J'Archaea a son un domini ëd micro-organism unicelular procariòt, distint dai Bateri e da j'Eucariòt. A son stàit arconossù tanme domini separà ant j'agn 1970, grassie a l'anàlisi dël RNA ribosomial. A son conossù për vive an ambient estrem (com sorgiss càude, eva salà, o teren àcid), ma a son ëdcò present an ambient ordinari, comprèis l'intestin ëd l'òm. AnPiemont, a son studià ant j'università për soa amportansa ant ij cicl biochìmich e ant la biotecnologìa.
- Domini: Archaea
- Regn: (pa aplicà — domini separà)
- Filum prinsipaj:
- Euryarchaeota (produtor ëd metan, alòfil)
- Crenarchaeota (termoacidòfil)
- Thaumarchaeota (ròl ant ël cicl dël nitrògen)
- Asgardarchaeota (parent prossim dj'Eucariòt)
J'Archaea a l'han na strutura sempia, sensa nùcleo, ma a son diferent dai Bateri për:
- Membrana celular: Lìpid con liure éter (pa éster com ij Bateri).
- Parete celular: Sensa peptidoglican (caraterìstica dij Bateri).
- Genòma: Genòma organisà an operon e con mecanism ëd replicassion sìmil a j'Eucariòt.
Soe dimension a van da 0,1 a 15 μm, e a peulo esse ëd forma tonda, bastoncin, o iregolar.
J'Archaea a coloniso ambient estrem e nen:
- Termòfil: Ant le sorgiss termaj (es. Pyrolobus fumarii, ch'a viv a 113°C).
- Alòfil: Ant ij lagh salà (es. Halobacterium salinarum).
- Acidòfil: Ant le minere ëd sofro (pH < 3).
Ambient comun: Tèra, ocean, e ant l'intestin ëd le bestie (es. metanògen).
- Cicl dël nitrògen: J'Archaea nitrificant a trasformo l'amoniàca an nitrat.
- Produssion ëd metan: Metanògen a lìbero metan (CH₄), un gas ëd sèra.
- Evolussion: J'Asgardarchaeota a son considerà ij parent pì prossim a l'orìgin dj'Eucariòt.
- Biotecnologìa: Enzim termo-stàbij (es. polimerasi për PCR) e produssion ëd biogas.
- Methanobrevibacter smithii: Present ant l'intestin uman, a produv metan.
- Halobacterium salinarum: Viv ant ël Mar Mòrt, con pigment fotosensìbij.
- Sulfolobus acidocaldarius: Termoacidòfil isolà ant le sorgiss ëd sofro.
- Lokiarchaeota: Part dël grup Asgard, fondamentaj për la stòria evolutiva.
Mancand n'aparensa visìbil, j'Archaea a son conossù mach ant l'àmbit sientìfich. Le università piemontèise (es. Turin) a contribuisso a jë studi an sij metanògen e soa aplicassion ant l'energìa renovàbil.
- Woese, C. R. (1990). Towards a natural system of organisms. PNAS.
- National Center for Biotechnology Information (NCBI). (2023). Archaeal Genomics.
- Bergey's Manual of Systematics of Archaea and Bacteria (2021).
