Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locajch'a varda sì.
Ël seugn dl'architet, Thomas Cole. Euli dzor tèila, 1840. Toledo Museum of Art. Toledo (Ohio), Stat Unì
L'architetura a l'é sia 'l process sia 'l prodot dla pianificassion, dël proget e dla costrussion d'edifissi e d'àutre struture fìsiche. J'euvre architetòniche, ant la forma material dl'edifissi, a son soens considerà 'd sìmboj colturaj e d'euvre d'art. Ëd sivilisassion antiche a son soens identificà con lòn ch'a-i resta ëd sòj travaj architetònich, 'me pr'esempi le Piràmide Egissie o 'lColossé ëdRoma."Architetura" a peul vorèj dì:
Na paròla genérica për descrive j'edifissi e d'àutre struture fìsiche.
L'art e la siensa 'd progeté e batì d'edifissi e d'àutri oget.
Lë stil e le costume dla progetassion e dla costrussion dj'edifissi e dj'àutri oget.
La pràtica dl'architet, anté che fé dl'architetura a pija 'l sust d'eufre n'euvra professional.
L'atività 'd progetassion ëd n'architet dal macro-livel (urbanìstica, paisagìstica) al micro-livel (detaj architetònich e mobilia).
Ël mòt a l'é dovrà 'dcò aninformàtica për indiché la costrussion ëd qualsëssìa sòrt ëd sistema.
Për lòn ch'a rësguarda j'edifissi, l'architetura a comprend le fasson ëd progeté, dissegné e batì djë spassi con ëd giustificassion fonsionaj, técniche, sociaj, ambientaj e estétiche. Sòn a ciama d'esse adret a gestì e organisé ij materiaj, la tecnologìa, lelus e j'ombre. A fa part dl'architetura 'dcò la produssion dle schede dë spiegassion e dle stime 'd cost e l'aministrassion dla costrussion con sòj përmess da j'autorità. Sta documentassion prodovùa da l'architet a l'é fàita 'd sòlit da disegn, piante e specificassion técniche, ma a dev nen manchè la definission dij comportament struturaj dl'edifissi già batì o da batì.
La pì veja euvra d'argoment architetural ch'an resta a l'éDe Architectura dl'architet romanVitruvi dël prim sécol dGC. Scond Vitruvi n'edifissi bin batì a dev sodisfé ij trè prinsipi ëdfirmitas, utilitas et venustas, visadì, con na tradussion literal dallatin, solidità, utilità e delissia. Anpiemontèis as podrìa ëdcò disse:
Solidità: n'edifissi a dev esse arzistent a j'evenimentnaturaj e a l'usagiuman.
Fonsion: a dev esse adat a lòn për ël qual l'é dovrà.
Blëssa: a dev esse piasos da na mira estética.
Conforma a Vitruvi l'architet a dev tende a sodisfé mincadun dij tre prinsipi mej ch'a peul.
Durant l'Età 'd mes l'architetura a l'é assimilà a j'artes mechanicae da 'd filòsof 'meGian Scòt Eurigenia eUgo ëd Sant Vitor. Durant ël perìodromànich egòtich la figura pì vzin-a a cola dl'architet a l'era cola dël cap-mèistr, unmagister operis che dòp d'agn d'esperiensa a soagnava la progetassion dl'edifissi tanme la gestion dël cantié.
Ant l'Arnassensa,Leon Battista Alberti a arpija e artìcola j'idèje 'd Vitruvi an sò tratàDe Re Aedificatoria e a dis che la blëssa a l'é prima che tut na chestion ëdproporsion, combin che l'ornament a manten un ròl amportant. Scond Alberti, le nòrme 'd proporsion a l'ero j'istesse ch'a guernavo la figura uman-a, ëlnùmer d'òr. L'aspet pì amportant dla blëssa a l'era donch la conformassion midema dl'oget, pitòst che 'n tòch tacà dzor soa surfassa e 'l piasì estétich a vnisìa 'dcò universal, ogetiv emzuràbil con le proporsion dël nùmer d'òr, chitand d'esse sogetiv. J'umanista, con soaSità ideal, a tento për la prima vira 'd vardé l'urbanìstica da na mira global.
Session dla cùpola dël Dòm ëd Fiorensa, disegnà da l'architet Cigoli, anviron 1600
La nossion dëstil ant j'art as dësvlupa nen fin-a 'l sécol XVI, con jë scrit ëdVasari: dël sécol XVIII soa euvra "Le Vite" con tute levite dij pì avosà pitor, scultor e architet toscan ëd sòtemp a l'é stàita scrivùa anitalian e peui voltà anfransèis,spagneul eanglèis.
Dël sécol ch'a fa XVII l'architetura a l'é spantià a la progetassion dij paisage, 'me ij parch e ij giardin dij palass reaj e dle ca pì sgnore.
Dël sécol XIX ël mësté dl'architet a së slontan-a viaman da col dl'angigné; an chèicheuniversità europenghe as fondran dle facoltà d'angegnerìa mentre j'architet a saran formà mach pì ant j'academie 'd bele art, anté che l'architetura a vnirà n'esercissi artìstich sémper pì elaborà e a restrà assè leugna da chestion pràtiche e fonsionaj.
John Ruskin an sò lìberSeven Lamps of Architecture dël 1849, a da na definission assè strèita d'architetura: "l'art ch'a sistema e a archinca j'edifissi drissà da j'òm", e a fortiss che l'architetura a-i é andoa a-i è namuradura, namodlura, nagravura, nësternì ch'a son ëstàit realisà con la gòj e la sodisfassion dël costrutor e nen mach con la pressa 'd fè tant, ch'a l'era na costuma comun-a dòp laprima rivolussion industrial. Sta gòj e sta sodisfassion, scond Ruskin, as leso ant j'ornament.
L'architet dij gratacejLouis Sullivan, arpresentant ëd laScòla ëd Chicago, a l'ha fortì n'amportant precet për ël disegn architetural: "la forma a-i va dapress a la fonsion". Ës precet a l'é stàit acujì sia con entusiasm sia con seticism. Dòp laprima guèra mondial a sarà peui praticà e estremisà për fornì an pressa 'd cà popolar a le masse proletarie an na situassion ëd conflit fra le class sossiaj sgnore e cole pòvre. A nassërà pròpi na corent ciamàarchitetura rassionalista che a l'avrà 'l but d'esclude dal travaj dl'architet lë studi decorativ, favorend l'architeturaëd servissi anté ch'as treuva mach lòn ch'a serv a la gent.
Mies van der Rohe, Disegn ëd cà ëd véder a Friedrichstasse, Berlin, 1921
L'avosà architet dël sécol ch'a fà XXLe Corbusier a scriv sla diferensa fra j'ideaj d'architetura e sempiaedilissia: "I deuvre pera, bòsch e ciman, e con ste rumente i batisse 'd palass. Sòn a l'é edilissia, L'inconsapeivolëssa a travaja. Ma a l'improvisa im toche 'l cheur, im feve 'd bin. Mi i son content e i diso: sòn l'é architetura"[1] La definission ëd Le Corbusier a veul ambrassé 'dcò l'architetura vernacolar, ëdcò ciamà "architetura sensa architet".
Ël contemporani 'd Le CorbusierLudwig Mies van der Rohe a dis: "L'architetura a taca cand i bute con atension doi mon ansema. Lì a ancamin-a".Nikolaus Prevsner dël 1943 a fortìa: "N'antërpòs për bici a l'é na strutura, la Catedral ëd Lincoln a l'é n'euvra d'architetura."Fra lefilosofìe ch'a l'han anfluensà j'architet modern e sò apròcc a la progetassion architetural a-i son ëlrassionalism, l'empirism, lëstruturalism, ëlpòst-struturalism e lafenomenologìa.
Ant ël tard sécol XX a l'é dësvlupasse 'n quart concet oltra ij tre che con soe trasformassion a son nassù con Vitruvi e a son rivà fin-a a noi: la considerassion për lasostnibilità. Ant lasossietà dël dì d'ancheuj a l'é vnù motobin pì amportant consideré l'ambient mentre as batiss, e donch studié 'l sicl ëd produssion dij materiaj, sò impat ecològich, sò contest urban o natural e sòj bzògn ëd fornidure e d'ampiant (l'eva, la càud, la frèid, lë mnis, lalus).
