت دا منشا اے۔
ملا صدرا[۱۰۹] جبرائیل، روح القدس تے عقل فَعّال نوں اک سمجھدا اے۔ اس دے عقیدے دے مطابق[۱۱۰] جبرائیل ہدایت دا فرشتہ اے تے فرشتےآں دے درمیان تکمیل نفوس وچ برجستہ کردار رکھدا اے تے اس دے واسطے توں علوم نفوس نوں تے وحی انبیا نوں افاضہ کيتی جاندی اے۔ ملیا صدرا دی رائے دے مطابق[۱۱۱] تمام انساناں وچ علم دا فیض پہنچانے دے لحاظ توں جبرائیل دی نگاہ وچ سب برابر نيں۔ علوم تے معارف دے کسب دا میزا ن تے درجہ انہاں دی انہاں استعداداں تے نفوس دی انہاں قابلیتاں دے تفاوت نال تعلق رکھدا اے کہ جس قدر اوہ جبرائیل تے عقل دے نال انہاں دے ارتباط نوں فراہم کردیاں نيں۔ملا صدرا دی رائے دے مطابق[۱۱۲] جبرئیل دو مَقام رکھدا اے تے انہاں تھاںواں دی مناسبت توں اسنوں دو لقب دتے گئے نيں: جدوں تک اس نے آسمانِ تجرد تے قرب توں نزول نئيں کيتا اس دے لئی «روح القدس» دا لقب شائستہ اے تے جدوں اوہ اس مقام توں تنزل کر لے تے متناسب صورت وچ متمثل ہوئے جائے تاں اس دے لئی روح دی تعبیر استعمال کیتی جاندی اے۔
ابو یعقوب سجستانی (متوفی ۳۵۳ق)،اسماعیلی «جَدّ»، «فتح» تے «خیال»کی اصطلاحات دی توضیح دے ضمن وچ انہاں نوں جبرئیل تے میکائیل تے اسرافیل اُتے تطبیق کردا اے۔ «جدّ» اوہی «بخت» اے تے اسنوں انساناں وچ شقاوت تے سعادت دی تعیین کرنے والا عامل سمجھدا اے کہ جے پاک نفس نوں مورد توجہ قرار دے تاں ایہ فرد اپنے زمانے دا مربی ہوئے جاندا اے تے اوہ لوکاں نوں رضوان الہی دی طرف راہنمائی کردا اے۔ انوار ملکوندی اس جدّ دے ذریعے اس فرد تک پہنچدے نيں تے جے ایہ پیغامات مجمل تے مبہم ہاں تاں فتح (میکائیل) انہاں نوں سلجھاندا تے بیان کردا اے۔[۱۱۳]
انہاں عقائد تے افکار دا پابندناصرخسرو (متوفی۴۸۱) جبرائیل،میکائیل تےاسرافیل نوں تن القاب «جدّ» «فتح» تے «خیال» توں یاد کردا اے۔ ست نور ازلی دے زمرے وچ عقل تے نفس دے بعد اس دا ناں لیندا اے۔[۱۱۴]
عرفانی تعلیمات وچ جبرائیل مبدائے حیات، علم حق تعالی دا مظہر، متمثلۂ عقل دی صورت، تحصیل علوم تے تدبیر معاش اُتے مؤکل تے رسل دا استاد مذکور اے۔[۱۱۵] تے اوہ قیامت توں پہلے انہاں چار فرشتےآں وچوں ہور قیامت دے موقعہ اُتےعرش الہی اٹھانے والے اٹھ فرشتےآں وچوں اک ہوئے گا۔[۱۱۶]
فناری[۱۱۷] دے مطابق مقام جبرئیلسدرۃ المنتہی وچ اے۔ ایہ مقام عالم طبیعت کلی ثابت تے برزخ دے درمیان اے کہ جوعالم مثال،عرش،کرسی تے اس توں متعلق اشیا اُتے مشتمل اے۔ اس لحاظ توں جبرائیل دی صورت جو ظاہر ہوئی اوہ سدرہ تے اس دے ما سوا توں بالا تر اے۔ جبرئیل کلمۂ الہی دا نقل کرنے والا اے:[۱۱۸]
فعلی: حضرت مریمؑ تے تولد عیسیؑ ک واقعے وچ کلمۂ الہی دا منتقل کرنا پہلی قسم توں اے تے ايسے اعتبار توں اسنوں روح القدس کہیا گیا اے۔
قولی: روح الامین دا لقب اسنوں دوسرے لحاظ (قول) توں اے۔
سید حیدر آملی[۱۱۹] نوں اک اعتبار توں عقل اول ہی سمجھدے نيں تے اعتقاد جیلی[۱۲۰] دے مطابق خدا نے جبرئیل نوں عقل اول توں ازل وچ خلق کيتا اے کہ جو روحانیت حضرت محمدؐ اے۔ ايسے وجہ توں رسول اکرمؐ جبرئیل دے باپ تے تمام عالَم دی اصل نيں۔ ہور ایہی وجہ اے کہ شبمعراج، مراتب بالا وچ اک مقام توں اگے رسول خدا دے نال نئيں گیا۔
وہ معتقد اے «حقیقت محمدیہ» یا «روح» فرشتےآں تے تمام موجودات توں اشرف تے افضل اے ہور جبرائیل سمیت کئی فرشتے اساس دتی صورت تے مخلوق اے۔[۱۲۱] روح القدس تے روح الامین جیلی دے نزدیک جبرئیل دا مخصوص لقب نئيں اے بلکہ اس دے نزدیک جبرئیل نوں روح الامین ناں رکھنا اصل(عقل اول) دے لحاظ توں فرع(جبرائیل) دے ناں رکھنے دے باب وچوں اے۔[۱۲۲] اصطلاح اہل تصوف وچ جبرائیل نوں روح القاء (قلوب اُتے القائے علم غیب دا واسطہ) وی کہیا گیا اے۔[۱۲۳]
عرفانی ادبیات وچ جبرائیل اُتے سیمرغ دی خصوصیات منطبق کرنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ سیمرغ اک افسانوی تے خیالی پرندہ اے جو مقدّس تے طبیعت توں ماوراء اے جداں جبرائیل دی وڈے پراں تے بہت وڈی جسمات دے نال اس دی توصیف بیان ہوئی اے۔[۱۲۴] سیمرغ دا سفیدی (روشنی) دا حامی ہونا تے غیبی قوتاں دے منتقل کرنے وچ اس دا واسطہ ہونا، جبرائیل دے رسول خدا دے نال باہمی ارتباط وچ کِسے شباہت توں خالی نئيں اے۔[۱۲۵]
درخت یا پہاڑ کہ جس اُتے سیمرغ دا آشیانہ اے نیزاس دتی خصوصیات وی غیر مادی نيں:
اس درخت دا ناں طوبیٰ اے جو پہاڑاں دے درمیان توں نکلیا ہويا اے تے اوہ تمام جڑی بوٹیاں تے زمین توں اگنے والی تمام ہریالی تے سبزے دی اصل اے۔ سیمرغ جدوں صبح دے وقت جدوں اپنے آشیانے توں باہر نکل کے پرواز کردا اے تاں اس دے اُتے ساری زمین اُتے پھیل جاندے نيں۔ ہر درخت دا پھل تے میوہ ايسے دے اثر توں اے۔[۱۲۶]
مکان جبرئیل نوں سدرۃ المنتہی سمجھدے نيں کہ جو اک باعظمت درخت اے کہ جتھے خلائق دا علم تے عمل تے تھاںواںانبیا تےملائکہ ختم ہُندے نيں۔[۱۲۷]
سیمرغ، تمام پرندےآں دا بادشاہ اے۔[۱۲۸] اوہ چیزاں جو رسالہ الطیر ابن سینا[۱۲۹] تے داستان مرغان احمد غزالی[۱۳۰] وچ ، سیمرغ دی طرف پرندےآں دے پرواز تے مراحل تے مدارج دے طے کرنے دے بارے وچ آیا ایہ تکامل نفس دے مراحل تے مدارج تے عقل مستفاد دے مرحلے تے عقل فعال (جبرائیل) دے مشابہ اے۔[۱۳۱]
ملا صدرا[۱۳۲] نے ہور اہلعرفان توں نقل کيتا اے کہ تمام مخلوقات ممکنہ کمالات تک رسائی تے ااسی طرح سالکاں دا اپنے مقاصد تے چاہتاں تک پہنچنا ايسے مقدس پرندے دی بدولت اے۔
سہروردی در رسالۂ آواز اُتے جبرئیل،[۱۳۳]قرآن[۱۳۴] وچ وصف بال ملائک تے جو روایات وچ جبرائیل دے پراں دے بارے وچ اس توں متاثر ہونے دی وجہ توں قائل اے کہ جبرئیل اپنے دو پراں دی بدولت انہاں سب ملائکہ توں برتر اے جو دو، تن یا چار اُتے رکھدے نيں کیونجے دو دا عد اک دے زیادہ نزدیک اے۔ ہور اس نے جبرائیل دے سجے دے روشن تے کھبے اُتے دے تاریک ہونے دی طرف اشارہ کيتا اے۔ سہروردی دے مطابق نور علامت وجود تے ظلمت تے تاریکی عدم دی علامت اے تے نور الانوار کہ صرف نور تےواجب الوجود بالذات اے، دے علاوہ ہر موجود دیگری ممکن الوجود اے ايسے امکان دے سبب اس دا جبرائیل دا بایاں اُتے تاریک اے۔ جبرائیل دے کھبے نورانی اُتے توں نفوس تے کھبے اُتے مادی عالم وجود وچ آندا اے۔ انبیا تے اولیا نوں حقائق دا القا سجے اُتے توں تے قہر، صیحہ تے حوادث کھبے اُتے توں منسوب نيں۔[۱۳۵]
صدر الدین شیرازی[۱۳۶] دے مطابق اہل عرفان دے نزدیک ایہ پرندۀ قدسی کہ جو کوہ قاف وچ اے، اس دی صدا خواب ظلمت والےآں دے لئی بیداری تے ذکر آیات الاہی توں غافلین دے لئی ہوشیاری دا موجب بندی اے لیکن اس دی آواز نوں سننے والے تے اس دی آواز دی شناخت کرنے والے بوہت گھٹ لوک نيں۔ جو اس دی آواز نوں سمجھ لیندا اے اوہ تمام پرندےآں دی آواز نوں سمجھ لیندا اے۔
منظوم شاعری وچ پرِ جبرئیل بہت استعمال ہوئی اے۔[۱۳۷] دشمناں دے مقابلے وچ محافظت، اگ تے پانی توں بچاؤ زخماں دا مندمل ہونا اس دی خصوصیات وچوں بیان ہوئیاں نيں۔[۱۳۸] جبرئیل نوں «طاووس الملائکہ»، «اَبِ ما» (پانی دا باپ) تے عقل کل ہور کہیا گیا اے۔[۱۳۹]
مسجد النبی دے دروازےآں وچوں اک دروازہباب جبرائیل دے ناں توں مشہور اے۔ کہیا گیا اے کہ باب جبرائیل اوہ مقام اے جتھے جبرائیل آکے ٹھہردے سن تےرسول اللہ توں شرف یابی دی اجازت طلب کردے سن ۔[۱۴۰] زیارت قبر پیامبر دے آداب وچ آیا اے کہ زائر مسجد نبی وچ اس دروازے وچ وارد ہوئے۔[۱۴۱]
ابن بابویہ، التوحید، چاپ ہاشم حسینی طہرانی، قم ۱۳۸٧؛
ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، مصر ?[ ۱۹۴۰ ]، چاپ افست تہران [ بیتا. ] ؛
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری : شرح صحیح البخاری، بیروت : دارالمعرفۃ، [ بیتا. ] ؛
ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
ابن سعد (بیروت)؛ ابن سیدہ، المحکم والمحیط الاعظم، چاپ عبد الحمید ہنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
ابن سینا، رسالۃ الطیر، در شکوفہ تقی، دوبال خرد: عرفان تے فلسفہ در رسالۃ الطیر ابن سینا، تہران ۱۳۸۲ش ؛
ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛
ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (علیہالسلام) بامرۃ المؤمنین، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳؛
ابن عربی، الفتوحات المکیۃ، بیروت : دار صادر، [ بیتا. ] ؛
ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲؛
ابن ہشام، سیرۃ النبی، چاپ محمد محیی الدین عبد الحمید، [ قاہرہ ] ۱۳۸۳/۱۹۶۳؛
ابو الفتوح رازی، روض الجِنان تے روح الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمد جعفر یاحقی تے محمد مہدی ناصح، مشہد ۱۳۶۵۱۳٧۶ش ؛
ابو القاسم فردوسی، شاہنامہ فردوسی، از روی چاپ وولرس، تہران ۱۳۱۴ش ؛
ابو حیان غرناطی، تفسیر البحر المحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
ابو یعقوب سجستانی، کتاب الافتخار، چاپ مصطفیٰ غالب، [ بیروت ] ۱۹۸۰؛
احمد نقشبندی خالدی، کتاب جامع الاصول فی الاولیاء، مصر ۱۳۳۱، چاپ افست قاہرہ [ بیتا. ].
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمد باقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم [ بیتا. ] ؛
احمد بن محمد غزالی، داستان مرغان : متن فارسی رسالۃ الطیر خواجہ احمد غزالی، چاپ نصر اللّہ پور جوادی، تہران ۱۳۵۵ش ؛
احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار تے عدۃ الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تہران ۱۳۶۱ش ؛
احمد بن محمد نَحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمد علی صابونی، مکہ ۱۴۰۸۱۴۱۰؛
احمد بن یوسف سمین حلبی، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، چاپ احمد محمد خرّاط، دمشق ۱۴۰۶۱۴۱۴/ ۱۹۸۶۱۹۹۳؛
اسماعیل بن حماد جوہری، الصحاح : تاج اللغۃ تے صحاح العربیۃ، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت [ بیتا. ]، چاپ افست تہران ۱۳۶۸ش ؛
الاختصاص، [منسوب بہ] محمد بن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم : یونیورسٹی مدرسین حوزۃ علمیۃ قم، [ بیتا. ] ؛
الیاس بن یوسف نظامی، سبعۃ حکیم نظامی، چاپ حسن وحید دستگردی، تہران ۱۳۶۳ش ؛
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ علی عبد الرسولی، [ تہران ] ۱۳۱٧ش ؛
تقی پور نامداریان، دیدار با سیمرغ : ہفت مقالہ در عرفان، تے شعر تے اندیشۃ عطار، مقالۃ ۲: «سیمرغ تے جبرئیل»، تہران ۱۳٧۴ش ؛
جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، قم ?[ ۱۳۴۵۱۳۵۱ش ] ؛
جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تہران : انتشارات مولی، [ بیتا.] ؛
جلال ستاری، مدخلی بر رمز شناسی عرفانی، تہران ۱۳٧۲ش ؛
حیدر بن علی آملی، کتاب جامع الاسرار تے منبع الانوار، بہ انضمام، رسالۃ نقد النقود فی معرفۃ الوجود، چاپ ہانری کوربن تے عثمان اسماعیل یحیی، تہران ۱۳۴٧ش ؛
خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مہدی مخزومی تے ابراہیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛
روزبہان بقلی، شرح شطحیات، چاپ ہانری کوربن، تہران ۱۳۶۰ش ؛
زمخشری ؛
سیوطی ؛
طباطبائی ؛
عباس بن موسی فروغی، دیوان کامل فروغی بسطامی، چاپ م. درویش، [تہران] ۱۳۶۸ش ؛
عبد الحسین شرف الدین، النّص تے الاجتہاد، چاپ ابو مجتبی، قم ۱۴۰۴؛
عبد الرحمان بن احمد جامی، مثنوی ہفت اورنگ، چاپ جابلقا داد علی شاہ تے دیگران، تہران ۱۳٧۸ش ؛
عبد الرزاق کاشی، اصطلاحات الصوفیۃ، چاپ عبد العال شاہین، قاہرہ ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
عبد الکریم بن ابراہیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفۃ الاواخر تے الاوائل، قاہرہ ۱۳۹۰/۱۹٧۰؛
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیرفی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰؛
عزیز الدین بن محمد نسفی، مجموعۃ رسالے مشہور بہ کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان مولہ، تہران ۱۳۴۱ ش؛
علی بن ابی طالب ؑ، امام اول، نہج البلاغۃ، چاپ صبحی صالح، بیروت ?[ ۱۳۸٧ ]، چاپ افست قم [ بیتا. ]؛
علی بن احمد اسدی طوسی، گرشاسب نامہ، چاپ حبیب یغمائی، تہران ۱۳۵۴ش ؛
علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت : دار الکتب العلمیۃ، [ بیتا. ]، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش ؛
علی دوانی، «آغاز وحی تے بعثت پیامبرؐ در تریخ تے تفسیر طبری (بررسی تے نقد)»، در یادنامۃ طبری، ویراستار: محمد قاسم زادہ، تہران : وزارت فرہنگ تے ارشاد اسلامی، سازمان چاپ تے انتشارات، ۱۳۶۹ش ؛
علی نقی منزوی، سی مرغ تے سیمرغ، تہران ۱۳۵۹ش ؛
فضل بن حسن طبرسی ؛ طبری، تریخ (بیروت)؛
کتاب مقدّس ؛
کلینی ؛
مجدود بن آدم سنایی، کتاب حدیقۃ الحقیقہ تے شریعۃ الطریقہ، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، [ تہران ? ۱۳۲۹ش ] ؛
مجلسی ؛
محمد بن ابراہیم عطار، مصیبت نامہ، چاپ نورانی وصال، تہران ۱۳۵۶ش ؛
محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی، الحکمۃ المتعالیہ فی الاسفار العقلیۃ الاربعہ، تہران ۱۳۳٧ش ؛ چاپ افست قم [ بیتا. ] ؛
محمد بن احمد ازہری، رہتل اللغہ، ج ۱۱، چاپ محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ [ بیتا. ] ؛
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات تے غرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹٧۸؛
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت : المکتبۃ الثقافیۃ، [ بیتا. ] ؛
محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد ؑ، چاپ محسن کوچہ باغی تبریزی، تہران ۱۳۶۲ش ؛
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت [ بیتا.] ؛
محمد بن حمزہ فناری، مصباح الانس، در محمد بن اسحاق صدر الدین قونیوی، مفتاح الغیب، چاپ محمد خواجوی، تہران ۱۳٧۴ش ؛
محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاہرہ [ بیتا. ]، چاپ افست تہران [ بیتا. ] ؛
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تہران ۱۳۳٧۱۳۴۰ش ؛
مرتضي زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواہر القاموس، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، چاپ منوچہر ستودہ، تہران ۱۳۴۵ش ؛
محمد بن یحیی لاہیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، چاپ محمد رضا برزگر خالقی تے عفت کرباسی، تہران ۱۳٧۱ش ؛
محمد جواد مشکور، فرہنگ تطبیقی عربی با زبانہای سامی تے ایرانی، تہران ۱۳۵٧ش ؛
محمد ہادی معرفت، التمہید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱۱۴۱۲؛
مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلام رضا رشید یاسمی، تہران ۱۳۱۸ش ؛
مطہر بن طاہر مقدسی، کتاب البدء تے التریخ، چاپ کلمان ہوار، پاریس ۱۸۹۹۱۹۱۹، چاپ افست تہران ۱۹۶۲؛
موہوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاکر، قاہرہ ۱۳۶۱؛
ناصر خسرو، کتاب جامع الحکمتین، چاپ ہانری کوربن تے محمد معین، تہران ۱۳۶۳ش ؛
ہاشم بن سلیمان بحرانی، البرہان فی تفسیر القرآن، چاپ محمود بن جعفر زرندی، تہران ۱۳۳۴ش، چاپ افست قم [ بیتا. ] ؛
ہشام جعیط، الوحی تے القرآن تے النبوۃ، بیروت ۲۰۰۰؛
ایضا، الشفاء، الالہیات، ج ۱، چاپ ابراہیم مدکور، جورج شحاتہ قنواندی، تے سعید زاید، قاہرہ ۱۳۸۰/۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
ایضا، المبدأ تے المعاد، چاپ عبداللّہ نورانی، تہران ۱۳۶۳ش ؛
ایضا، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳٧۹۱۳۸۰ش ؛
ایضا، جامع ؛
ایضا، رمز تے داستانہای رمزی در ادب فارسی : تحلیلی از داستانہای عرفانی فلسفی ابن سینا تے سہروردی، تہران ۱۳۶۴ش ؛
ایضا، شرح اصول الکافی، ج ۲، چاپ محمد خواجوی، تہران ۱۳۶٧ش ؛
ایضا، فصوص الحکم تے التعلیقات علیہ بقلم ابو العلاء عفیفی، تہران ۱۳٧۰ش ؛
ایضا، کتاب من لایحضرہ الفقیہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴؛
ایضا، کمال الدین تے تمام النعمۃ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش ؛
ایضا، مصباح المتہجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم صلی اللّہ علیہ وآلہ تے سلم، قم ۱۴۰۳؛
ایضا، معراج نامہ، چاپ نجیب مایل ہروی، مشہد ۱۳۶۵ش ؛
ایضا، ہیلاج نامہ، چاپ احمد خوش نویس، [ تہران ] ۱۳٧۱ش ؛
یحیی بن حبش سہروردی، مجموعہ مصنّفات شیخ اشراق، تہران ۱۳۸۰ش ؛
یحیی بن شرف نووی، رہتل الاسماء تے اللغات، مصر: ادارۃ الطباعۃ المنیریہ، [ بیتا. ]، چاپ افست تہران [ بیتا. ]؛
ابن براج طرابلسی، عبدالعزیز بن براج، المہذب، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
شہید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیہ فی فقہ الامامیہ، قم، دفتر انتشارت اسلامی وابستہ بہ یونیورسٹی مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱٧ق.
Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur , a ¦n , Baroda 1938; Martin R. Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden 2002.
Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978–1982, s.v. "Michael and Gabriel" (by Harold Louis Ginsberg);
The International standard Bible encyclopedia , ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979–1988, s.v. "Gabriel" (by L. Hunt); New Catholic encyclopedia , Detroit: Thomson, 2003, s.v. "Gabriel, Archangel" (by T. L. Fallon).
↑۵.۰۵.۱۵.۲۵.۳۵.۴۵.۵۵.۶ (2004)Encyclopedia of Angels, 2nd, New York, NY: Facts on File, Inc.. ISBN978-0-8160-5023-9.OCLC718132289. Retrieved on2013-11-15. “"He is the patron saint to telecommunication workers, radio broadcasters, messengers, postal workers, clerics, diplomats, and stamp collectors."”
↑نحل: ۱۰۲؛ کہ جو اس آیت: دے مضمون تے سورہ بقرہ دی 97واں آیت: : دے نال مطابقت رکھدا اے کہ جس وچ واضح طور اُتے تنزیل قرآن نوں جبرائیل دی طرف نسبت دتی گئی اے۔ ہور احتمالات جاننے دے لئی دیکھو: میبدی، ج 1، ص263و264؛ فخررازی، ج 3، ص177.
↑رک: فضل بن حسن طبرسی؛ طباطبائی، ذیل آل عمران: 45.
↑مریم: ۱٧؛ ہور رک: طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل آیت.
↑رک: ابن ہشام، ج ۱، ص۱۵۵۱۵٧؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴ ۱۹۵؛ طبری، تریخ، ج ۲، ص۲۹۸۳۰۳؛ ایضا، جامع، ذیل علق؛ اس روایت نوں کچھ اختلاف توں ذکر کيتا۔ رک:ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج۴، ص۱۲۴، ج۶، ص۸۸.
↑مثال دے طور اُتے رک: قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹ ۵۵۴.
↑مثال دے طور اُتے دیکھو: ابو الفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورۃ علق؛ ابن شہر آشوب، ج ۱، ص۴۲.
↑رک: عاملی، ج 1، ص220و223؛ سبحانی، ج 1، ص188تا190؛ دوانی، ص157تا260؛ شرف الدین، ص421؛ معرفت، ج 1، ص80تا82.
↑رک: ابن شہر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نہج البلاغۃ، خطبۃ ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج ۱٧، ص۳۰۹۳۱۰.
↑رک: ابن حنبل، ج 1، ص395، 398، 407، ج 6، ص241؛ بخاری، ج 4، ص82و83، ج 6، ص50؛ طبری، جامع، ذیل نجم : 8و11، 1216، 1817؛ ابن بابویہ، 1387، ص263؛ احمد بن علی طبرسی، ج 1، ص362.
↑کتاب پیدائش: 18:2: ”تے اُس(ابرام) نے اپنی انکھاں اُٹھا کے نطر کیتی تے کیتا دیکھدا اے کہ تن مرد(فرشتے) اُس دے سامنے کھڑے نیں ۔ اوہ اُنہاں نوں دیکھ کے خیمہ دے دروازہ توں اُنہاں توں مِلنے نوں دَوڑیا تے زمِین تک جھُکیا۔“
↑رک: جیلی، ج ۱، ص۱۵۱٧؛ قس عطار، ۱۳۵۶ش، ص۳۵۹ اس آیت دے مطابق «قُلِ الرُّوحُ مِن اَمْرِ رَبّی»، اسرا: ۸۵، جبرئیل نوں امر ربی دا ظہور یا ظاہر بیان کيتا اے۔
↑رک: عبد الرزاق کاشی، قسم ۱، ص۱۶۹؛ نقشبندی خالدی، ص۶۱.
↑رک: فردوسی، ج ۱، ص۱۳۸، ج۶، ص۱٧۰۳؛ اسدی طوسی، ص۱۵۳؛ عطار، ۱۳۵۶ش، ص۶۶؛ مولوی، ج ۲، دفتر۴، بیت ۳٧۶۹؛ پورنامداریان، ۱۳٧۴ش، ص٧۵، ۸۱ ۸۲؛ منزوی، ص۴۹۵۰؛ ہور رک: خاقانی، ص۳٧؛ قس صدر الدین شیرازی، ۱۳۳٧ش، سفر۴، ج ۲، ص۱۴۳ ۱۴۴، نے کہیا اے کہ عرفا اس روحانی فرشتے نوں عنقا کہندے نيں۔
