Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locajch'a varda sì.
Ëlrossaso (che al dì d'ancheuj an vàire a ciamo con l'italianismmorbilo) a l'é namaladìaviral. As taca antravers a la respirassion (visadì col contat con ijfluid dla boca e dël nas d'un malavi, ò për difusion anaerossòl). A taca motobin ampressa, ël 90% dla gent sensaimunità ch'a-j ëstaga ansema a 'n malavi as lo ciapa.
L'ancubassion a dura për sòlit da 4 a 12 dì (e a smon gnunsìntom). Ij malavi a resto contagios da quand a-i ven ël prim sìntom fin a 3–5 dì dapress ch'a son sortu-ie jësfògh.
Na masnà malavia 'd rossaso. Al dì d'ancheuj ësvìrus-sì a massa bele pì gnun, almanch anEuròpa, ma antlora a l'ha avù na pì gran mortalità
Ël rossaso a l'é rivà ant ël Mediterani la prima vira, ch'as sapia, dël 251. Për n'imperi roman già motobin sagrinà da j'efet demogràfich e fiscaj dj'epidemìe ëd vairòle dlëII sécol a l'é stàit un colp mortal, dzortut an ossident. Al dì d'ancheuj ëd rossaso a-i meur bele pì gnun, ma antlora nen essend-je 'd meizin-e e 'd condission igéniche paragonàbij a cole d'ancheuj, lë spantiesse dla maladìa a l'é stàit n'ondà 'd proporsion tremende. Coma për levairòle dël sécol anans la question a l'é vnùita anco' pess përchè dadnans a na maladìa neuva la gent a l'avìa anco' pa podù dësvlupé gnun-adifèisa imunitaria.
Ën rivand ant n'imperi già spopolà, sensa sòld e antrames a mila crisi polìtiche sòn a l'ha finì për lassé ij confin scoatà, ën anandiand na gran sequela ëd cole che ancheuj i ciamomaanvasion, ma che 'l pì dle vire a l'han pijait l'andi pì che d'àutr coma në slarghesse anvers a dle tere mese deserte e pì nen vardà da gnun.
Coma për le vairòle, a patì 'l rossaso a son ëstàite dzortut le sità e ij pòst tocà da jë stra 'd comersi.
