سر محمد اقبال (اردو: محمد اقبال ; ج۔ 9 نومبر 1877 – 21 اپریل 1938)برصغیر دے مشہور شاعر، نیتا اتے فلسفی سن۔[۱۷]اردو اتےفارسی وچ ایہناں دی شاعری نوں جدید دور دی سبھ توں اتم شاعری وچ گنیا جاندا ہے۔
محمد اقبال 9 نومبر 1877 نوں پنجاب دے شہرسیالکوٹ چ جمے۔ اوہاردو اَتےفارسی دےشاعر سن۔ اوہ سیاستدان تے وکیل وی سن۔ پڑھائی سیالکوٹلہورجرمنی تےانگلینڈ توں کیتی۔ دکھنی ایشیاء دے مسلماناں لئی اک نویں دیس پاکستان دی سوچ اوناں نیں 1930 نوں دتی۔21 اپریل 1938 اوناں دے جیون دا انت سی۔
اقبال 9نومبر 1877 نوں برطانوی ہندستان دے صوبہ پنجاب دے شہرسیالکوٹ چ جمے۔ اوہ اک درزی نور محمد دے پتر سن۔ اقبال نوں چار ورھیاں دا ہون تے محلے دی مسیت چقرآن پڑھن لئی پا دتا گیا۔ 1893 چ سکاچ مشن کالج سیالکوٹ چ داخلہ لیا اَتے دو ورے مگروں ایف اے کیتا۔ 1895 چ اقبال نے گورنمنٹ کالج لہور چ داخلہ لیا۔ فلاسفی چ ایم اے کیتا۔ٹرینیٹی کالج، کیمبرج توں بی اے 1907 چ اَتے 1908 چ وکالت پاس کیتی۔ 1907 چ ہی اقبالمیونخ یونیورسٹی،میونخ،جرمنی گیا پی ایچ ڈی کرن لئی۔
ڈاکٹر سر علامہ محمد اقبال (ولادت:9 نومبر1877ء –وفات:21 اپریل1938ء)ویہويں صدی دے اک معروفشاعر،مصنف،قانون دان،سیاستدان تےتحریک پاکستان دی اہم ترین شخصیتاں وچوں اک سن ۔اردو تےفارسی وچشاعری کردے سن اَتے ایہی اُنھاں دی بنیادی وجہ شہرت ہے۔ شاعری وچ بنیادی رجحانتصوف اَتے احیائے امت اسلام ول سی۔ "دا ریکنسٹرکشن آف ریلیجس سیٹ اُنھاں اسلام" دے ناں توں انگریزی وچ اک نثری کتاب وی تحریر کيتی۔ علامہ اقبال نوں دور جدید داصوفی سمجھیا جاندا ہے ۔حوالےدی لوڑ؟ بحیثیت سیاست دان اُنھاں دا سب توں نمایاں کارنامہنظریۂ پاکستان دی تشکیل ہے، جو اُنھاں نے1930ء وچالہ آباد وچمسلم لیگ دے اجلاس دی صدارت کردے ہوئے پیش کيتا سی۔ ایہی نظریہ بعد وچ پاکستان دے قیام دی بنیاد بنیا۔ ايسے وجہ توں علامہ اقبال نوں پاکستان دا نظریاتی باپ سمجھیا جاندا ہے۔ گو کہ اوہناں نے اس نويں ملک دے قیام نوں اپنی اکھاں توں نِیہ ویکھیا لیکن اوہناں نوں پاکستان دےقومی شاعر دی حیثیت حاصل ہے۔
علامہ اقبال دے پیوشیخ نور محمد نے خواب ویکھیا سی کہ
”لق ودق میدان ہے۔ اک سفیدکبوتر براق فضا وچ چکّر لگیا رہیا ہے۔ کدی اِنّا تھلے لتھدا ہے کہ بس ہُݨ زمین دی قسمت جاگی تے کدی ایسی اونچائی پھڑدا ہے کہ تارا بݨ کے آسمان توں جڑ گیا۔ ادھر بوہت سارے لوک ہتھ چُک چُک کے اسنوں پھڑن دی کوشش کر رہے نيں۔ سب دے سب دیوانے ہوئے رہے نيں مگر اوہ کسی دے ہتھ نہيں آندا۔ کجھ ویلہ لنگھ گیا تاں اچانک اس نےغوطہ لایا اَتے میری جھولی وچ آن ڈگا۔ آسمان توں زمین تک اک قوس بݨ گئی“۔[۱۸][۱۹]
جبشیخ نور محمد ایہہ خواب ویکھ کے اٹھے تاں اپنے دل نوں اس یقین توں بھریا ہويا پایا کہ خدا انھاں اک بیٹا آندا کريں گا جو دین اسلام وچ وڈا ناں پیدا کريں گا۔[۱۸][۱۹]
اقبال دے والدشیخ نور محمد،کشمیر دے سپرو برہمناں دینسل توں سن ۔ غازی اورنگ زیب عالمگیر دے عہد وچ اُنھاں دے اک جد نے اسلام قبول کيتا۔ اقبال کےآباء و اجداداٹھارواں صدی دے آخر یاانیہويں صدی دے اوائل وچکشمیر توںہجرت کر کےسیالکوٹ آئے تے محلہ کھیتیاں وچ آباد ہوئے۔ ہر پشت وچ اک نہ اک ایسا ضُرور ہويا جس نے فقط دل توں راہ رکھی۔ ایہ وی انہاں صاحب دلاں وچوں سن ۔ بزرگاں نےکشمیر چھڈیا تاںسیالکوٹ وچ آ بتاں۔شیخ نور محمد دے والدشیخ محمد رفیق نے محلہ کھٹیکاں وچ اک مکان آباد کيتا۔ کشمیری لوئیاں تے دُھسّاں دی فروخت دا کاروبار شروع کيتا۔ لگدا ہے کہ ایہہ تے اقبال دے والد دے نِکّے بھرا شیخ غلام محمد ایتھے جمّے، پلے ودھے۔ بعد وچسہج رام سپرو بازار چوڑیگراں وچ اُٹھ آئے جیہڑا ہُݨ اقبال بازار کہلاندا ہے۔ اک چھوٹا جہا مکان لے کے اس وچ رہن لگے اَتے مردے دم تک ایتھے رہے۔ اقبال دے داداسہج رام سپرو دی وفات دے بعد شیخ نُور محمد نے اس توں ملحق اک دو منزلہ مکان تے دو دکاناں خرید کر مکانیت نوں ودھیا لیا۔
اقبال9 نومبر1877ء (بمطابق 3ذوالقعدہ1294ھ)[۲۰] نوںبرطانوی ہندوستان دے شہرسیالکوٹ وچشیخ نور محمد دے گھر پیدا ہوئے۔ ماں پیو نے ناںمحمد اقبال رکھیا۔ مختلف تریخ داناں دے وچکار علامہ دی جم تریخ اُتے کجھ اختلافات رہے نيں لیکن حکومت پاکستان سرکاری طور اُتے9 نومبر1877ء نوں ہی اقبال دی تریخ پیدائش تسلیم کردی ہے۔
شیخ نور محمد دیندار آدمی سن ۔ پُتّر لئی دینی تعلیم ہی کافی سمجھدے سن ۔سیالکوٹ دے اکثر مقامی علما دے نال دوستانہ مراسم سن ۔ اقبال بسم ﷲ دی عمر نوں پہنچے تاں انھاں مولانا غلام حسن دے کول لَے گئے۔ مولانا ابوعبد ﷲ غلام حسن محلہ شوالہ دی مسجد وچ درس دتا کردے سن ۔ شیخ نُور محمد دا اوتھے آنا جانا سی۔ ایتھے توں اقبال دی تعلیم دا آغاز ہويا۔ حسبِ دستورقرآن شریف توں ابتدا ہوئی۔ تقریباً سال بھر تک ایہہ سلسلہ چلدا رہیا کہ شہر دے اک نامور عالم مولانا سید میر حسن ادھر آ نکلے۔ اک بچّے نوں بیٹھے دیکھیا کہ صورت توں عظمت اَتے سعادت دی پہلی جوت چمکتی نظر آ رہی سی۔ پُچھیا کہ کیہدا نیانا ہے۔ معلوم ہويا تاں اوتھے توں اُٹھ کر شیخ نور محمد ول چل پئے۔ دونے آپس وچ واقف سن ۔ مولانا نے زور دے کے سمجھایا کہ اپنے پُتّر نوں مدرسے تک محدود نہ رکھو۔ اس دے لئی جدید تعلیم وی بہت ضروری ہے انھاں نے خواہش ظاہر کیتی کہ اقبال نوں اوہناں دی تربیت وچ دے دتا جائے۔ کچھ دن تک تاں شیخ نور محمد نوں پس و پیش رہیا، مگر جدوں دوسری طرف توں اصرار بڑھدا چلا گیا تاں اقبال نوں میر حسن دے سپرد کر دتا۔ انہاں دا مکتب شیخ نور محمد دے گھر دے نیڑے ہی کوچہ میر حسام الدین وچ سی۔ ایتھے اقبال نےاردو،فارسی تےعربی ادب پڑھنا شروع کيتا۔ تن سال گزر گئے۔ اس دوران وچ سید میر حسن نے اسکاچ مشن اسکول وچ وی پڑھانا شروع کر دتا۔ اقبال وی اوتھے داخل ہوئے گئے مگر پرانے معمولات اپنی جگہ رہے۔ اسکول توں آندے تاں استاد دی خدمت وچ پہنچ جاندے۔ میر حسن انہاں عظیم استاداں دی یادگار سن جنہاں دے لئی زندگی دا بس اک مقصد ہويا کردا سی : پڑھنا تے پڑھانا۔ لیکن ایہہ پڑھنا تے پڑھانا نری کتاب خوانی دا ناں ننيں۔ اس اچھے زمانے وچ استاد مرشد ہويا کردا سی۔ میرحسن وی ایہی کيتا کردے سن ۔ تمام اسلامی علوم توں آگاہ سن، جدید علوم اُتے وی اچھی نظر سی۔ اس دے علاوہ ادبیات، معقولات،لسانیات تے ریاضیات وچ وی مہارت رکھدے سن ۔ شاگرداں نوں پڑھاندے وقت ادبی رنگ اختیار کردے سن تاکہ علم فقط حافظے وچ بند کر نہ رہ جائے بلکہ طرزِ احساس بن جائے۔ عربی، فارسی، اردو اَتےپنجابی دے ہزاراں شعراں دا چیتا سن ۔ اک شعر نوں کھولنا ہُندا تاں ویہاں مترادف اشعار سنا ڈالدے۔
مولانا دی تدریسی مصروفیات بہت زیادہ سن مگر مطالعے دا معمول قضا نئيں کردے سن ۔قرآن دےحافظ وی سن تے عاشق بھی۔ شاگرداں وچ شاہ صاحب کہلاندے سن ۔ انسانی تعلق دا بہت پاس سی۔ حد درجہ شفیق، سادہ، قانع، متین، منکسر المزاج تے خوش طبع بزرگ سن ۔ روزانہ دا معمول سی کہ فجر دی نماز پڑھ کرقبرستان جاندے، عزیزاں تے دوستاں دی قبراں اُتے فاتحہ پڑھدے۔ فارغ ہُندے تاں شاگرداں نوں منتظر پاندے۔ واپسی دا راستہ سبق سننے تے دینے وچ کَٹ جاندا۔ ایہ سلسلہ گھر پہنچ کے وی جاری رہندا، ایتھے تک کہ اسکول نوں چل پیندے۔ شاگرد نال لگے رہندے۔ دن بھر اسکول وچ پڑھاندے۔ شام نوں شاگرداں نوں لئی ہوئے گھر آندے، فیر رات تک درس چلدا رہندا۔ اقبال نوں بہت عزیز رکھدے سن ۔ خود اوہ وی استاد اُتے فدا سن ۔ اقبال دی شخصیت دی مجموعی تشکیل وچ جو عناصر بنیادی طور اُتے کارفرما نظر آندے نيں اُنھاں وچوں بیشتر شاہ صاحب دی صحبت تے تعلیم دا کرشمہ نيں۔ سید میر حسنسر سید دے وڈے قائل سن ۔علی گڑھ تحریک نوں مسلماناں دے لئی مفید سمجھدے سن ۔
انہاں دے زیر اثر اقبال دے دل وچ ویسرسید دی محبت پیدا ہوئے گئی جو بعض اختلافات دے باوجود آخر دم تک قائم رہی۔ مسلماناں دی خیر خواہی دا جذبہ تاں خیر اقبال دے گھر دی چیز سی مگر میر حسن دی تربیت نے اس جذبے نوں اک علمی تے عملی سمت دی۔ اقبال سمجھ بجھ تے ذہانت وچ اپنے اسيں عمر بچےآں توں کدرے اگے سن ۔ بچپن ہی توں اُنھاں دے اندر اوہ انہماک تے استغراق موجود سی جو وڈے لوکاں وچ پایا جاندا اے۔ مگر اوہ کتاب دے کیڑے نئيں سن ۔ کتاب دی لت پڑ جائے تاں آدمی محض اک دماغی وجود بݨ جاندا ہے۔ زندگی تے اس دے بیچ فاصلہ پیدا ہوجاندا ہے۔ زندگی دے حقائق تے تجربات بس دماغ وچ منجمد ہوکے رہ جاندے نيں، خونِ گرم دا حصّہ نِیہ بݨدے۔ انھاں کھیڈ کود دا وی شوق سی۔ بچیاں وانگوں شوخیاں وی کردے سن ۔ حاضر جواب وی بہت سن ۔ شیخ نُور محمد ایہ سب دیکھدے مگر منع نہ کردے۔ جاندے سن کہ اس طرح چیزاں دے نال اپنائیت تے بے تکلفی پیدا ہوجاندی ہے جو بے حد ضروری تے مفید ہے۔ غرض اقبال دا بچپن اک فطری کشادگی تے بے ساختگی دے نال گزریا۔ قدرت نے انھاں صوفی باپ تے عالم استاد عطا کيتا جس توں اوہناں دا دل اتے عقل یکسو ہوئے گئے، دونے دا ہدف اک ہوئے گیا۔ ایہہ جیہڑی اقبال دے ایتھے حِس اتے فِکر دی نادر یکجائی نظر آندی ہے اس دے پِچھے ایہی چیز کارفرما ہے۔ پیو دے قلبی فیضان نے جنھاں حقائق نوں اجمالاً محسوس کروایا سی استاد دی تعلیم توں تفصیلاً معلوم وی ہوئے گئے۔ سولہ برس دی عمر وچ اقبال نے میٹرک دا امتحان پاس کيتا۔ فرسٹ ڈویژن آئی اَتے تمغا اَتے وظیفہ ملا۔
اسکاچ مشن اسکول وچ انٹرمیڈیٹ دی کلاساں وی شروع ہوچکيتیاں سن لہذا اقبال نوں ایف اے دے لئی کدرے تے نئيں جانا پيا، اوتھے رہے، ایہہ اوہ زمانہ ہے جدوں اُنھاں دی شاعری دا باقاعدہ آغاز ہُندا ہے۔ ایويں تاں شعر و شاعری توں انھاں دی مناسبت بچپن ہی توں ظاہر سی، کدی کدی خود وی شعر موزاں کر ليا کردے سن مگر اس بارے وچ سنجیدہ نئيں سن، نہ کسی نوں سناتے نہ محفوظ رکھدے۔ لکھدے اَتے پھاڑ کر سُٹ دیندے۔ لیکن ہُݨ شعر گوئی انہاں دے لئی فقط اک مشغلہ نہ رہی سی بلکہ روح دا تقاضا بن چکی سی۔ اس وقت پورا برصغیرداغ دے ناں توں گونج رہیا سی۔ خصوصاً اُردو بولی اُتے اُنھاں دی معجزانہ گرفت دا ہر کسی نوں اعتراف سی۔ اقبال کوایہی گرفت درکار سی۔ شاگردی دی درخواست لکھ بھیجی جو قبول کر لئی گئی۔ مگر اصلاح دا ایہہ سلسلہ زیادہ دیر جاری نہ رہ سکیا۔ داغ جگت استاد سن ۔متحدہ ہندوستان وچ اردو شاعری دے جِنّے وی رُوپ سن، انہاں دی تراش خراش وچ داغ دا قلم سب توں اگے سی۔ لیکن ایہہ رنگ اُنھاں دے لئی وی نواں سی۔ گو اس وقت تک اقبال دے کلام دی امتیازی خصوصیت ظاہر نہ ہوئی سی مگر داغ اپنی بے مثال بصیرت توں بھانپ گئے کہ اس ہیرے نوں تراشا نہيں جا سکدا۔ ایہہ کہہ کے فارغ کر دتا کہ اصلاح دی گنجائش نہ ہون دے برابر ہے۔ مگر اقبال اس مختصر سی شاگردی اُتے وی ہمیشہ نازاں رہے۔ کُجھ ایہی حال داغ دا وی رہیا۔
6 مئی1893ء وچ اقبال نے میٹرک کيتا تے1895ء وچ اقبال نے ایف اے کيتا تے ہور تعلیم دے لئیلاہور آ گئے۔ ایتھےگورنمنٹ کالج وچبی اے دی کلاس وچ داخلہ لیا تے ہاسٹل وچ رہنے لگے۔ اپنے لئیانگریزی،فلسفہ تےعربی دے مضامین منتخب کیتے۔ انگریزی تے فلسفہ گورنمنٹ کالج وچ پڑھدے تےعربی پڑھنےاورینٹل کالج جاندے جتھے مولانافیض الحسن سہارنپوری ایداں دے بے مثال استاد تشریف رکھدے سن ۔ اس وقت تکاورینٹل کالج لاہور،گورنمنٹ کالج ہی دی عمارت دے اک حصّے وچ قائم سی تے دونے کالجاں دے درمیان بعض مضامین دے سلسلے وچ باہمی تعاون تے اشتراک دا سلسلہ جاری سی۔
1898ء وچ اقبال نےبی اے پاس کيتا تےایم اے (فلسفہ) وچ داخلہ لے لیا۔ ایتھے پروفیسرٹی ڈبلیوآرنلڈ دا تعلق میسّر آیا۔ جنھاں نے اگے چل کے اقبال دی علمی تے فکری زندگی دا اک حتمی رُخ متعین کر دتا۔
مارچ1899ء وچایم اے دا امتحان دتا تےپنجاب بھر وچ اوّل آئے۔ اس دوران وچ شاعری دا سلسلہ وی چلدا رہیا، مگر مشاعراں وچ نہ جاندے سن ۔نومبر1899ء دی اک شام کچھ بے تکلف اسيں جماعت اُنھاں حکیم امین الدین دے مکان اُتے اک محفلِ مشاعرہ وچ کھچ لے گئے۔ وڈے وڈے سکّہ بند استاداں، شاگرداں دی اک کثیر تعداد سمیت شریک سن ۔ سُننے والےآں دا وی اک ہجوم سی۔ اقبال چونکہ بالکل نويں سن، اس واسطے اُنھاں دا ناں مبتدیاں دے دور وچ پُکارا گیا۔ غزل پڑھنی شروع کی، جدوں اس شعر اُتے پہنچے کہ :
موتی سمجھ کے شانِ کریمی نے چُن لیے
قطرے جو تھے مرے عرقِ انفعال کے
تو اچھے اچھے استاد اُچھل پئے۔ بے اختیار ہوئے کے داد دین لگے۔ ایتھے توں اقبال دی بحیثیت شاعر شہرت دا آغاز ہويا۔ مشاعراں وچ باصرار بُلائے جانے لگے۔ ايسے زمانے وچانجمن حمایتِ اسلام نال تعلق پیدا ہويا جو آخر تک قائم رہیا۔ اس دے ملّی تے رفاہی جلساں وچ اپنا کلام سناندے اَتے لوکاں وچ اک سماں بنّھ دیندے۔ اقبال دی مقبولیت نے انجمن دے بہت سارے کماں نوں آسان کر دتا۔ گھٹ توں گھٹپنجاب دے مسلماناں وچ سماجی سطح اُتے دینی وحدت دا شعور پیدا ہونا شروع ہوئے گیا جس وچ اقبال دی شاعری نے مُڈھلا کردار ادا کيتا۔
ایم اے پاس کرنے دے بعد اقبال13 مئی1899ء نوں اورینٹل کالج وچ میکلوڈ عربک ریڈر دی حیثیت توں متعین ہوئے گئے۔ ايسے سال آرنلڈ وی عارضی طور اُتے کالج دے قائم مقام پرنسپل مقرر ہوئے۔ اقبال تقریباً چار سال تک اورینٹل کالج وچ رہے۔ البتہ وچکار چھ ماہ دی رخصت لے کےگورنمنٹ کالج وچ انگریزی پڑھائی۔ اعلیٰ تعلیم دے لئیکینیڈا یاامریکا جانا چاہندے سن مگر آرنلڈ دے کہنے اُتے اس مقصد دے لئیانگلستان تےجرمنی دا انتخاب کيتا۔١٩٠۴ء نوں آرنلڈ جدوںانگلستان واپس چلے گئے تاں اقبال نے انہاں دی دوری نوں بے حد محسوس کيتا۔ دل کہندا سی کہ اُڑ کر انگلستان پہنچ جاواں۔اورینٹل کالج وچ اپنے چار سالہ دورِ تدریس وچ اقبال نے اسٹبس دی ’’ارلی پلائجنٹس‘‘اور واکر دی ’’پولٹیکل اکانومی‘‘ دا اردو وچ تلخیص و ترجمہ کيتا، شیخ عبد الکریم الجیلی دے نظریۂ توحیدِ مطلق اُتے انگریزی وچ اک مقالہ لکھیا تے ’’علم الاقتصاد‘‘ دے ناں توں اردو بولی وچ اک مختصر سی کتاب تصنیف کيتی جو1904ء وچ شائع ہوئی۔ اردو وچ اپنے موضوع اُتے ایہہ اولین کتاباں وچوں ہے۔
اورینٹل کالج وچ بطور عربی ریڈر مدت ملازمت ختم ہوئے گئی تاں1903ء وچ اسسٹنٹ پروفیسر انگریزی دی حیثیت توں اقبال گورنمنٹ کالج وچ تقرر ہوئے گیا۔ بعد وچ فلسفے دے شعبے وچ چلے گئے۔ اوتھے پڑھاندے رہے ایتھے تک کہیکم اکتوبر1905ء نوںیورپ جان لئی تن سال دی رخصت لی۔
25 دسمبر1905ء نوں علامہ اقبال اعلیٰ تعلیم دے لئیانگلستان چلے گئے تےکیمبرج یونیورسٹی ٹرنٹی کالج وچ داخلہ لے لیا۔ چونکہ کالج وچ ریسرچ اسکالر دی حیثیت توں لئی گئے سن اس لئی اُنھاں دے لئی عام طالب علماں دی طرح ہوسٹل وچ رہنے دی پابندی نہ سی۔ قیام دا بندوبست کالج توں باہر کيتا۔ حالے ایتھے آئے ہوئے اک مہینے توں کچھ اُتے ہويا سی کہ بیرسٹری دے لئی لنکنز اِنہاں وچ داخلہ لے لیا۔ تے پروفیسر براؤن جداں فاضل استاداں توں رہنمائی حاصل کيتی۔ بعد وچ آپجرمنی چلے گئے جتھے میونخ یونیورسٹی توں آپ نےفلسفہ وچپی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کيتی۔
سر عبدالقادر وی ایتھے سن ۔ ايسے زمانے وچکیمبرج دے استاداں وچوائٹ ہیڈ،میگ ٹیگرٹ،وارڈ،براؤن تےنکلسن ورگی نادرۂ روزگار تے شہرۂ آفاق ہستیاں وی شامل سن۔ میگ ٹیگرٹ تے نکلسن دے نال اقبال دا نیڑےی ربط ضبط سی بلکہ نکلسن دے نال تاں برابر دی دوستی تے بے تکلفی پیدا ہوئے گئی۔ البتہ میگ ٹیگرٹ دی جلالت علمی دے نال اُنھاں دی عمر وی سی، اوہ اقبال توں خاصے وڈے سن جدوں کہ نکلسن دے نال سن دا کوئی ایسا تفاوت نہ سی۔
میگ ٹیگرٹ ٹرنٹی کالج وچکانٹ تےہیگل دا فلسفہ پڑھاندے سن ۔ خود وی انگلستان دے وڈے فلسفیاں وچ گِنے جاندے سن ۔ براؤن تے نکلسنعربی تےفارسی زباناں دے ماہر سن ۔ اگے چل کے نکلسن نے اقبال دی فارسی مثنوی "اسرار خودی" داانگریزی ترجمہ وی کيتا جو اگرچہ اقبال نوں پوری طرح پسند نئيں آیا مگر اس دی وجہ توں انگریزی خواں یورپ دے شعری تے فکری حلفےآں وچ اقبال دے ناں تے کم دا جزوی سا تعارف ضرور ہوئے گیا۔انگلستان توں آنے بعد وی اقبال دی میگ ٹیگرٹ تے نکلسن توں خط کتابت جاری رہی۔
آرنلڈ جوکیمبرج وچ نئيں سن،لندن یونیورسٹی وچعربی پڑھاندے سن، لیکن اقبال وڈی باقاعدگی توں اُنھاں نال ملن جایا کردے سن ۔ ہر معاملے وچ اُنھاں دا مشورہ لے کے ہی کوئی قدم اُٹھاندے۔ انہاں دے کہنے اُتےمیونخ یونیورسٹی وچ پی۔ ایچ۔ ڈی دے لئی رجسٹریشن کروایا۔کیمبرج توںبی اے کرنے دے بعد جولائی1907ء نوںہائیڈل برگ چلے گئے تاکہ جرمن بولی سیکھ کر میونخ یونیورسٹی وچ اپنے تحقیقی مقالے دے بارے وچ اس زبانی امتحان دی تیاری ہوئے جائے جو ايسے بولی وچ ہُندا سی۔ ایتھے چار ماہ گزارے۔ "ایران وچ ما بعد الفزکس دا ارتقا" دے عنوان توں اپنا تحقیقی مقالہ پہلے ہی داخل کرچکے سن، اک زبانی امتحان دا مرحلہ حالے رہندا سی، اس توں وی سرخروئی دے نال لنگھ گئے۔4 نومبر1907ء نوں میونخ یونیورسٹی نے ڈاکٹریٹ دی ڈگری دے دی۔1908ء وچ ایہہ مقالہ پہلی بار لندن توں شائع ہويا۔ انتساب آرنلڈ دے ناں سی۔
ڈاکٹریٹ ملدے ہیلندن واپس چلے آئے۔ بیرسٹری دے فائنل امتحاناں دی تیاری شروع کردتی۔ کچھ مہینے بعد سارے امتحان مکمل ہوئے گئے۔ جولائی1908ء نوں نتیجہ نکلیا۔ کامیاب قرار دتے گئے۔ اس دے بعدانگلستان وچ ہور نئيں رُکے، وطن واپس آ گئے۔
لندن وچ قیام دے دوران وچ اقبال نے مختلف موضوعات اُتے لیکچراں دا اک سلسلہ وی شروع کيتا، مثلاً اسلامی تصوّف، مسلماناں دا اثر رہتل یورپ پر، اسلامی جمہوریت، اسلام تے عقلِ انسانی وغیرہ بدقسمتی توں اُنھاں وچ اک دا وی کوئی ریکارڈ نہيں لبھدا۔
اک مرتبہ آرنلڈ لمبی رخصت اُتے گئے تاں اقبال اُنھاں دی تھاں اُتے لندن یونیورسٹی وچ چند ماہ دے لئی عربی دے پروفیسر مقرر ہوئے۔
مئی1908ء وچ جدوںلندن وچآل انڈیا مسلم لیگ دی برٹش کمیٹی دا افتتاح ہويا تاں اک اجلاس وچسیّد امیر علی کمیٹی دے صدر چُنے گئے اَتے اقبال نوں مجلسِ عاملہ دا رُکن نامزد کيتا گیا۔
اسی زمانے وچ اوہناں نے شاعری ترک کر دین دی ٹھان لئی سی، مگر آرنلڈ تے اپنے قریبی بیلی شیخ عبد القادر دے کہن تے ایہہ ارادہ چھڈ دتا۔ فارسی وچ شعر گوئی دی ابتدا وی ايسے دور وچ ہوئی۔
قیامِیورپ دے دوران وچ اقبال دے دو بنیادی خیالات تبدیل ہونے شروع ہوئے۔ اقبال وطنی قومیّت تے وحدتِ الوجود دی طرف میلان رکھدے سن ۔ ہن اوہ میلان گریز وچ بدلنے لگیا سی۔ خاص طور اُتے وطنی قومیت دے نظریے دے تاں اس قدر خلاف ہوئے گئے جنال نفرت کہنا زیادہ صحیح ہوئے گا۔
یورپ پہنچ کے انھاں مغربی رہتل و تمدّن تے اس دی روح وچ کارفرما مختلف تصوّرات نوں براہ راست دیکھنے دا موقع ملا۔ مغرب توں مرعوب تاں خیر اوہ کدی نہيں رہے سن، نہ یورپ جانے توں پہلے نہ اوتھے پہنچنے دے بعد۔ بلکہ مغرب دے فکری، معاشی، سیاسی تے نفسیاتی غلبے توں اکھاں چرائے بغیر انھاں نے عالمی تناظر وچ امتِ مسلمہ دے گزشتہ عروج دی بازیافت دے لئی اک وسیع دائرے وچ سوچنا شروع کيتا۔ ایتھے تک کہ اُنھاں اُتے مغربی فکر تے رہتل دا چھپا ہويا بودا پن منکشف ہوئے گیا۔
ابتدا وچ آپ نےایم اے کرنے دے بعداورینٹل کالج لاہور وچ تدریس دے فرائض سر انجام دتے لیکن آپ نے بیرسٹری نوں مستقل طور اُتے اپنایا۔ وکالت دے نال نال آپ شعر و شاعری وی کردے رہے تے سیاسی تحریکاں وچ بھرپور انداز وچ حصہ لیا۔1922ء وچ حکومت ولوںسر دا خطاب ملا۔ اقبالانجمن حمایت اسلام دے اعزازی صدر وی رہے۔
اگست1908ء وچ اقباللاہور آ گئے۔ اک آدھ مہینے بعد چیف کورٹ پنجاب وچ وکالت شروع کردتی۔ اس پیشے وچ کچھ ہی دن گزرے سن کہایم ۔ اے ۔ او کالج علی گڑھ وچ فلسفے تےگورنمنٹ کالج لاہور وچ تریخ دی پروفیسری پیش کيتی گئی مگر اقبال نے اپنے لئی وکالت نوں مناسب جانا تے دونے ادارےآں توں معذرت کرلئی- البتہ بعد وچحکومت پنجاب دی درخواست تے اصرار اُتے10 مئی1910ء توںگورنمنٹ کالج لاہور وچ عارضی طور اُتے فلسفہ پڑھانا شروع کر دتا، لیکن نال نال وکالت وی جاری رکھی۔ ہُندے ہُندے مصروفیات ودھدی چلی گئياں۔ کئی ادارےآں تے انجمناں نال تعلق پیدا ہوئے گیا۔
18 مارچ1910ء نوںحیدرآبار دکن دا سفر پیش آیا۔ اوتھے اقبال دے قدیمی مِتّر مولانا گرامی پہلے توں موجود سن ۔ اس دورے وچسر اکبر حیدری تےمہاراجہ سر کشن پرشاد دے نال دوستانہ مراسم دی بنا پئی۔ مارچ دی تئیسواں نوں حیدرآباد توں واپس آئے۔اورنگزیب عالمگیر دے مقبرے دی زیارت دے لئی راستے وچاورنگ آباد اُتر گئے۔ دو دن اوتھے ٹھہرے۔28 مارچ1910ء نوںلاہور پہنچے تے فیر توں اپنے معمولات وچ مشغول ہوئے گئے۔ ہن معلمی تے وکالت نوں نال نال لے کے چلنا مشکل ہُندا جا رہیا سی۔ آخرکار31 دسمبر1910ء نوںگورنمنٹ کالج توں مستعفی ہوئے گئے، مگر کسی نہ کسی حیثیت توں کالج دے نال تعلق برقرار رکھیا۔ اکگورنمنٹ کالج ہی نئيں بلکہپنجاب تےبرصغیر دی کئی دوسری یونیورسٹیاں دے نال وی اقبال دا تعلق پیدا ہوئے گیا سی۔ پنجاب، علی گڑھ، الہ آباد، ناگ پور تےدہلی یونیورسٹی دے ممتحن رہے۔ اوہناں دے علاوہبیت العلوم حیدرآباد دکن دے لئی وی اسلام دی تریخ دے پرچے مرتب کردے رہے۔ بعض اوقات زبانی امتحان لینے دے لئی علی گڑھ،الہ آباد تےناگ پور وغیرہ وی جانا ہُندا۔ ممتحن دی حیثیت توں اک اٹل اصول اپنا رکھیا سی عزیز توں عزیز دوست اُتے وی سفارش دا دروازہ بند سی۔
2 مارچ1910ء نوں پنجاب یونیورسٹی دے فیلو نامزد کیتے گئے۔ لالہ رام پرشاد، پروفیسر تریخ،گورنمنٹ کالج لاہور دے نال مل کے نصاب دی اک کتاب "تریخ ہند"مرتب کيتی جو1913ء نوں چھپ کر آئی۔ اگے چل کے مختلف اوقات وچ اورینٹل اینڈ آرٹس فیکلٹی، سینیٹ تے سنڈیکیٹ دے ارکان وی رہے۔1919ء وچ اورینٹل فیکلٹی دے ڈین بنائے گئے۔1923ء وچ یونیورسٹی دی تعلیمی کونسل دی رکنیت ملی، ايسے سال پروفیسر شپ کمیٹی وچ وی لئی گئے۔ اپنی بے پناہ مصروفیات توں مجبور ہوئے کے تعلیمی کونسل توں استعفا دے دتا سی مگر یونیورسٹی دے وائس چانسلر سرجان مینارڈ نے انھاں جانے نہ دتا۔ اس طرف توں اِنّا اصرار ہويا کہ مروتاً استعفا واپس لے لیا۔ اس دوران وچ پنجاب ٹیکسٹ بک کمیٹی دے وی رکن رہے۔ میٹرک دے طلبہ دے لئیفارسی دی اک نصابی کتاب’’آئینہ عجم‘‘مرتب کيتی جو 1927ء وچ شائع ہوئی۔ غرض، پنجاب یونیورسٹی توں اقبال عملاً1932ء تک متعلق رہے۔
ویہويں صدی دے عشرہ اول وچ پنجاب دی مسلم آبادی اک ٹھہراؤ وچ مبتلا سی۔ کہنے نوں مسلماناں دے اندر دو سیاسی دھڑے موجود سن مگر دونے مسلماناں دے حقیقی تہذیبی، سیاسی تے معاشی مسائل توں بیگانہ سن ۔ انہاں وچوں اک دی قیادتسر محمد شفیع دے ہتھ وچ سی تے دوسراسر فضل حسین وی اپنے اپنے حمایتیاں نوں لے کے پہنچے، طے پایا کہ پنجاب وچ صوبائی مسلم لیگ قائم کيتی جائے۔ اس فیصلے اُتے فوری عمل ہويا۔میاں شاہ دین صدر بنائے گئے تے سر محمد شفیع سیکرٹری جنرل۔ سر فضل حسین عملاً وکھ تھلگ رہے۔ اقبال انہاں سب قائدین دے نال دوستانہ مراسم تاں رکھدے سن مگر عملی سیاست توں انھاں نے خود نوں غیر وابستہ ہی رکھیا۔
1911ء تک متحدہ ہندوستان دے اکثر مسلمان قائدین،سرسید دے حسب فرمان، انگریزی حکومت کیتی وفاداری دا دم بھردے رہے، لیکن1911ء تے1912ء دے بیچ دے عرصے وچ حالات جو اک ڈھرّے اُتے چلے جا رہے سن، اچانک پلٹا کھا گئے۔ مسلمان سیاست دان بنگال دی تقسیم دے حق وچ سن، انگریز وی ایسا ہی چاہندے سن، مگر ہندو اس منصوبے دے سخت مخالف سن ۔ انہاں دی جانب توں تشدّد دی راہ اختیار کيتی گئی تاں انگریزی حکومت نے سپر ڈال دی۔تقسیم بنگال نوں منسوخ کر دتا گیا۔ اس جھٹکے نے مسلمان قائدین دیاں اکھاں کھول داں تے انہاں دے گذشتہ اندازِ فکری دی غلطی انہاں اُتے واضح ہوئے گئی۔ انھاں ہن آکے احساس ہويا کہ اپنی قومی تے سیاسی زندگی دے تحفظ دے لئی صرف سرکار دی وفاداری اُتے کمر بستہ رہنا یا انگریزاں دے بنائے ہوئے آئینی ذرائع اختیار کیتے رکھنا ناکافی تے بے معنی ہے۔ بقولمولانا شبلی نعمانیتقسیم بنگال دی تنسیخ مسلماناں دے چہرے اُتے اک ایسا تھپّڑ مارنے دے مترادف سی، جس نے انہاں دے منہ دا رُخ پھیر کر رکھ دتا۔
تقسیم بنگال دی منسوخی دا اعلان ہويا تاںیکم فروری،1912ء نوںموچی دروازہلاہور وچ مسلماناں نے اک احتجاجی جلسہ منعقد کيتا، جس وچ اقبال وی شریک ہوئے۔ مقررین نے وڈی جذباتی تے جوشیلی تقریراں کيتیاں ۔ اقبال دی باری آئی تاں مسلماناں دی عظمتِ رفتہ دا مینار بن دے اُٹھے تے فرمایا:’’مسلماناں نوں اپنی ترقی دے لئی خود ہتھ پیر مارنے چاہیئں۔ ہندوواں نوں ہن تک جو کچھ ملیا ہے، محض اپنی کوششاں توں ملیا ہے۔ اسلام دی تریخ دیکھو اوہ کیہ کہندی ہے۔ عرب دے خطّے نوں یورپین معماراں نے ردّی تے بیکار پتھر دا خطاب دے کے ایہہ کہہ دتا سی کہ اس پتھر اُتے کوئی بنیاد کھڑی نئيں ہوسکدی۔ ایشیا تے یورپ دی قوماں عرب نال نفرت کردیاں سن مگر عرباں نے جدوں ہوش سنبھالیا تے اپنے کس بل توں کم لیا تاں ایہی پتھر دنیا دے ایوانِ تمدن دی محراب دی کلید بن گیا تے خدا قسم ! روما ورگی باجبروت سلطنت عرباں دے سیلاب دے اگے نہ ٹھہر سکی، ایہ اس قوم دی حالت اے جو اپنے بَل اُتے کھڑی ہوئی۔! ‘‘
اس تقریر توں مجمع وچ رواں دواں لمحاندی تے بے جہت جوش و خروش اپنی قوم دے زندہ تشخص دے لئی درکار اک بامعنی قوت وچ بدل گیا جو حالے محدود سی مگر اگے چل کے اسنوں وسعت پکڑنی سی۔ ایہ ٹھیک اے کہ مسلماناں دے چند حلفےآں وچ بیداری دے آثار پیدا ہوچلے سن، مگر اس بیداری دے مراکز اک دوسرے توں لاتعلق چھوٹے چھوٹے جزیراں دی طرح بٹے ہوئے سن ۔ متفقہ ملّی قیادت میسر نئيں سی۔ نتیجتہً مسلماناں دے اندر متحدہ ہندی قومیت دا رجحان پیدا ہوچلا سی۔مسلم لیگ تے ہندو کانگریس دے اجلاس نال نال ہونے لگے سن ۔ حالے اقبال عملی سیاست توں وکھ سن مگر مسلم قومیت دے اس اصول اُتے پوری طاقت دے نال قائم سن جو انہاں اُتے قیامِ انگلستان دے زمانے وچ منکشف ہويا سی۔
یورپ توں واپسی دے بعد1914ء تک دا زمانہ اقبال دی بنیادی فکر دی تشکیل و تکمیل دا زمانہ ہے۔
یورپ وچپہلی جنگ عظیم شروع ہوچکی سی۔ اس دے اثراتہندوستان وچ وی نمایاں ہوئے۔ انگریزی حکومت دا رویہّ سخت توں سخت تر ہُندا گیا جو جنگ دے خاتمے دے بعد وی برقرار رہیا۔ انگریزی حکومت دے خلاف تحریکاں نے زور پھڑ لیا سی۔
13 اپریل1919ء نوںامرتسر شہر دےجلیانوالہ باغ وچ اک احتجاجی جلسہ کيتا گیا۔ رُسوائے زمانہ جنرل ڈائر نے لوکاں نوں گھیرے وچ لے کے اَنھّا دھند فائرنگ کروائی تے سیکڑاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ گو کہ اقبال نے اس زمانے وچ خانہ نشینی اختیار کر رکھی سی لیکن اس حادثے دی دھمک اُنھاں دے دل تک وی پہنچی۔ اُنھاں نے مرن والیاں دی یاد وچ ایہہ اشعار کہے:
ہر زائرِ چمن سے یہ کہتی ہے خاکِ پاک
غافل نہ رہ جہان میں گردوں کی چال سے
سینچا گیا ہے خونِ شہیداں سے اس کا تخم
تو آنسوؤں کا بخل نہ کر اس نہال سےعبدالمجید سالک اپنی کتاب ’’ذکر اقبال‘‘ماں تحریر کردے نيں:
’’اب پورا ملک بلا امتیاز مذہب و ملت احتجاج تے تنفر دا ہنگامہ زار بن رہیا سی۔ مسلماناں دے دلاں اُتےجلیانوالہ باغ تے پنجاب دے مظالم توں وی زیادہ گہرا چرکاترکی دی شکست توں لگ چکيا سی جس دی وجہ توں خطرہ سی کہ ترکان آلِ عثمان دی آزادی و خود مختاری خاک وچ ملیا دتی جائے گی خلافت اسلامیہ دی مسند دے گرد فرنگی گدھ منڈلا رہے سن ۔‘‘
اسی سال ستمبر دے مہینے وچمولانا محمدعلی جوہر چار سالہ نظر بندی کٹ دے آل انڈیا مسلم کانفرنس دے اس مشہور احتجاجی جلتوں ميں شرکت دے لئی لکھنؤ پہنچے جس وچ خلاف کانفرنس دا قیام عمل وچ آیا۔ خلافت کانفرنس دی تشکیل توں مسلماناں نے وڈی امیداں بنھ رکھی سن مگر بدقسمتی توں اگے چل کے اس نے کانگریس توں اتحاد کر ليا تے اس دے لیڈراں نے گاندھی نوں اپنا قائد مان لیا۔ اقبال صوبائی خلافت کمیٹی دے رُکن سن لیکن حالات دی اس تبدیلی نے انہاں دا قائدینِ خلافت توں شدید اختلاف پیدا کر دتا۔ وجہ اختلاف دو بادیاں سن:
اوّل ایہ کہ اقبال اس حق وچ نہ سن کہ خلافت وفد مذاکرات دے لئیانگلستان جائے، اوہ اسنوں انگریز دی چال سمجھدے سن ۔
دوم ایہ کہ اوہ ہندوواں دے نال مل کے عدم تعاون دی تحریک چلانے نوں مسلماناں دے لئی مضر خیال کردے سن کیونجے کسی قابلِ قبول ہندو مسلم معاہدے دے بغیر محض انگریز دشمنی دی مشترکہ بنیاد اُتے متحدہ قومیت دا ناقص تصّور مسلماناں دی جداگانہ ملّی حیثیت نوں ختم کر دے گا۔
یہ اختلافات حل نہ ہوئے تاں اقبال صوبائی خلافت کمیٹی توں وکھ ہوئے گئے۔ اقبال دی بصیرت نے بھانپ لیا سی کہ خود خلافتِ عثمانیہ دا مستقبل مخدوش اے لہذا مسلمان اقوام دے ملّی اتحاد دی بنیاد اس دی بجائے کسی تے اصول اُتے رکھنی چاہیے۔
’’اک تاں اس نظم وچ اقبال دے شاعرانہ تخیل تے بدیع اسلوب دا جمال پوری تابانیاں دے نال جلوہ گر سی تے اک اک شعر اُتے اربابِ ذوقِ سلیم وجد کر رہے سن، دوسرے اس وچ علامہ نے جنگ عظیم دے سلسلے وچ فاتح اقوام دی دھاندلی، انہاں دی ابلیسانہ سیاست، سرمایہ داری دی عیارّی، مزدور دی بیداری عالم اسلام خصوصا ترکانِ آلِ عثمان دی بے دست و پائی اُتے مؤثر تے بلیغ تبصرہ کيتا ہے تے ايسے سلسلے وچ نسلی قومیت تے امتیاز رنگ و خون دے خیالات اُتے بھرپور چوٹ دی اے ۔‘‘
جنوری1923ء نوں اقبال کر سَر دا خطاب ملا۔ انہاں دے پُرانے دوست میرغلام بھیک نیرنگ نے اندیشہ ظاہر کيتا کہ ہن آپ شاید آزادیٔ اظہار توں کم نہ لے سکن تاں اقبال نے جواب وچ تحریر کيتا:
’’ماں آپ نوں اس اعزاز دی اطلاع خود دیندا مگر جس دنیا دے ميں تے آپ رہن والے نيں، اس دنیا وچ اس قسم دے واقعات احساس توں فرو تر نيں۔ سیکڑاں خطوط تے تار آئے تے آ رہے نيں تے مینوں تعجب ہوئے رہیا اے کہ لوک اُنھاں چیزاں نوں کیوں گراں قدر جاندے نيں۔ باقی رہیا اوہ خطرہ جس دا آپ دے قلب نوں احساس ہويا اے۔ سو قسم اے خدائے ذوالجلال دی جس دے قبضے وچ میری جان تے آبرو اے تے قسم اے اس بزرگ و برتر وجودصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دی جس دی وجہ توں مینوں خدا اُتے ایمان نصیب ہويا تے مسلمان کہلاندا ہون، دنیا دی کوئی قوت مینوں حق کہن توں باز نیہ رکھ سکدی۔ اُنھاں شاء ﷲ۔
30 مارچ 1923ء نوںانجمن حمایت اسلام دے جلتوں ميں اقبال نے اپنی معروف نظم’’طلوع اسلام‘‘ پڑھی۔ ایہہ نظم یونانیاں اُتے ترکاں دی فتح دے واقعے اُتے لکھی گئی سی۔ نظم کيتا اے، مسلماناں دے روشن مستقبل دا پیغام ہے
دلیلِ صبحِ روشن ہے ستاروں کی تنک تابی
افق سے آفتاب ابھرا گیا دورِ گراں خوابیخلافت کانفرنس نے برصغیر دے مسلماناں دے جذبات ابھار کر انھاں اس طرح اپنی گرفت وچ لے رکھیا سی کہمسلم لیگ دا وجود اکھاں توں اوجھل ہوئے گیا۔١٩٢۴ء وچ قائد اعظممحمد علی جناح دی لگاتار کوششاں توں اس دا احیاء ہويا۔ ادھر پنجاب وچ وی مسلم سیاست بحران دا شکار سی۔ مسلماناں دے اندر شہری تے دیہاندی جھگڑا کھڑا ہوئے گیا سی، جس نےیونینسٹ پارٹی نوں جنم دتا۔1923ء دے صوبائی انتخابات دے موقع اُتے اقبال توں اصرار کيتا گیا کہ لیجسلیٹو کونسل دا الیکشن لڑاں مگر انھاں نے انکار کر دتا کیونجے انہاں دے نیڑےی دوست میاں عبد العزیز بیرسٹر ايسے حلقے توں اپنی امیدواری دا اعلان کرچکے سن جو اقبال دے لئی تجویز کيتا جا رہیا سی۔ اقبال حسبِ معمول وکالت وچ مصروف سن کہ 1926ء آ گیا۔ اس سال پنجاب لیجسلیٹو کونسل دے دوبارہ انتخابات ہونے سن ۔ دوستاں نے فیر زور ڈالیا۔ اس مرتبہ میاں عبد العزیز نے وی کہہ دتا کہ اوہ اقبال دے مقابلے وچ کھڑے نہ ہون گے بلکہ انہاں دی مدد کرن گے۔ اس بار اقبال مان گئے۔ امیدواری دا باقاعدہ اعلان چھاپ دتا گیا۔ الیکشن ہوئے، ظاہر اے کہ اقبال ہی نوں کامیاب ہونا سی۔ کونسل دے اندر یونینسٹ پارٹی اکثریت وچ سی۔ اس دی قوّت نوں مسلماناں دے قومی مفاد وچ استعمال کرنے دے لئی اقبال یونینسٹ پارٹی وچ شامل ہوئے گئے مگر جدوں اس جماعت دی ناقابلِ اصلاح خرابیاں مشاہدے وچ آئیاں تاں اقبال نے علیحدگی اختیار کرلئی- باقی مدت اک تنہا رُکن دی حیثیت توں گزار دی۔ ايسے سال پنجاب دی صوبائی مسلم لیگ دے سیکرٹری بنائے گئے جس توں برّصغیر دی مسلم سیاست دا دروازہ انہاں اُتے کھل گیا۔ ہن اقبال عملی سیاست دے میدان وچ قدم رکھ چکے سن ۔
ہندوواں دی طرفشدھی تےسنگھٹن دی رُسوائے زمانہ تحریکاں دا زور سی جس دی وجہ توں قدم قدم اُتے ہندو مسلم فسادات ہوئے رہے سن ۔ انہاں فتنےآں دا تدارک کرنے دے لئی مسلماناں وچ وی مختلف تبلیغی مشن بنائے جا رہے سن ۔غلام بھیک نیرنگ نے ایسی ہی اک جماعت دی مدد دے لئی لکھیا تاں علامہ نے اپنی خدمات پیش کردے ہوئے تحریر کيتا:
’’میرے نزدیک تبلیغ اسلام دا کم اس وقت تمام کماں اُتے مقدم اے۔ جے ہندوستان وچ مسلماناں دا مقصد سیاسیات توں محض آزادی تے اقتصادی بہبودی اے تے حفاظت اسلام اس مقصد دا عنصر نہيں ہے جداں کہ اج کل دے قوم پرستاں دے رویّے توں معلوم ہُندا ہے، تاں مسلمان اپنے مقاصد وچ کدی کامیاب نہ ہون گے۔‘‘
دیکھنے وچ تاں ایہہ سِدھے سادے دو جملے نيں مگر علامہ دے اس ارشاد وچ تحریکِ پاکستان دا جوہر سمایا ہويا ہے۔
2 جنوری1929ء نوں اقبالدہلی توں جنوبی ہند دے دورے اُتے روانہ ہوئے گئے۔ اوتھے الہٰیات اسلامیہ دی نويں تشکیل دے موضوع اُتےمدراس،میسور،بنگلور تےحیدرآباد دکن وچ خطبات دیے۔ جنوری دے آخر وچ لاہور واپس پہنچ گئے۔
1929ء ہی وچافغانستان دے نال اقبال دے عملی تعلق دی ابتدا ہوئی۔ 17 جنوری1929ء نوں بچّہ سقّہ نےامیرامان ﷲ خان والیٔ افغانستان نوں ملک بدر کر کےکابل اُتے قبضہ کر ليا۔ پورا ملک خانہ جنگی دا شکار ہوئے گیا۔ آخر جنرل نادر خان بچہّ سقاّ دی سرکوبی دے لئی اُٹھ کھڑے ہوئے۔ اقبال انھاں جاندے سن ۔ علامہ نے مختلف ذرائع توں اُنھاں دی مدد کيتی۔
جنرل نادر خان نوں مالی امداد فراہم کرنے دے لئی اقبال نے برّصغیر دے مسلماناں دے ناں اک اپیل شائع دی جسنوں دیکھو تاں ایسا محسوس ہُندا اے کہ اج اسيں وی اس دے مخاطب نيں:’’اس وقت اسلام دی ہزا رہیا مربع میل سر زمین تے لکھاں فرزندان اسلام دی زندگی تے ہستی خطرے وچ اے تے اک درد مند تے غیور ہمسایہ ہونے دی حیثیت توں مسلمانان ہند اُتے وی ایہہ فرض عائد ہُندا ہے کہ اوہ افغانستان نوں بادِ فنا دے آخری طمانچے توں بچانے دے لئی جس قدر دلیرانہ کوشش وی ممکن ہوکے گزريں۔‘‘
فلسطین وچ یہودیاں بڑھدے ہوئے پُرتشدّد غلبے تے خاص طور اُتےمسجدِ اقصیٰ اُتے انہاں دے ناپاک قبضے دے خلاف ہندوستان بھر وچ مسلماناں دے احتجاجی جلسے ہوئے رہے سن،7 ستمبر1929ء نوں اقبال دی صدارت وچ ایسا ہی اک عظیم الشان جلسہ ہويا۔ اقبال نے اپنے خطبے وچ فرمایا:’’یہ گل قطعاً غلط ہے کہ مسلماناں دا ضمیر حبّ ِ وطن توں خالی ہے۔ البتہ ایہہ صحیح اے کہ حبّ ِ وطن دے علاوہ مسلماناں دے دل وچ دینیت و محبّت اسلام دا جذبہ وی برابر موجود رہندا ہے اتے ایہہ اوہی جذبہ ہے جو ملّت دے پریشان تے منتشر افراد نوں اکٹھا کر دیندا اے تے کر کے چھڈے گا تے ہمیشہ کردا رہے گا …1914ء وچ انگریز مدبرّاں نے اپنے سیاسی اغراض و مقاصد دے لئی یہودیاں نوں آلۂ کار بنایا،صہیونی تحریک نوں فروغ دتا تے اپنی غرض دی تکمیل دے لئی جو ذرائع استعمال کیتے اُنھاں وچ اک دا نتیجہ اج ساڈے سامنے ہے۔ یہودی مسجدِ اقصیٰ دے اک حصّے دے مالکانہ تصرّف دا دعوٰی کر رہے نيں۔ انھاں نے آتشِ فساد مشتعل کر رکھی ہے۔ مسلمان، اُنھاں دیاں عورتاں تے بچّے بھیڑ بکریاں دی طرح ذبح کیتے جا رہے نيں … ہن حکومتِبرطانیہ نے فلسطین وچ تحقیقاتِ حالات دے لئی اک کمیشن بھیجنا منظور کيتا اے مگر وچ اعلان کر دينا چاہندا ہاں کہ مسلماناں نوں اس اُتے کوئی اعتماد نئيں۔‘‘1930ء دا سالپاکستان تے اقبال، دونے حوالےآں توں اک تاریخی اہمیت دا حامل ہے۔ دسمبر دی انتیسواں تریخ نوںالٰہ آباد دے شہر وچآل انڈیا مسلم لیگ دا سالانہ اجلاس ہويا۔قائداعظمپہلی گول میز کانفرنس وچ شرکت دے لئیلندن گئے ہوئے سن ۔ آپ دے ارشاد دے مطابق اس اجلاس دی صدارت اقبال نوں کرنی سی۔ ایتھے انھاں نے اوہ تریخ ساز خطبۂ صدارت دتا جوخطبۂ الہ آباد دے ناں توں مشہور ہويا۔ اس خطبے وچ پہلی مرتبہہندوستان دے اندر اک آزاد مسلم ریاست دا ٹھوس تے غیر مبہم خاکہ پیش کيتا گیا۔
برطانوی حکومت نے دوسریگول میز کانفرنس وچ اقبال نوں وی مدعو کيتا۔لندن جانے دے لئی٨ ستمبر1931ء نوںلاہور توں روانہ ہوئے۔ اگلی صبحدہلی پہنچے۔ اسٹیشن دے پلیٹ فارم اُتے ہزاراں دا مجمع استقبال نوں موجود سی۔
10 ستمبر1931ء نوں بمبئی پہنچے۔ اگلے روز اوتھے توں بحری جہاز دے ذریعےانگلستان دے لئی روانہ ہوئے گئے تے27 ستمبر نوںلندن پہنچ گئے۔ اوداں تاں اقبال دوسریگول میز کانفرنس وچ شریک ہون گئے مگرانگلستان وچ انہاں دی علمی تے ادبی شہرت نے جو سیاسی شہرت توں کدرے بڑھی ہوئی سی، اُنھاں دی مصروفیات نوں دو حصّاں وچ ونڈ دتا۔ کانفرنس دی ابتدا ہی توں کچھ ایداں دے آثار رونما ہونے شروع ہوئے کہ اقبال بد دل ہوئے گئے۔ کچھ اجلاساں وچ اک اندازِ لاتعلقی دے نال شریک رہے مگر جدوں کسی وی مثبت نتیجے توں بالکل مایوسی ہوئے گئی تاں بآلاخر19 نومبر1931ء نوں مسلمان وفد توں وکھ ہوئے کے اس کانفرنس توں علانیہ کنارہ کش ہوئے گئے۔ ہنلندن وچ ٹھہرنا بیکار سی۔مولانا غلام رسول مہر نوں نال لے کے22 نومبر دی رات روم پہنچے۔
21 مارچ1932ء نوںلاہور وچ اقبال دی زیر صدارتآل انڈیا مسلم کانفرنس دا اجلاس ہويا۔ اقبال نے خطبۂ صدارت پڑھیا، جس وچ انھاں نے دوسریگول میز کانفرنس دا ماجرا سنایا، اس زمانے دے اہم سیاسی مسائل دا گہرا جائزہ لیا تے مستقبل دی تعمیر دے امکانات اُتے نظر پائی۔ ایہہ خطبہ ہر لحاظ توں بہت اہم اے۔ اسنوں نظر انداز کر کے برّصغیر دی مسلم تریخ دے جوہر نوں نئيں سمجھیا جا سکدا۔
1932ء دے آخر وچ برطانوی حکومت کیتی طرف توںلندن وچ تیسریگول میز کانفرنس دا اہتمام کيتا گیا۔ اقبال اسمرتبہ وی بلائے گئے۔17 اکتوبر1932ء نوںانگلستان روانہ ہوئے۔ 30 دسمبر تک اوتھے رہے۔ اقبال نے فیر کانفرنس وچ کوئی دلچسپی نہ لئی، کیوں کہ اس وچ اُٹھائے گئے بیشتر مباحث وفاق توں متعلق سن، جس توں اقبال کوئی سروکار نہ رکھدے سن ۔ اوہ تاںہندوستان دے اندر صوبیاں دی ایسی خود مختاری دے قائل سن جس وچ کیندری حکومت ناں دی کوئی شے موجود نہ ہوئے بلکہ صوبیاں دا براہِ راست تعلق لندن وچ بیٹھے ہوئے وزیرِ ہند توں ہوئے۔
برّصغیر وچ مسلم سیاسی جماعتاں سخٹ انتشار تے افتراق وچ مبتلا سن۔ اپنا اپنا راگ الاپا جا رہیا سی۔ مسلماناں دے قومی مستقبل دا مسئلہ عملاً فراموش کيتا جا چکيا سی۔قائد اعظم مایوس ہوئے کےلندن جا چکے سن، ایہ سب دیکھنے تے کُڑھنے نوں اک اقبال رہ گئے سن، لیکن قدرت نوں مسلماناں دی بہتری منظور سی، اقبال تے دوسرے مخلصاں دے اصرار اُتےقائداعظمہندوستان واپس آ گئے تے4 مارچ1934ء نوںمسلم لیگ دے صدر منتخب ہوئے۔ لیگ دے تن مردہ وچ جان پڑ گئی تے برّصغیر دے مسلماناں دے دن پھرنے دا آغاز ہوئے گیا۔
6 مئی1936ء نوں حضرتقائد اعظم رحمة ﷲ علیہ اقبال نال ملن ’’جاوید منزل‘‘ تشریف لائے۔ آپ نے اقبال نوںمسلم لیگ دے مرکزی پارلیمانی بورڈ دا رکن بننے دی دعوت دتی جسنوں اقبال نے اپنی شدید علالت دے باوجود بخوشی قبول کر ليا۔
12 مئی نوں اقبال دوبارہ پنجاب مسلم لیگ دے صدر مقرر ہوئے۔ آپ دی تعلیمات تےقائد اعظم دی انہاں تھک کوششاں توں ملک آزاد ہوئے گیا تےپاکستان معرض وجود وچ آیا۔
1908 چ اقبالہندستان واپس آیا تےگورنمنٹ کالج لہور چ پروفیسر لگ گیا۔ اُتے اک ورے مگراں ای نوکری چھڈ دے تے وکالت کرن لگ گیا۔ وکالت نال اوناں فارسی چ شاعری وی کیتی۔انجمن حمایت اسلام دیاں جلسیاں اوہ نظماں پڑھدا سی۔ اقبال نے 12000 شعر آکھے تے ایناں چ 7000فارسی وچ نیں۔
اقبال دے دادے سہج سپرو ہندوکشمیری پنڈت سن جو بعد وچ سیالکوٹ آ گئے۔ ایہناں دی پرمکھ رچناواں ہن: اسرار خودی، رموز بے خودی، اتے بانگ دار ، جس وچ حب الوطنی دا گیتترانہ ہندی شامل اے۔فارسی وچ لکھی ایہناں دی شاعریایران اتےافغانستان وچ بہت مشہور ہے۔ اتھے ایہناں ناں اقبال لاہوری کہیا جاندا ہے۔ ایہناں نےاسلام دے مذہبی اتے سیاسی فلسفہ اُتے کافی لکھیا ہے۔
بھارت دی ونڈ اتے پاکستان دے قیام دا وچار سبھ توں پہلاں اقبال نے ہی اٹھایا سی۔ 1930 وچ ایہناں دی اگوائی وچمسلم لیگ نے سبھ توں پہلاں بھارت دے ونڈ دی منگ چکی۔ اسدے بعد ایہناں نےمحمد علی جناح نوں وی مسلمان لیگ وچ شامل ہون لئی راغب کیتا اتے اوہناں دے نال پاکستان دی قیام لئی کم کیتا۔ ایہناں نوں پاکستان وچ راشٹر شاعر منیا جاندا اے۔ ایہناں نوں علامہ اقبال (ودوان اقبال)، مفکر پاکستان (پاکستان دا وچارک)، شاعر مشرق (مشرق دا شاعر) اتے حکیم-الامت (امت دا ودوان) وی کیہا جاندا اے۔ اوہ اردو تے فارسی دے شاعر سن۔ اوہ سیاستدان تے وکیل وی سن۔ پڑھائیسیالکوٹ،لاہور،جرمنی تےانگلینڈ توں کیتی۔
اقبال دی ماں امام بیبی جس دی 9 نومبر 1914 نوں سیالکوٹ وچ موت ہو گئی سی اتے اقبال نے اک نظم وچ اس بارے اپنیاں بھاوناواں ظاہر کیتیاںبالپن وچ اقبال
اقبال 9 نومبر 1877 نوں برطانوی بھارت دے صوبہ پنجاب دے شہر سیالکوٹ چ جنمے۔ اوہ اک درزی نور محمد دے پتر سن۔ اوہناں نے کوئی رسمی پڑھائی نہیں سی کیتی پر اوہ مذہبی برتی دے آدمی سن۔[۲۱] اقبال دی ماں امام بیبی سنمر کومل دل والی عورت سی جو غریباں دی مدد کرن اتے گوانڈھیاں دے مسئلے حل کرن لئی ہمیشہ تتپر ہندی سی۔ 9 نومبر 1914 نوں سیالکوٹ وچ اوہناں دی موت ہو گئی۔[۲۲]I اوہ اپنی ماں نوں انتہا محبت کردا سی اتے اقبال نے اک نظم وچ اپنیاں بھاوناواں ظاہر کیتیاں۔
"کس کو اب ہوگا وطن میں آہ ! میرا انتزار ؟ کون میرا خط نہ آنے سے راے گا بے قرار ؟ خاک مرکد پر تری لیکر یہ فریاد آؤنگا اب دعائے نیم شب میں کس کو میں یاد آؤنگا عمر بھر تیری محبت میری خدمت گر رہی میں تری خدمت کے قابیل جب ہوا، تو چل بسی"
علامہ دی جم تاریخ بارے کجھ اختلاف رہاے ہن لیکن پاکستان وچ سرکاری طور اتے 9 نومبر 1877 نوں ہی اوہناں دی جم تاریخ منیا جاندا ہے۔
اقبال دے وڈے وڈارو اسلام قبول کرن دے بعد اٹھارویں صدی دے آخر جاں انیویں صدی دے شروع وچ کشمیر توں ہجرت کرکے سیالکوٹ آئے اتے محلہ کھیتیاں وچ آباد ہوئے۔ شیخ نور محمد کشمیر دے سپرو برہمناں چوں سن۔اورنگزیب عالم گیر دے دور وچ اوہناں نے اسلام قبول کیتا۔ سیالکوٹ وچ آ کے اوہناں دے باپ شیخ محمد رفیق نے محلہ کھٹیکاں وچ اک مکان لیا اتے کشمیری لوئیاں اتے دھساں دی فروخت دا کم-کاج شروع کیتا۔ لگدا ہے کہ ایہہ اتے ایہناں دے چھوٹے بھرا شیخ غلام محمد اتھے پیدا ہوئے، پلے اتے وڈے ہوئے۔ بعد وچ شیخ محمد رفیق بازار چوڑیگراں وچ اٹھ آئے جو ہن اقبال بازار کہاندا ہے۔ اک چھوٹا جیہا مکان لے کے اس وچ رہن لگے، مردے دم تک اتھے راے۔ اوہناں دی وفات دے بعد شیخ نور محمد نے اس دے نال لگدا اک دو منزلا مکان اتے دو دوکاناں خرید لئیاں۔
شیخ نور محمد دیندار آدمی سن۔ بیٹے لئی دینی علم نوں کافی سمجھدے سن۔ سیالکوٹ دے بہتے علما دے نال اوہناں دا دوستانہ سی۔ اقبال وڈے ہوئے تاں اوہناں نوں مولانا غلام حسن دے کول لے گئے۔ اتھوں اقبال دی پڑھائی دا آغاز ہویا۔ دستور مطابق قرآن شریف توں شروع ہوئی۔ تقریباً سال بھر بعد اک دن شہر دے نامور ودوان مولانا سید میر حسن نے اک بچے نوں بیٹھے ویکھ پچھیا کہ کس دا بچہ اے۔ پتہ لگن تے شیخ نور محمد دی طرف چل پئے۔ دونوں آپس وچ کریبی واقف سن۔ مولانا نے زور دے کے سمجھایا کہ اپنے بیٹے نوں مدرسے تک محدود نہ رکھے۔ اس لئی جدید علم وی بہت ضروری اے۔ نال ہی اپنی خواہش صاف کیتی کہ اقبال نوں اوہناں دی طربیعت وچ دے دتا جاوے۔ کجھ دناں دی سوچ وچار توں بعد اوہناں نے اقبال نوں میر حسن دے سپرد کر دتا۔ اس دا مکتب شیخ نور محمد دے گھر دے کریب ہی گلی میر ہسامؤدین وچ سی۔ اتھے اقبال نے اردو، فارسی اتے عربی ادب پڑھنا شروع کیتا۔ تن سال گزر گئے۔ اس دوران وچ سید میر حسن نے سکاچ مشن سکول وچ وی پڑھاؤنا شروع کر دتا۔ اقبال وی اتھے ہی داخل ہو گئے مگر پرانے سروکار اپنی جگہ راے۔ سکول توں آؤندے تاں استاد دی خدمت وچ پہنچ جاندے۔ میر حسن لئی زندگی دا بس اک مقصد سی: پڑھنا اتے پڑھاؤنا۔ لیکن ایہہ پڑھنا اتے پڑھاؤنا نری کتاب خوانی دا نام نہیں۔ میر حسن تمام اسلامی علم توں آگاہ سن اتے جدید علم وی چنگی سمجھ سی۔ اس دے علاوہ ساہت، اصول، بولی سائنس اتے حساب وچ وی مہارت رکھدے سن۔ اوہ پڑھاندے وکت ساہتی رنگ اختیار کردے سن تاں کہ علم صرف یاد وچ بند ہو کے نہ رہِ جاوے سگوں احساس بن جاوے۔ عربی،فارسی اردو اتے پنجابی دے ہزاراں شعر اوہناں نوں یاد سن۔ اک شعر نوں کھولھنا ہندا تاں ویہاں ملدے جلدے شعر سنا دندے۔
مولانا دے پڑھاؤن دے کم بہت زیادہ سن مگر شوقیہ مطالعے دا رٹین نہیں توڑدے سن۔ دن بھر سکول وچ پڑھاندے۔ شام نوں شگرداں نوں نال لئی گھر آؤندے، پھر رات تک پاٹھ چلدا رہندا۔ اقبال نوں بہت عزیز رکھدے سن۔ خود اقبال وی استاد تے فدا سن۔ اقبال دی شخصیت دی سمچی تشکیل وچ جو انش بنیادی طور تے کم شیل نظر آؤندے ہن ایہناں وچوں بہتے شاہ صاحب دی صحبت اتے علم دا کرشما ہن۔ سید میر حسن سر سید دے وڈے قایل سن۔ الیگڑ تحریک نوں مسلماناں لئی ہتکر سمجھدے سن۔
اوہناں دے اثر ہیٹھ اقبال دے دل وچ وی سر سید دی محبت پیدا ہو گئی جو کجھ متبھیداں دے باو جود آخر دم تک قایم رہی۔ مسلماناں دی خیر خواہی دے اقبال دے نہت جذبے نوں میر حسن دی طربیعت نے اک علمی اتے عملی سلڑائی دتی۔ اقبال سمجھ بوجھ اتے ذہانت وچ اپنے ہانی بچیاں توں کتے اگے سن۔ بچپن توں ہی اوہناں دے اندر اوہ علم دھیان دا رجھان موجود سی جو پروڈھ لوکاں وچ ملدا اے۔ مگر اوہ کتابی کیڑے نہیں سن۔ اوہناں نوں کھیل کدّ دا وی شوق سی۔ بچیاں دی طرحاں شوخیاں وی کردے سن۔ حاضر جواب وی بہت سن۔ شیخ نور محمد ایہہ سبھ ویکھدے مگر منا نہ کردے۔ جاندے سن کہ اس طرحاں چیزاں دے نال اپنتّ اتے بیتکلفی پیدا ہو جاندی اے جو بے حدّ ضروری اتے ہتکر ہندی اے۔ مطلب ایہہ کہ اقبال دا بچپن اک قدرتی کھلھ اتے آپمہارتا دے نال گزریا۔ قدرت نے اوہناں نوں صوفی باپ اتے ودوان استاد دتا جس نال اوہناں دا دل اتے عقل اکمکّ ہو گئے۔ ایہہ جو اقبال وچ احساس اتے سوچ دی اکسرتا نظر آؤندی اے اس دے پچھے ایہی چیز کم شیل اے۔ باپ دی دلی امیری نے جنہاں حقیقتاں نوں عامَ روپ وچ محسوس کروایا سی استاد دے علم توں ملیاں تفصیلاں نال اوہناں دی تائید ہو گئی۔ سولاں سال دی عمر وچ اقبال نے میٹرک دا امتحان پاس کیتا تاں پہلا ستھان، تمغہ اتے وظیفہ ملیا۔
سکاچ مشن سکول وچ انٹر دیاں کلاساں وی شروع ہو چکیاں سن لہٰذا اقبال نوں ایف اے لئی کتے ہور نہیں جانا پیا۔ ایہہ اوہ زمانہ اے جدوں اوہناں دی شاعری دا باقاعدہ آغاز ہندا اے۔ 1895 وچ اقبال نےگورمنٹ کالج لاہور وچ داخلہ لیا۔ فلاسفی وچ ایم اے کیتی۔ ٹرنٹی کالج، کیمبرج توں بی اے 1907 وچ تے 1908 وچ وکالت پاس کیتی۔ 1907 وچ ای اقبال جرمنی دی میونخ یونیورسٹی وچ پی ایچ ڈی کرن لئی گیا۔
1908 وچ اقبال ہندوستان واپس آیا تے گورمنٹ کالج لاہور وچ پروفیسر لگ گیا۔ پر اک ورے مگروں ہی نوکری چھڈّ کے تے وکالت کرن لگ گیا۔ وکالت دے نال نال اوہناں فارسی وچ شاعری وی کیتی۔ انجمن حمایت اسلام دے جلسیاں اوہ نظماں پڑھدا سی۔ اقبال نے 12000 شعر؎ لکھے تے ایہناں وچوں 7000 فارسی سن۔
علامہ اقبال دے کل وچار، اوہناں دے خودی دے نظریہ توں نکلے ہن۔ واضع گل ہے کہ جدوں تک اوہناں دے نظریہ دے مول نقطہ یعنی خودی دے معنےآں نوں نہیں سمجھیا جاویگا تدّ تک اوہناں دے وچاراں نوں سمچتا وچ نہیں سمجھیا جا سکدا۔ پیگمبرے اسلام سلاہو الیاے و آلیہی و سللم دا ایہہ مشہور کتھن کہ جسنے اپنے آپ نوں پہچان لیا اسنے اپنے پالن ہار نوں پہچان لیا، اقبال دے خودی دے نظریہ دا بنیاد اے۔ اوہناں دے وچار وچ اپنے آپ دے گن الزام پچھاننا انسان دی اک وڈی خاصیت ہے اتے اس گل نوں اوہناں نے خودی دے نام نال پیش کیتا ہے۔ خودی نوں ویکھیا جاں چھویا نہیں جا سکدا سگوں آنترک انوبھواں دے زریعہ راہیں اسدا آبھاس کیتا جا سکدا ہے۔
علامہ اقبال دا نظریہ، خودی دے اٹل اتے سائنسی پرجذبات دے ذکر اتے مشتمل اے۔ خودی اک انسانی اتے سماجی تجزیہ اے جسنوں فلسفی وچاراں دے ڈھانچے وچ پیش کیتا گیا ہے۔ اکبال دے وچار وچ خودی، آتم-علم، آپ دے اندر جھاکن اتے اپنی شخصیت نوں پچھانن دا نام اے۔ اس تعلقات وچ اوہناں نے اپنے وچاراں نوں اک وچارک ڈھانچے وچ پیش کیتا اے۔ دوجے شبداں وچ خودی دی سوچ پہلاں اک سماجی اتے انقلاب وادی وچار دے روپ وچ اقبال دے من وچ آئی اتے اسدے بعد اوہناں نے اسنوں فلسفہ شاستر دا چوغا پوایا۔
علامہ اقبال نے خودی دا ستھان، اسلامی سماجاں خاص طور تے بھارتی اپ براعظم وچ خالی پایا۔ اس وچار نوں اوہناں نے اپنے دیش واسیاں دے اندر ساہس، سورمرفتار اتے ایمان دی روح پھوکن لئی پیش کیتا۔ اوہناں دا مننا سی کہ بھارت دے لوکاں خاص کر مسلماناں نوں اپنے گن الزام پچھاننے چاہیدے ہن اتے اپنے آپ اتے ہی انحصار رہنا چاہیدا اے۔ اکبال دی خودی دا سروت تجزیہ اتے اساری دی طاقت اے اتے اس آدھارشلا نوں پریم نال سدرڑتا حاصل ہندی ہے۔اقبال کہندے ہن کہ اپنے آپ توں انبھجّ نہ رہنا، باہری لوکاں نال پرتیرودھ دی مول شرط اے۔ آتم-علم انسان نوں اوش مکت بنا دیندا ہے جدوں کہ دوسریاں دے ساہمنے ہتھ پھیلان نال انسان دی خودی جاں اسدا اہم تچھّ ہو جاندا اے۔ خودی دی آدھارشلا،آتمیعقین، پریم، تجزیہ اتے آتم-علم اتے رکھی گئی ہے کہ جو دنیا دی سارے خفیہ اتے ظاہر طاقتاں نوں اپنے قابو وچ لے سکدی ہے۔
اقبال دا کہنا اے کہ خودی ہی دنیا دی اصلیت ہے۔ اوہ اس بارے وچ کہندے ہن۔ خودی،جیون دا دھرو اے، خودی،سوچ اتے بھلیکھا نہیں سگوں اک اٹل اصلیت اے۔ اس دیاں خاصیتاں وکھ وکھ ہن اتے چنگیائی،برائی،زور اتے کمزوری آدی سارے اسدے پرگٹاوے ہن۔ خودی، جنی سدرڑ ہوویگی، استتو دے نیم وی اونے ہی بلوان اتے جیوندائک ہونگے۔
ڈاکٹر محمد اقبال نوں علامہ اقبال دے ناں نال وی جانیاں جاندا اے ۔ اوہناں دا جم 9 نومبر، 1877 نوں سیالکوٹ وکھے ہویا ۔اوہناں دا انتقال 21 اپریل، 1938 نوں ہویا ۔ اوہ جگ مشہور شاعر اتے فلسفی سن ۔ اوہناں نےاردو اتےفارسی وچ شاعری دی رچنا کیتی ۔اوہناں دا لکھیا ترانہ ہند (سارے جہاں سے اچھا ہندوستاں ہمارا) اج وی بہت ہرمن پیارا ہے ۔ اوہناں دیاں شعری رچناواں ہن، اسرار خودی، رموز بے خودی اتے بانگ درا ۔ اوہناں دا 'خودی' دا تصورقرآن شریف وچ آؤندا 'روح' دا تصور ہی ہے ۔ بھاویں اوہ کٹڑ مسلمان سن، پر اوہناں نے دوجے دھرماں دے مہانپرکھاں جویں کہرام،گوتم بدھ اتےبابا گرو نانک بارے وی بڑے پیار اتے ستکار نال لکھیا ہے ۔ اوہ اپنے آپ نوں باہری طور تے دنیاندار اتے اندرونی طور تے سفنے ویکھن والا، فلسفی اتے رہسوادی کہندے سن ۔
1895 چ اقبال دا ویاہ کریم بی بی نال ہویا تے اوناں دے دو جواک معراج بیگم تے آفتاب ہوۓ۔ پر ایہہ ویاہ کوئی سکھ دی گل نیں سی ایس لئی دوناں چ 1916 چ طلاق ہوگئی۔ اقبال نے دوجا نکاح سردار بیگم نال کیتا پر سردار بیگم ہجے اوہناں دے کھر نیں سی آئی تے اوہناں نے اک ہور سوانی مختار بیگم نال ویاہ کرلیا۔ اوہنوں مکروں پتہ چلیا جے جیہڑی کڑی دسی گئی سی مختار بیگم جیدے نال اوہدا ویاہ ہویا کوئی ہور اے۔ سردار بیگم بارے کسے نے اقبل نوں چٹھیاں پائیاں سن جے اوہ ٹھیک نیں پر مگروں ایہ پتہ ّلیا جے ایہہ گل چعوٹھی سی۔ ایہہ اقبال لئی نموشی ول گل سی۔ اقبال اوہنوں طلاق دینا دا فیصلہ کرچکیا سی۔ اوہنے فیر سردار بیگم نال دوجی واری نکاح کیتا۔ سرداربیگم توں اقبال دے دو جواک ہووۓ۔
جنوبی ایشیا دےاردو تےہندی بولنے والے لوک محمد اقبال نوں شاعر مشرق دے طور پہ جاندے نيں۔ محمد اقبال حساس دل و دماغ دے مالک سن آپ دی شاعری زندہ شاعری اے جو ہمیشہ برصغیر دے مسلماناں دے لئی مشعل راہ بنی رہے گی۔ ایہی وجہ ہے کہ کلام اقبال دنیا دے ہر حصے وچ پڑھیا جاندا ہے تے مسلمانان برصغیر اسنوں وڈی عقیدت دے نال زیر مطالعہ رکھدے تے انہاں دے فلسفے نوں سمجھدے نيں۔ اقبال نے نويں نسل وچ انقلابی روح پھونکی تے اسلامی عظمت نوں اجاگر کيتا۔ اُنھاں دے کئی کتاباں دےانگریزی،جرمنی،فرانسیسی،چینی،جاپانی تے دوسری زباناں وچ ترجمے ہوئے چکے نيں۔ جس توں بیرون ملک وی لوک آپ دے متعرف نيں۔ بلامبالغہ علامہ اقبال اک عظیم مفکر منے جاندے نيں۔
علامہ محمد اقبال21 اپریل1938ء بمطابق۲۰، صفر المصفر۱۳۵۷ء نوں فجر دے وقت اپنے گھر جاوید منزل وچ طویل علالت دے باعث خالق حقیقی توں جا ملے تے انہاں نوںلاہور وچبادشاہی مسجد دے پہلو وچ سپرد خاک کيتا گیا۔
مزار تکمیل دے آخری مراحل وچ سی کہ 13 جون 1949ء نوں اسنوں محکمہ اوقاف دی تحویل وچ لے لیا گیا تے اُس توں اگلے سال 1950ء وچ (علامہ اقبال دے انتقال دے تقریباً 12 سال بعد) کوئی ساڈھے چار سال دے عرصے وچ مزار دی تعمیر مکمل ہوئی۔
مزار دے اندر چاراں دیواراں اُتے چھت توں کچھ تھلے قرآن دی منتخب شدہ اک پوری آیت تے تن آیات دے بعض حصے وڈی نفاست توں کندہ نيں، جنہاں وچ سنگ موسیٰ بھریا ہويا اے۔ ایہ آیات الٰہی ملک دے نامور خطاط تے صاحبِ طرز خوشنویس حافظ محمد یوسف سدیدی (ولادت:1930ء) دے قلم دا کرشمہ نيں۔مشرقی دیوار اُتے سورۂ انبیا ء دی اک پوری آیت(نمبر105) تزئینی خط ثلث وچ لکھی ہوئی اے: وَلَقَدْ کَتَبْنَا فی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِالذَّکْرِأَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُھَاعِبَادیَ الصَّالِحُونَ۔ َ (اور زبور وچ اسيں لکھ چکے نيں کہ زمین دے وارث ساڈے نیک بندے ہون گے)۔شمالی دیوار وچ ايسے بلندی پرخط ثلث تزئینی ہی وچ سورۂ ابراہیم دی چوویہويں آیت دا ٹکڑا درج اے جو علامہ اقبال نوں بہت پسند سی: کَلِمَۃً طَیِّبَۃً کَشَجَرَۃٍ طَیِبَۃٍ أَصْلُھَاثَابِتٌوَفَرْعُھَا فِی السَّمَاءِ (پاکیزہ گل کيتی مثال پاکیزہ درخت دی سی اے جس دی جڑاں مضبوط تے ٹہنیاں آسمان وچ ہُندیاں نيں)۔
جنوبی دیوار اُتے سورہ ابراہیمؑ ہی دی ستائیسویں آیت دا ایہ حصہ خط ثلث تزئینی وچ درج اے: یُثَبِّتُ الَّلہُ الَّذِینَ آمَنُوبِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاۃِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَۃِ (ایمان لیانے والےآں نوں اللہ اک قول ثابت دی بنیاد پردنیا تے آخرت، دونے وچ ثبات عطا کردا اے )۔
مزار دی مغربی دیوار پرسورہ توبہ دی چالیسواں آیت دا ایہ ٹکڑا خط کوفی تزئینی وچ لکھیا ہویا اے:
بیرون مزار شمالی جانب مرمراں جالی دے اُتے اک تختی اُتے ”ارمغان حجاز“ توں ماخوذ درج ذیل فارسی رباعی کندہ اے جس وچ بے عمل مذہبی دعویداراں اُتے سخت تنقید کيتی گئی اے :
بیا تا کار ایں امت بسازیم
قمار زندگی مردانہ بازیم
چناں نالیم اندر مسجد شہر
کہ دل در سینۂ ملا گدازیم
ترجمہ: آؤ اس امت کی کارسازی کریں،زندگی کی بازی جوان مردوں کی طرح کھیلیں۔شہرکی مسجد میں اس طرح سے روئیں کہ مُلا(کم علم پیشوائے دیں)کے سینے میں دل پگھلا کررکھ دیں۔اندرون مزار چھت اُتے حاشیائی حصے وچ چاراں طرف علامہ اقبالؒ دی کتاب ”زبور عجم“ توں منتخب کيتی گئی چھ اشعار اُتے مشتمل مکمل غزل درج اے۔ چھت دے مغربی حصے اُتے پہلے دو شعر، جنوبی حصے اُتے تیسرا شعر، مشرقی حصے اُتے چوتھا تے پنجواں جدوں کہ شمالی حصے اُتے مقطع کندہ اے۔
دم مرا صفتِ بادِ فروردیں کردند
گیاہ را ز سرشکم چو یاسمیں کردند
نمود لالۂ صحرا نشیں ز خوننابم
چنانکہ بادۂ لعلے بساتگیں کردند
بلند بال چنانم کہ سپہر بریں
ہزار بار مرا نوریاں کمیں کردند
فروغ آدم خاکی ز تازہ کاری ہاست
مہ و ستارہ کنند آنچہ پیش ازیں کردند
چراغ خویش برا فروختم کہ دست کلیم
دریں زمانہ نہاں زیر آستیں کردند
در آ بسجدہ ویاری زخسرواں مطلب
کہ روز فقر نیاگان ماچنیں کردند
ترجمہ
(1) میری سانس کو بادِ بہاراں کی سی صفت عطا ہوئی ہے اور گھاس کے تنکوں کو میرے اشکوں نے چنبیلی کی سی مہک عطا کی ہے۔
(2) صحرا نشین لالہ کی نمود میرے لہو سے ہوئی ہے اس طور پر کہ جیسے ایک بڑا پیالۂ یاقوت جسے سرخ رنگ کی شراب سے بھر دیا گیا ہو۔
(3)میں اس قدر بلند پرواز ہوں کہ آسمانوں میں فرشتوں نے مجھے ہزار بار زیر دام لانے کی کوشش کی ہے۔
(4) آدم خاکی کا فروغ نئے نئے کاموں سے ہے جب کہ چاند ستارے اپنی پرانی روش پر چل رہے ہیں۔
(5) اس زمانے میں دستِ کلیم آستینوں میں چھپا ہے،اس لیے میں نے اپنا چراغ جلایا ہے۔
(6) رب کے آگے سجدہ ریز ہو اور شاہان وقت سے سروکار نہ رکھو،کہ آزمائش میں ہمارے اسلاف یہی کرتے رہے ہیں۔
یہ اشعار سنگ موسیٰ سے ہی پچی کیے گئے ہیں۔ مشہور خطاط ابن پروین رقم نے ان اشعار کو اس قدر حسن و زیبائی کے ساتھ رقم کیا کہ 1950ء میں جب رضا شاہ پہلوی شہنشاہ ایران مزار اقبال پر فاتحہ خوانی کے لیے آئے تو ان اشعار کو دیکھ کر بے ساختہ اُن کی زبان سے یہ فقرہ نکل گیا…… ”خوشخطی خوب است“۔
↑فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی:https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11908261j — subject named as: Muhammad Iqbal — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان :اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
↑۸.۰۸.۱فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی:https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11908261j — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان :اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
.svg)
