خلافت عباسیہ دے عروج دے ویلے 247ھ تکاندلس تےمراکش دے چھوٹے دیس چھڈ کے باقی سارا اسلامی جگ موجودہپاکستان تےوادی فرغانہ توں لے کےقیروان تکعباسی خلافت دے تھلے سی پر عباسی خلافت دے زوال دے مگروں اس اتحاد دا خاتمہ ہو گئیا تے کئی خود مختار حکومتاں قائم ہو گئیاں جنہاں چ 3 وڈیاں تے قابل ذکر حکومتاں چ بنی بویہ دی حکومت وی شامل سی ۔
اس ٹبر دا وڈکاابو شجاع بویہ سی ، چونکہ اس ٹبر دا تعلقماژندران دے علاقےدیلم نال سی اس لئی بنی بویہ نوںدیالمہ وی آکھئیا جاندا اے ۔ ایہہ اکایرانی ٹبر سی ۔ اس حکومت دے بانی تن بھراء علی ، حسن تے احمد سن جنہاں نے ترتیب وارعمادالدولہ ،رکن الدولہ تےمعز الدولہ دے لقب اختیار کیتے تےایران تےعراق چ علیحدہ علیحدہ حکومتاں بنائیاں ۔ عماد الدولہ اینہاں دا مرکزی سربراہ سی ۔ اس دے مگروں ایہی حثیت رکن الدولہ نوں ملی تے اس دے مگروںعضد الدولہ تے اس دی اولاد نوں ۔بغداد تے ایسے ٹبر دے حکمران معز الدولہ نے 334ھ چ مل مارئیا ۔عراق دا پورا ملک تےخراسان چھد کے باقیایران بنی بویہ دے قبضہ چ سی ۔بغداد ،اصفہان تےشیراز بنی بویہ دی سلطنت دے وڈے شہر سن ۔سلطنت سامانیہ دے زوال مگروںرے وی اینہاں دے قبضے چ آگئیا ۔
بنی بویہ دا سب توں مشہور حکمرانعضد الدولہ 366ھ توں 372ھ سی ۔ اس دے مگروں بنی بویہ دی حکومت چ انتشار پیدا ہو گئیا ۔عراق ،رے تےفارس چ بویہی شہزادےآں نے علیحدہ علیحدہ حکومتاں قائم کر لئیاں ، اینہاں چوںرے دی حکومت اس لحاط نال مشہور سی کہ اس دے حکمرانفخر الدولہ نوں اک قابل وزیرصاحب ابن عباد مل گئیا سی ۔ صاحب نے 373ھ توں 385ھ تک 12 سال وزارت کیتی اوہ شہرت حاصل کیتی جہڑیخلافت عباسیہ دے ویلے چبرامکہ نے حاصل کیتی سی ۔
رے دی حکومت دا 420ھ چسلطنت غزنویہ دے حکمرانسلطان محمود غزنوی نے خاتمہ کر دتا ۔ اس دے مگروں 447ھ چسلجوقیاں نےبغداد تے مل مار کے بنی بویہ دی سلطنت دا ہر تھاں توں خاتمہ کر دتا ۔ بنی بویہ عقیدے دے لحاظ نالشیعہ سن تےمحرم دے مہینے چتعزیہ کڈن تےعاشورہ دیاں رسماں ادا کرن دا آغاز اینہاں دے ای حکمرانمعزالدولہ دے زمانے توں ہوئیا ۔
بنی بویہ دے کئی حکمران تےوزیرعلم تےادب دے بوہت سرپرست سن ۔عضد الدولہ تےصاحب ابن عباد خاص طور تے علم دی سرپرستی چ مشہور سن ۔عربی بولی دا سب توں وڈاشاعرمتنبی ( 910ء توں 960ء) ایسے زمانے چ ہوئیا ۔
مشہورطبیب تےفلسفیبوعلی سینا (370ھ- 428ھ) وی ایسے زمانے چ سی ،رازی دے بعدابن سینا سب توڑں وڈامسلمانطبیب سی ۔طب تے اس نے جہڑیکتاب لکھی اس دا ناں "القانون" اے تے فلسفے تے جہڑی سب توں وڈی کتاب لکھی اس دا ناں "الشفاء" اے ۔ ایہہ دونے کتاباںعربی بولی چ نیں تے کئی جلداں چ نیں ۔ بعد چ اینہان کتاباں دالاطینی تےیورپ دیاں دوجیاں بولیاں چ بولی وٹاندرا ( ترجمہ) ہوئیا تےفرانس ،جرمنی تےاٹلی دے تعلیمی ادارےآں چ کافی چر تک ایہہ پڑھائیاں جاندیاں رہئیاں ۔
ایسے ویلے دے سائنسداناں چابن الہیشم (345ھ - 430ھ ) دا ناں وی قابل ذکر اے ۔ اوہبصرہ دا رہن آلا سی تےابن سینا دا ہم عصر سی ۔ اس نے علمطبیعات تےسائنس دے متعلق کئی کتاباں لکھئیاں ۔یورپ دے سائنسداناں دا ایہ مننا اے کہکیمرا جس نظریئے دی بنیاد تے ایجاد ہوئیا اوہ نظریہ سب توں پہلاںابن الہیشم نے ای پیش اکیتا سی ۔ اس دیکتاب "کتاب المناظر " جس چ اس نے ایہہ نظریہ پیش کیتا سی ، 12ویں صدی چعربی توںلاطینی چ ترجمہ کیتی گئی تےیورپ دے سائنسداناں نے اس توں فیدہ چکئیا ۔( اس دے اینہاں کمالات دی وجہ توںپاکستان چنومبر 1969ء چابن الہیشم دا جشن ہزار سالہ منائیا گئیا ) ۔ فلسفے دی مشہور کتاب "رسائل اخوان الصفا" وی ایسے دور چ لکھی گئی ۔
بنی بویہ دے اینہاں کارنامےآں دے باوجود اینہاں دا دور حکومت مسلماناں چ عقیدےآں دی کمزوری تے اخلاقی خرابی دا باعث بنئیا ۔ مذہبی تعصب تے فرقہ بندی نے چوتھی صدیہجری چ مسلماناں چ مضبوطی نال جڑاں پھڑ لئیاں سن ۔ تےعباسی دور دے بر خلاف مختلف عقیدے رکھن آلےعلماء آپس چ لڑدے جھگڑدے تےبغداد فرقہ وارانہ فساد دا گڑھ بن گئیا ۔
بوایہی یاد یلمی خاندان گزشتہ اک صدی توں فارس ،عراق، اہواز،کرمان تے اصفہان وغیرہ اُتے حکومت کررہیا سی، خود قلب اسلام بغداد اُتے دیالمہ دی گرفت اِنّی سخت سی کہ خلیفہ عباسی انہاں دے سامنے دم نئيں مارسکدا سی تے اوہدی حیثیت اک معزز وظیفہ خوار توں زیادہ نہ سی۔ دیلمی حکمراناں نے پہلے سلطان تے پھر شہنشاہ دا لقب اختیار کیتا۔ خطبہ وچ خلیفہ دے نام دے نال انہاں دا نام وی لیاجاندا سی بلکہ سکہ اُتے وی انہاں دا نام ہُندا سی چونکہ ایہ لوگ شیعہ سن اس لئی انہاں دے عہد وچ ایران تے عراق وغیرہ وچ مذہب اثنا عشری نوں زبردست فروغ حاصل ہويا۔ خاندان بویہ دے حکمراناں وچ معزالدولہ دے بھتیجے عضد الدولہ (متوفی ۳۷۲ھ۹۸۲ئ) نے سب توں زیادہ ناموری حاصل کيتی۔ اوہ اک علم دوست تے عادل حکمران سی تے رفاہِ عامہ دے کاماں وچ بے حد دلچسپی رکھدا سی، عضدالدولہ دے بعد اس دے جانشیناں دی باہمی آویزش نے اس خاندان نوں روبہ زوال کردتا ۔اُتے طغرل دے عروج دے وقت انہاں وچ اِنّی طاقت ضرور سی کہ سلجوقیاں توں نبردآزماہو سکن۔ دونے طاقتاں دی سرحداں دے اتصال دے بعد انہاں دے مابین تصادم دا شدید امکان پیدا ہوگیا لیکن اس موقع اُتے خلیفۂ بغداد قائم بامر اللہ نے مداخلت دی تے اپنے اثرورسوخ نوں بروئے کارلا کر دیلمی حکمراناں تے سلطان طغرل دے درمیان خوشگوار تعلقات قائم کر ادیئے اُتے ایہ صورتِ حال زیادہ عرصہ تک جاری نہ رہی تے سلجوقی تے دیلمی افواج دے درمیان وقتاًفوقتاً جھڑپاں ہونے لگاں، انہاں وچ سلجوقیاں نوں بالعموم غلبہ حاصل ہُندا سی ۔دیلمی حکمران ابو دا لیجار نے۴۴۰ھ وچ وفات پائی تو اس دے بیٹےآں دے درمیان جنگ اقتدار شروع ہوگئی۔ طغرل نے دیلمیاں دی خانہ جنگی توں خاطرخواہ فائدہ اٹھایا تے اصفہان ،کردستان وغیرہ اُتے قبضہ کرکے فارس تے عراق اُتے چھاپے مارنے شروع کردیئے۔ ابو کالیجار دے دوبیٹےآں ابو منصورفلاستون تے ابو علی کیخسر ونے طغرل دی اطاعت قبول کرلی البتہ تیسرے بیٹے ابو نصر خسروفیروز نے’’ الملک الرحیم ‘‘ دا لقب اختیار کرکے دیلمی سلطنت دا سربراہ یا بادشاہ بننے دا اعلان کردتا۔ گو اس دا دائرہ اقتدار فارس، خوزستان تے عراق تک محدودتھا تے انہاں صوبےآں وچ وی سخت بدنظمی تے انتشار دا دور دورہ سی پھر وی اوہ دارالخلافت بغداد اُتے متصرف ہونے دی وجہ توں دنیائے اسلام وچ خاصی اہمیت رکھدا سی ۔
