Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locajch'a varda sì.
Caméo elenìstich egissian ëd la dinastìa dij Tolomé
La paròlaelenism a designa un perìod ëstòrich e coltural.Conforma a la terminologìa smonùa daJohann Gustav Droysen e acetà da la pì part djë storiògraf, l'elenism as fa ancaminé dël 323 aGC, a la mòrt ëdLissànder Magn.Cand Lissànder a l'é mòrt sò amper a l'é dësblasse, an fasend nasse vàire entità polìtiche che a l'ancamin a j'ero goernà an nòm dl'amperador dai vàire pretendent al tìtol e peui a son diventà dij regn autònom.Ij tre stat prinsipaj a j'ero: l'Egit, con capital ant la neuva sità 'dLissandria (fondà da Lissànder dël 331 aGC), resù da la dinastìa dijTolomé ch'a goernavo ëdcòCipro, laSirenàica e, dël III sécol aGC, laFenicia e laPalestin-a; lë stat dijSeléucid, con capitalAntiòchia, ch'a comprendìaSiria, l'Asia Minor quasi antrega,Mesopotamia,Iran e, apress ël 200 aGC, ëdcò Fenicia e Palestin-a; lë stat dj'Antìgonid, ch'a pijavaMacedònia e chèich sità dlaGrecia. A-i ero peui dë stat dë scond pian, tanme ël regn ëdPérghem (goernà da la dinastìa dj'Atàlid), ëlPònto e laBitinia.Në stat ch'i conossoma pòch, ma ch'a l'é belfé ch'a l'abia avù un ròl amportant d'antërmediassion antra la coltura elenìstica e cole indian-a e cinèisa, a l'é stàit laBatrian-a, ch'a së spantiava anté che al di d'ancheuj a-i sonAfganistan,Uzbekistan eTagikistan.
Na moneda an stil e alfabet grech dël regn ëd la Batrian-a
La siviltà elenìstica a l'é nen mach ël prodot dle region ch'a l'avìo formà l'amper ëd Lissànder, ma a l'han contribuije ëdcò le sità greche autònome spatarà an tut ëlMediterani.Antra ij sènter autònom amportant a-i eroRòd,Siracusa eMarsèja.
A parte dal 212 aGC (rassìa ëd Siracusa e massament d'Archimede) ij sènter dl'elenism a son ëstàit viaman batù e conquistà da ijRoman. Ël termo final dl'elenism a l'é, ëd sòlit, fissà a l'anession dl'Egit da la part dij Roman dël 30 aGC e a l'ancamin dël perìod amperial.Tutun la coltura elenìstica a l'ha dzorvivù ant l'età amperial: an efet, ij vej regn a son pa stàit assimilà nì da na mira lenghìstica nì coltural e, da na mira tecnològica e conòmica, miraco a-i son pì d'aspet ch'a smijo al perìod ëd prima che a l'ossident latin.Për sòn, dle vire as séghita a dovré la paròla elenism pr'andiché la coltura ëd cola part dl'amper roman ëd rèis greche.
Bele che l'elenism soens a l'é considerà un perìod ëd decadensa, an efet ant ël III sécol aGC a-i é staje në s-ciòde dlasiensa, ciamà lissandrin-a përchè a l'ha avù sò sènter prinsipal an Lissadria d'Egit.Un-a dle rason ëd costa supremassìa lissandrin-a a l'era la polìtica dij prim Tolomé, dzortut ëdTolomé I Soter (ch'a l'ha regnà dal 323 aGC al 283 aGC) e ëdTolomé II Filadelf (ch'a l'ha regnà dal 283 aGC al 246 aGC).
A Lissandria, dantorn la fin dël IV sécol aGC a l'ha travajà e mostràEuclid. Dla prima mità dël III sécol aGC a l'han vivù a LissandriaCtesibio, fondador ëd lapneumàtica e anandior dla scòla dij mecànich lissandrin, eEròfil ëd Calcedònia, fondador ëd l'anatomìa e dla fisiologìa sientìfiche.A la midema época a armonta l'atività d'Aristarch ëd Samo, avosà dzortut për soa elaborassion ëd lateorìa eliosséntrica.A Lissandria a l'é belfé ch'a l'abia studià Archimede (287 aGC-212 aGC) che ëdcò da Siracusa a l'avìa mantnù për litra ëd contat ës-ciass con ij siensià lissandrin. Antra ij siensià dla sconda mità dël III sécol aGC a-i eraEratòstene, bibliotecari a Lissandria e che, tra l'àutr, a l'ha mnà la primamzurassion për da bon dle dimension ëd laTèra.Crisip - amportant për soe contribussion a la lògica - a l'ha vivù dl'istess sécol aAten-e, ch'a l'era restà ël sènter prinsipal ëd jë studi filosòfich.L'atività a Lissandria ëdFilon ëd Bisans a l'é belfé ch'a armonta a la fin dël sécol. Antra la fin dël sécol e l'ancamin ëd col apress a l'ha travajàApolòni ëd Perge, ch'a l'ha dnans a tut dësvlupà lateorìa dlesession còniche. Ël pì grand siensià dlë II sécol aGC a l'é stàitIparch ëd Nicea, ativ a Ròd, ch'a l'é dzortut ocupasse d'astronomìa.
Durant lë II sécol aGC jë studi sientìfich a l'han drocà an pressa.An particolar, l'atività sientìfica a Lissandria a l'é stàita strompà ëd fasson dramàtica dël 145-144 aGC cand a-i é staje na përsecussion cagnin-a contra la class dirigenta greca për euvra ëdTolomé VIII (Evergete II), pen-a montà an sël tròno:Polibi an conta che scasi tuta l'etnìa greca ëd Lissandria a l'é stàita crasà.Ëdcò apress, Evergete II a l'ha seghità a mné na polìtica contra la comunità greca ëd Lissandria, giutà dai locaj.Ij lissandrin a l'avìo riussì a barelo fòra, ma dël 127 aGC chiel a l'é stàit torna bon a conquisté la sità. Comsëssìa, ancor për chèich sécoj Lissandria a l'é restà ël sènter sientìfich pì amportant.
