JëScach a son un gieugh ëd stratégia antra doi giugador, giugà an sna tàula quadrà (ciamà scachiera) dividùa an 64 càmre alternà bianche e nèire. Minca giugador a comanda 16 tòch: un rè, na regin-a, doi alfé, doi cavaj, doe tor, e eut pedon. Ël but a l'é d'angabiolé ël rè aversari con n'atach sensa via d'ëscap (o scach mat).
Jë scach a l'han soe orìgin ant l'India dël sécol VI, con ël gieugh Chaturanga, peui spantiasse an Persia coma Shatranj. Ant l'Euròpa medieval, a l'é rivà via dij mërcant àrab e a l'ha aquisì soe régole moderne dël sécol XV. AnPiemont, jë scach a son documentà dal sécol XII ant le cort nobiliarie, dovrà coma esercissi mentaj. Dël sécol XIX, ij cafè ëd Turin a l'han ospità partìe antra inteletuaj e polìtich, contribuend a la creassion ëd sossietà scachìstiche.
La strutura djë scach a comprend:
- Na scachiera ëd 8x8 camre, tradissionalment an bòsch o tessù, con color contrastà.
- 16 tòch për giugador, ant le forme caraterìstiche (rè, regin-a, alfé, caval, tor, pedon).
- Un cronòmetr (opsional) për partìe competitìve a temp limità.
Ij tòch tradissionaj a j'ero soens fabricà an bòsch ëd nissa o sapin, antajà a man. Cole moderne a peulo esse an plàstica, metal, o digital (për partìe an linia).
Jë scach a son dovrà për:
- Educassion: Ansegné strategìa, pianificassion, e pensé crìtich ant le scòle.
- Competission: Torneo locaj e internassionaj, coma ël Campionà Piemontèis dë Scach.
- Passatemp sossial: Ant ij club e ij cafè stòrich, coma ël Caffè Fiorio ëd Turin.
- Arserche artifissial: Modèj për l'Inteligensa Artifissial, com a l'ha dimostrà Deep Blue contra Garry Kasparov.
An Piemont, jë scach a son stàit në sìmbol ëd prestigi ant l'aristocrassìa e la borghesìa. Ancheuj, ij club scachìstich piemontèis, coma ël Circolo Scacchistico Torinese, a organiso event e a formo neuve generassion ëd giugador. A l'é 'dcò present ant la literatura e l'art regional, coma ant le euvre dël poeta Edoardo Ignazio Calvo.
Ij giugador a deuvro vàire stratégie:
- Apertura: Moviment inissial për controlé ël sentr ëd la scachiera (esempi: Apertura italian-a).
- Medigieugh: Organisassion dij tòch për preparé l'atach o la difèisa.
- Final: Combinassion për angabiolé ël rè aversari, con técniche com ël mat ëd l'alfé e caval.
- Tàtiche: Forca (atach su doi tòch), Pin-a (blocagi), e Sacrifissi (përdita volontaria për vantagi).
La stòria djë scach an Piemont a l'é documentà ant ij registr ëd sossietà scachìstiche locaj. Jë studi dël Centro Studi Piemontesi a analiso sò ròl ant la cultura regional.
