J'inset a son na class d'artròpod (Arthropoda) caraterisà da un còrp dividù antesta, torach, e adòmen, ses piòte, e dzortut na granda diversità ëd forme e comportament. A son ël grup d'animaj pì numeros al mond, con pì d'un milion dë specie conossùe, e a coloniso tuti j'ambient, daj desert a j'eve dosse.
J'inset a son ëstàit ij prim animaj a volé, apopré 400 milion d'agn fa. Ant l'antichità, j'Egissian a adoravo jë scarabej (Coleòter) com sìmboj ëd rinassiment. Dël sécol XVIII, Carl Linnaeus a l'ha classificà j'inset an base a j'ale e la strutura dël còrp. Charles Darwin a l'ha studià le farfale për sò travaj an sla polinisassion, e ant ël 1899 l'entomòloghJean-Henri Fabre a l'ha publicà studi detajà an sël comportament dj'inset.
- Esoschéletr: Fàit ëd chitin-a, a protegg e a sosten ël còrp, ma a dev esse cambià (muda) për chërse.
- Testa: Con anten-e (për ël tat e l'odor), euj compost, e aparà bocaj (mandìbole, mascele).
- Torach: Dividù an tre segment, mincadun con na cobia ëd piòte. J'inset volador a l'han doe o quatr ale angropà al torach.
- Adòmen: Conten j'òrgan reprodutiv e dij sistema digestiv.
- Metamòrfosi:
- Completa (es. farfale): Euv -> larva -> crisàlide -> adult.
- Mancà (es. cavalëtta): Euv -> ninfa -> adult.
Ij prinsipaj órdin d'inset a son:
- Coleòter (Coleoptera): Scarabej, cocin-e (350.000 specie).
- Lepidòter (Lepidoptera): Farfale e tignòle (180.000 specie).
- Diter (Diptera): Mosche e zanzare (150.000 specie).
- Imenòter (Hymenoptera): Avije, furmìe, vespe (150.000 specie).
- Ortòter (Orthoptera): Cavalëtta e gril (24.000 specie).
- Odonat (Odonata): Lìbari e damisèje (6.000 specie).
- Ecologica:
- Impolinador: Avije e farfale a giuto le piante a fé frut.
- Decompositor: Coleòter e larve a dësfan la materia orgànica.
- Base dla caden-a alimentar: A servo da nutriment për ósej, retij, e mamìfer.
- Për l'òm:
- Agricoltura: Produssion ëd amèl, seda (bigat da seda), e contròl dij parassit (es. cocinela contra ij póer).
- Medzin-a: Mòsche da la tifoida o zanzare ch'a trasmëtto maladìe (es. malaria, dengue).
- Siensa: Modèj për studi genétich (es. mòschin dla fruta).
- Pesticida: A massacro j'inset benéfich (es. avije) e a creo resistensa.
- Dëstrussion dj'ambient: Pèrdita ëd fior për j'impolinador.
- Cambiament climàtich: Alterassion dij cicl ëd vita (es. sincronisassion con le piante).
- Specie invasiva: Furmìe argentin-e o zanzara tigr ch'a danegio la biodiversità.
Grimaldi, D. (2005). "Evolution of the Insects". *Cambridge University Press*.
