L'Esperiensa an filòsofìa a l'é 'l contat diret e përsonal con la realtà, atravers ij sens, j'emossion, j'assion e la riflession. A l'é la sorgiss primaria dla conossensa uman-a e 'l pont ëd partensa për la comprension dël mond.
L'esperiensa a peul esse definìa coma:
- L'ancontr diret con la realtà sensìbil
- L'ansem dj'event e dle situassion che na përson-a a viv an prima përson-a
- La base empìrica 'd lòn ch'as peul conòsse
- Ël process d'imparé për mojen dla pràtica e dla partecipassion
A-i son vàire sòrt d'esperiensa:
- Esperiensa sensìbil: Cola ch'a ven dai sens (vëdde, sente, toché, etc.)
- Esperiensa anterna: Cola ch'a riva da jë stat ëd cossiensa, j'emossion e ij sentiment
- Esperiensa pràtica: Cola ch'as oten an fasend e an agend ant ël mond
- Esperiensa religiosa o mìstica: Cola ch'a seurt da n'ancontr con ël sacrà o l'assolù
- Esperiensa estética: Cola ch'a nass da la contemplassion ëd la blëssa e d'art
L'esperiensa a l'é stàita anterpretà an manera diversa da ij filòsof:
- Aristòtil: A dà valor a l'esperiensa com base dël savèj, ma a pensa che la siensa a sia pì àuta përchè a riva a le càuse.
- Epicur: A fortiss che tute le conossense a ven-o da j'impression sensìbij.
- John Locke: A descriv la ment com na "tàula rasa" (tabula rasa) ch'a ven ampinìa da l'esperiensa.
- David Hume: A divid l'esperiensa an "impression" (vìvide) e "ideje" (men vìvide).
- Immanuel Kant: A distingh antra "esperiensa empìrica" (sensa forma) e "esperiensa an general" (organisà da le categorìe dël pensé).
- William James: A dësvlupa 'l pragmatism, andoa l'esperiensa a l'é sempe ativa e ch'a cambia.
- John Dewey: A vëdd l'esperiensa com n'ancrosiesse ëd l'organism con sò ambient.
- Edmund Husserl: Con la fenomenologìa, a serca d'artorné a "le còse mideme" an descrivend l'esperiensa diretament.
La relassion antra esperiensa e conossensa a l'é stàita al cheur ëd vàire debat:
- Empirism: A fortiss che tute le conossense a ven-o da l'esperiensa.
- Rassionalism: A chërd che la rason a sia la sorgiss primaria dël savèj ver.
- Empirism lògich: A serca 'd fondé la siensa an sl'esperiensa verificàbil.
- Sogetività: Minca përson-a a viv l'esperiensa an manera përsonal.
- Imediatëssa: A l'é sempe presentà com un dat diret.
- Passività e atività: A peul esse arseivùa (passiva) o sërcà (ativa).
- Temporalità: A l'é sempe situà ant ël temp.
- Inesauribilità: A peul mai esse completament esaurìa an paròle.
- As peul pa garantì na conossensa completa e definitiva.
- A l'é sempe filtrà da la ment e dal lengage.
- A peul mené a 'd generalisassion erà.
- A l'é difìcil da comuniché a j'àutri an manera precisa.
L'esperiensa a l'é essensial për:
- La formassion dla përsonalità
- L'aprendiment e la creassion ëd savèj
- La comprension dël mond sossial e natural
- La decison pràtica e moral
- La creatività e l'espression artìstica
