توپ قاپی محل یاتوپقاپی محل (عثمانی ترک زبان: توپقاپی سرائے)1465ء توں1853ء تکراجگڑھقسطنطنیہ وچعثمانی سلاطین دی باضابطہ رہائش گاہ سی۔ ایہ محل ریاستی معاملات دا مرکز سی تے اج کل اکعجائب گھر دی حیثیت توںاستنبول دے وڈے سیاحتی تھاںواں وچوں اک اے۔ اس محل دی تعمیر دا آغاز1459ء وچسلطان محمد فاتح دے حکم اُتے ہويا۔ ایہ محل 4 مرکزی احاطاں تے کئی چھوٹی عمارتاں دا مجموعہ اے۔ اپنے عروج دے زمانے وچ اس وچ 4 ہزار توں ودھ افراد رہائش پزیر سن ۔روایت توں پتہ چلدا اے کہ سلطان محمد فاتح دا وزیر اعظم علی الصبح گھرسے گھوڑے اُتے سوار ہوکے فجر دی نماز آیہ صوفیہ وچ ادا کرنے دے بعد شاہی محل وچ بادشاہ دا سلام کردا سی تے فیر محل دے دیوان خاص وچ امرا، سفراء تے سلطنت دے سرکردہ ملازمین نال ملاقات کردا سی تے فیصلے کردا سی ،اس مشاورت دے دوران ،سلطان اک جالی دار کھڑکی توں سب کارروائی دیکھدا تے سندا سی تے جدوں کسی گل اُتے مداخلت دی ضرورت ہُندی تاں اوہ اوتھے توں فیصلہ سنیا دیندا۔
یہ محل ہزاراں کمرےآں اُتے مشتمل اے جنہاں وچوں اہم ترین تک ہی عوام نوں رسائی حاصل اے۔ مذکورہ وزارت دے حکام تے ترک افواج دے مسلح دستے اوہدی حفاظت دے فرائض انجام دیندے نيں۔
محلعثمانی طرز تعمیر دا عظیم ترین نمونہ اے تے اس وچ اس دور دے ظروف، ملبوست، ہتھیاراں، ڈھالاں، فن پارےآں،خطاطی دے نمونےآں تے عثمانی خزاناں تے زیورات نمائش دے لئی موجود نيں۔
توپ کاپیدو بولاں توپ تے کاپی توں رل کے بنیا اے۔ توپتوپ تے کاپیبوآ ۔ پرانے ویلے ایدے بویاں تے ویریاں نوں نسان لئی توپاں لگیاں ہوندیاں سن ایس لئی ایدا ناں اے پے گیا۔
بحیرہ با سفورس دے کنارے واقع ایہ عجائب گھر اک وقت وچ سلاطین ترکی دی رہائش گاہ تے دیوان خاص ہُندا سی اس دے مین گیٹ اُتے تاں پاں نصب سن اسی مناسبت توں ایہ توپ قاپی یعنی توپ والا دروازہ کہلانے لگیا ہن تمام میوزیم توپ کاپی دے ناں توں مشہور اے۔ توپ قاپی دا مطلب اے توپ دا دروازہ۔ اردو وچ اس دا ناں عام طور اُتے ہر جگہ "توپ کاپی" لکھیا جاندا اے جو غلط اے۔ عثمانی ترک بولی وچ دروازے نوں "قاپی" کہیا جاندا سی اس لئی اسنوں توپ قاپی کہیا جانا چاہیے۔ اوہدی اک مثالاصفہان داعالی قاپو محل اے جس دا ناں ترک بولی ہی وچ اے۔[۲]اس دے بعدپورے قرہ ارض پرحکومت کرنے والا سلطان سلمان خان وی اسی محل وچ پلاوڈا تے اسی محل وچ اپنی کئی فتوحات دا جشن منایا۔
اس محل دی بنیاد رومن سلطنت دے عہد وچ تیسری صدی عیسوی وچ رکھی گئی سی،1453ء وچ جدوں ترکاں نے استنبول فتح کیہ تاں ایہ محل سلطان محمد (جو فتح استنبول دے حوالے توں سلطان محمد فاتح کہلاندا اے ) دی سرکاری رہائش گاہ بن گیا کئی صدیاں تک ترکی سلطان اس محل نوں رہائش گاہ دے طور اُتے استعمال کردے رہے1453ء وچفتح قسطنطنیہ دے بعدسلطان محمد فاتح نے قسطنطنیہ دے قدیم شاہی محل دے کھنڈر تلاش کروائے۔ اس جگہ اُتے عثمانی دربار نےاس دتی سرائے یعنی قدیم محل دی تعمیر دا حکم دتا جو اج کلیونیورسٹی استنبول دا حصہ اے۔ سلطان ہور بہتر جگہ دی تلاش دے بعد1459ء وچ توپ قاپی دی موجودہ جگہ اُتے محل دی تعمیر دا حکم دتا۔ ابتدائی طور اُتے ایہینی سرائے یعنی نواں محل دے ناں توں معروف ہويا۔ توپ قاپی دا ناں اسنوں 19 واں صدی وچ ملا۔
سلطان نے اس محل دی تعمیر دے لئی سلطنت دے مختلف علاقےآں توں ماہرین تے کاریگراں نوں طلب کیتا جنہاں نے اپنے زمانے دے مہنگے تے نایاب ترین مواد استعمال کر کے اس محل دی تعمیر کيتی۔جب کمال اتاترک نے خلافت ختم کرکے جدید ترکی دی بنیاد رکھی تاں 1923ء وچ اس محل نوں عجائب گھر دا درجہ دے دیاگیا ہن اس دے دروازے ہر عام وخاص دے لئی کھلے نيں۔
محل دے جنوبی تے مغربی جانب اک عظیم شاہی باغ وی تعمیر کیتا گیا جو "گل خانہ باغ" کہلاندا اے۔
اس محل وچ داخلے دے کئی دروازے نيں جنہاں وچوں مرکزی دروازہ "بابِ ہمایوں" یا "بابِ سلطنت" کہلاندا اے۔ ایہ عظیم دروازہ پہلی بار1478ء وچ تعمیر کیتا گیا اُتے 19 واں صدی وچ اسنوں دوبارہسنگ مرمر توں تعمیر کیتا گیا۔ اس دروازے اُتےقرآن مجید دی آیات دی خطاطی تے مختلف سلاطین دے طغرے وی نصب نيں۔ ایہ دروازہفجر توں لے کےعشا دینماز تک کھلا رہندا سی ۔ وزراء یا غیر ملکی اعلٰی شخصیتاں دے علاوہ کسی نوں اس دروازے توں گذرنے دی اجازت نہ سی۔
دوسرا دروازہ باب السلام اے جس دے دونے جانب دو برج نيں جو سلطانسلیمان قانونی نے 16 واں صدی وچ تعمیر کرائے سن ۔ اس دروازے توں صرف سلطان نوں گذرنے دی اجازت سی۔
تیسرا دروازہ باب السعادہ کہلاندا سی جو 15 واں صدی وچ تعمیر کیتا گیا۔ جو محل دے رہائشی افراد دی آمدورفت دے لئی استعمال ہُندا سی ۔ اس دروازے توں گذرنے دے لئی سلطان دی خاص اجازت درکار ہُندی سی حتٰی کہ صدر اعظم نوں وی خاص دناں تے مخصوص صورت حال وچ اس دروازے توں گذرنے دی اجازت سی۔ سلطان اہم تہواراں اُتے اس دروازے تے دیوان میدان نوں استعمال کردا سی جدوں کہ سلطان دی آخری رسومات تےنماز جنازہ وی اس دروازے دے سامنے ادا کيتی جاندی سی۔
محل وچ واقع کئی صحن یا احاطے واقع نيں جنہاں وچ اعلٰی میدان، دیوان میدان، اندرون میدان تے صوفۂ ہمایوں شامل نيں۔محل دی عمارتاں ویہہاں ایکڑاں اُتے پھیلی ہوئیاں نيں،تے قرون اولیٰ دے محلات دی طرح ایتھے وی مختلف امور دے لئی وکھ وکھ عمارتاں نيں انہاں وچ سلطان دا ذاتی محلسرا اے جس دے آرام دہ کمرےآں وچ سلطان دا خاندان رہندا سی ،نال ہی حرم سرا دی عمارت اے جس وچ لونڈیاں،باندیاں رہندیاں سن۔ محلسرا دی حفاظت دے لئی خواجہ سراواں دے کمرے سن جنہاں دے سامنے توں گزر کر ہی محلسرا وچ داخل ہوسکدے نيں جگہ جگہ بارہ دریاں بنی ہوئیاں نيں تے خاص خاص مکاناں دی تعمیر کچھ اس طریقے توں کيتی گئی اے کہ انہاں وچوں اکثر توں سمندر دا نظارہ ہو سکدا اے ،اک وڈے صحن وچ نہانے دا تالاب اے جس دا سائز اک اولمپک سوئمنگ پول توں کم نئيں بلکہ زیادہ ہی ہوئے گا ،ایتھے سلطان اپنی کنیزےآں ،باندیاں دے نال وقت گذارتے سن ۔[۳]
"دیوان ہمایوں" 15 واں صدی وچ سلطان سلیمان قانونی دے حکم اُتے تعمیر کیتا گیا۔ دیوان ہمایوں وچ ریاست دے سیاسی، انتظامی و مذہبی دے علاوہ شہریاں دے اہم معاملات اُتے گفتگو ہُندی سی تے اس دا اجلاس ہفتے وچ چار بار ہُندا سی جس وچ صدر اعظم،اناطولیہ تےرومیلیا دے منصفین اعلٰی شریک ہُندے سن تے اوہ مسائل دے حل سلطان نوں پیش کردے سن ۔ ایتھے مقدمات دے فیصلے وی ہويا کردے سن تے کدی کدائيں مفتی اعظم (شیخ الاسلام) وی انہاں اجلاساں وچ شریک ہُندے سن ۔ اجلاس دے ہور شرکاء وچ نشانچی (شاہی خطوط اُتے سلطان دی مہر ثبت کرنے دے ذمہ دار)، وزیر مالیات (دفتر دار)، وزیر امور خارجہ (رئیس الکتب) تے اجلاوہدی کارروائی تحریر کرنے والے افراد شامل ہُندے سن ۔ اس دے علاوہ سلطان دی صاحبزادیاں دی شادی کيتی تقاریب وی ایہی ہُندیاں سن۔ 18 واں صدی وچ اہم ریاستی معاملات دی "باب عالی" وچ منتقلی دے باعث دیوان ہمایوں اپنی اہمیت کھو بیٹھا۔
دیوان ہمایوں تے حرم دے درمیانبُرجِ عدالت واقع اے جو محل دا سب توں بلند تعمیر اے جو باسفورس توں صاف دکھادی دیندی اے۔
اس دے علاوہ اندرون کتاب خانہ تے احمد ثالث کتب خانہ نامی دو کتب خانے وی محل وچ موجود نيں۔
عجائب گھر وچ سب توں مشهور حصہ وه کمره اے جتھے نوادرات نيں، انہاں نوادرات وچ سب توں اہم نوادرات دا تعلق اسلام دے ابتدائی دور توں اے بلکہ چند اک تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی بعثت توں ہزاراں سال پہلے کيتیاں نيں انہاں وچ حضرت یوسف علیہ السلام دا عمامہ تے حضرت موسیٰ علیہ السلام دا عصا شامل اے اسی عمارت وچ حضورصلی اللہ علیہ وسلم دا عمامہ، تلوار، دانت تے داڑھی مبارک دا بال وی موجود اے، انہاں نوادرات دے علاوہ حضوراکرم صلی اللہ علیہ وسلم کاجبہ، تیرکمان ،مہر تے پیر دا نشان وی ایتھے موجود اے۔ میوزیم دا اک حصہ تلواراں دے لئی مخصوص اے، انہاں وچ سب خلفاء راشدین دی تلواراں دی نمائش کيتی گئی اے۔ جنہاں نوں دیکھنے دے لئی دنیا بھر دے مسلمان توپ قاپی محل جاندے نيں۔ اس خاص کمرے دے تقدس دا عالم ایہ سی کہ سلطان تے اس دے اہل خانہ نوں وی سال وچ صرف اک بار 15 رمضان نوں اس کمرے وچ جانے دی اجازت سی۔
ایتھے تصویراں کھینچنے دی اجازت نئيں تے کسی تحقیقی کم دے لئی جے تصویراں حاصل کرنا ضروری ہو تاں اس دے لئی باقاعدہ اجازت طلب کرنا پیندی اے۔
اس دے علاوہ عثمانی دور دی تمام یادگاراں بشمول عثمانی سلاطین دی تصاویر، انہاں دے ہتھیار، استعمال شدہ اشیاء، خزانے، زیورات، نوادرات، تاج و تخت تے اس طرح دی ہور نادر و نایاب اشیاء ایتھے موجود نيں۔عثمانی سلطاناں دی پرائیویٹ زندگی نوں اک طرف رکھ داں، تاں انہاں دی حکمت عملی، دانشمندی تے امور حکومت وچ قابلیت دی داد دینی پیندی اے اپنے عروج اُتے سلطنت عثمانیہ ،ایشیا، یورپ تے افریقہ دے وسیع علاقےآں اُتے پھیلی ہوئی سی یورپ دے کچھ ملک یا تاں اس سلطنت دا حصہ سن تے یا باجگزار ترکی سلطاناں نے دنیا دے کونے کونے توں نوادرات اکٹھی کرکے انہاں نوں اپنے محلات دی زینت بنایا، اج اوہی نوادرات اس عجائب گھر وچ موجود نيں۔ زیادہ تر نوادرات مصر توں آئیاں جدوں سلطان سلیم نے سن 1516–17 عیسوی وچ تمام مشرق وسطیٰ فتح کیتا۔ ۔[۳]
محل دی اک ہور خاص گل ایتھے موجود باورچی خانے نيں جو ادرنہ دے شاہی محل دی طرز اُتے تعمیر کیتے گئے سن ۔ انہاں وچ سلطان سلیمان قانونی نے توسیع کروائی لیکن 1574ء دی اگ توں ایہ تباہ ہو گئے جس اُتے شاہی معمار سنان پاشا نے انہاں نوں جدید طرز اُتے تعمیر کیتا۔ تے 20 چوڑی چمنیاں دی دو قطاراں دا اضافہ وی کیتا۔ ایتھے سلطان، اس دے حرم تے محل تے اس دے باہر دے ہور باسیاں دے لئی اشیائے خور و نوش تیار کيتی جاندیاں سن جنہاں دی تعداد دا اندازہ تقریباً چار ہزار اے۔ باورچی خانے دا عملہ 800 توں ودھ افراد اُتے مشتمل سی جو مذہبی تہواراں دے موقع اُتے اک ہزار توں وی تجاوز کرجاندا سی ۔ ایتھے دنیا دا سب توں تیسرا وڈا برتناں دا ذخیرہ وی موجود سی ۔
17 واں صدی دے اواخر تک توپ قاپی اپنی اہمیت کافی حد تک کھو بیٹھا سی کیونکہ سلطان اپنا بیشتر وقتباسفورس دے کنارے واقع محلات وچ گذارنے لگے سن ۔1853ء وچ سلطانعبد المجید اول نے باقاعدہ طور اُتے اپنی رہائش گاہ باسفورس دے کنارے واقعے نو تعمیر شدہدولما باغچی محل وچ منتقل کر دتی جو یورپی طرز دا تعمیر کردہ شہر دا پہلا محل سی ۔
1921ء وچعثمانی سلطنت دے خاتمے دے بعد3 اپریل1924ء نوں اک حکومتی فیصلے دے مطابق توپ قاپی محل نوں اک شاہی عجائب گھر وچ تبدیل کر دتا گیا۔ محل ہن وزارت سبھیاچار و سیاحت دے زیر انتظام اے۔
