Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locajch'a varda sì.
La prima radiografìa
Vers la fin dël 1895Roentgen, professor ëdfìsica a l'Università ëd Würzburg, a l'ha constatà che untubo ëd Crookes ativ, sarà an na scàtol ëdcartron tut afàit tërbola, a podìa spantié dij raj ch'a provocavo lafluoressensa ëd në scren ëlplatincianur ëd bario postà andrinta a la scàtola.A l'ha ciamà costi raj, invisìbij,raj X, për marché l'incògnita ëd soa natura.
Costi raj as produvo minca vira che unfassi catòdich a l'é blocà 'd colp da na parèj sòlida.Ant l'esperiensa ëd Roentgen a j'ero produvù da l'assion d'ës fassi an sëlvéder ëd l'àmola.
Sota l'assion dij raj X, ël véder dl'àmola a dventa fluoressent e a pija nacolorassion vërda s'a l'é a base ëdsòdio opotassi, bleu-siel s'a l'é a base ëdpiomb.Ëdcò vàire d'àutre sostanse a son fluoressente, për esempi ëltungstat ëd càuss e ëlplatincianur ëd bario. Ij raj X a ampression-o le plance fotogràfiche.
La propietà pì frapanta dij raj X a l'é ch'a traverso djë spessor considerèivoj ëd còrp tërboj a lalus ordinaria.Për lematerie ch'a conten-o mach dj'element ëd massa atòmica cita, la trasparensa a l'é granda; le sostanse con d'element pì pesant, tanme ëlsorfo, ëlfòsfor, ëlcàuss, a smon-o na tërbolensa pì granda e ansima a sòn a l'é basà la radiografìa.La tërbolensa ai raj X a l'é ancor pì gròssa për d'element tanme l'arsénich, l'argent, lëstagn; fin-a alpiomb ch'a fërma dël tut ij raj e ch'a l'é dovrà tanme mojen ëd protession.
