L'AIDS (Sìndrom d'Imunodeficiensa Acquisìa) a l'é na condission causà dal Virus ëd l'Imunodeficiensa Uman-a (HIV). A bloca gradualment ël sistema imunitari, rendend ël còrp vulneràbil a anfession e maladìe ch'a riesso nen a colpì con un sistema imunitàri san. Sensa tratament, l'AIDS a peul esse mortal.
L'AIDS a l'é stàit identificà për la prima vira ant j'agn 1980, cand ëd cas dròlo ëd polmonite e sarcòma ëd Kaposi a son ëspantiasse ant le përson-e omosessuaj e tossicòman an jëStat Unì. Dël 1983, ij siensiàFrançoise Barré-Sinoussi eLuc Montagnier a l'han isolà l'HIV, ël virus responsàbil. Ant ël 2008, a l'han vagnà ël Premi Nobel për laMedzin-a. La pandemìa a l'ha causà pi ëd 40 milion ëd mòrt an tut ël mond.
L'HIV as trasmëtt për mojen ëd:
- Contat sessual (vaginal, anal, oral) sensa preservativ.
- Sangh contaminà (scàmbi d'uje, trasfusion nen sicure).
- Da mare a fieul durant la gravidansa, ël part o l'alimentassion.
- D'utiss nen sterij (rasor, strument médich).
Atension: L'HIVas trasmëtt pa për aria, saliva, contat, o bagn.
- Anfession inissial: Sìntom simil a na influensa (frev, gangi infiamà) 2-4 sman-e dòp l'esposission.
- Fase crònica: Sensa sìntom për agn, ma ël virus a dëstrùv ij globoj bianch CD4.
- AIDS: Cand ël nùmer ëd CD4 a cala sota 200 célule/mm³ o a comparissoanfession oportuniste (es. polmonite daPneumocystis??, toxoplasmosi, tubercolosi).
- Frev e sudor noturn për pi ëd un méis.
- Pèrdita ëd péis e 'd fòrsa.
- Diarea crònica.
- Erosion ëd la pel (es. sarcòma ëd Kaposi).
- Anfession grav ch'as ripeto.
- Test HIV: Esam dëlsangh për trové anticorp o antìgen dël virus.
- Cont ëd CD4: Për valuté ël sistema imunitari.
- Càrich viral: Për misuré la quantità ëd virus ant ël sangh.
LaTerapìa Antiretroviral (ART) a combin-a vàire meisin-e për:
- Bloché la replicassion dël virus.
- Arcupéré ël sistema imunitari (aument dij CD4).
- Evité la transmission a d'àutri.
Esempi ëd meisin-e: Tenofovir, Efavirenz, Dolutegravir.Atension: L'ART a va pijà për tuta la vita, ma a consent na speransa ëd vita normal.
- Preservativ: Usé për minca rapòrt sessual.
- PrEP (Profilassi Pre-Esposission): Meisin-e për chi a l'ha arzigh d'esposission.
- PEP (Profilassi Post-Esposission): Tratament d'emergensa dòp un contat rischios.
- Test regolar për chiel ch'a l'ha d'atività sessuaj motobin.
- Evité scàmbi d'utiss penetrativ.
- Vacinassion contra j'anfession oportunìste (es. epatite B).
- Stigmatisassion: Ancor ancheuj, ij malavi d'AIDS a son discriminà.
- Acession a le meisin-e: An pais pòvri, l'ART a l'é nen sempe disponìbil.
- Resistensa ai farmach: Càusa d'usagi nen regolar dle meisin-e.
(EN) Gallo, R.C. (2006). "A reflection on HIV/AIDS research after 25 years".Retrovirology.
