Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (skr.Związek Radziecki,ZSRR[1]), takżeZwiązek Socjalistycznych Republik Sowieckich (skr.Związek Sowiecki,ZSRS)[3][4][5]; (ros.Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР[b]) –państwohistoryczne, położone częściowo wEuropie wschodniej i północno-wschodniej, a częściowo wAzji, zestolicą wMoskwie, istniejące w latach 1922–1991[1].
Ustrój gospodarczy ZSRR często jest błędnie określanysocjalistycznym, w rzeczywistości jednak elementy socjalizmu znajdziemy głównie na samym początku istnienia państwa, w którym to powszechne były wolnezwiązki zawodowe będące jedną z cech socjalizmu. Wolne związki zawodowe szybko jednak zostały wyeliminowane przez rząd dążący do centralizacji władzy[14]. Oficjalnie władza ZSRR w latach 70. określiła ustroje zaprowadzone w krajach bloku wschodniegosocjalizmem realnym.
ZSRR przestał istnieć w wyniku zawarciaporozumienia białowieskiego (8 grudnia 1991) i deklaracji o rozwiązaniu ZSRR przyjętej w Moskwie przez Radę Republik Najwyższej Rady ZSRR (26 grudnia 1991)[2][3]. Dawne związkowe republiki radzieckie zaczęły tworzyć samodzielne państwa. Na mocy dwóch traktatów zAłmaty (21 grudnia 1991)Rosji przysługuje stałe miejsce ZSRR wRadzie BezpieczeństwaONZ i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych[5]. Jednocześnie jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczonoWspólnotę Niepodległych Państw[2][6][7][8][9][10]. Część byłych republik radzieckich kontynuuje współpracę w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw,Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej i innych organizacji.
Radziecki jest przymiotnikiem pochodzącym od rzeczownikarada[16]. W dawnej Polsce odnosił się on do rad i radców miejskich[17]. W tym znaczeniu mówiono ourzędzie radzieckim, prowadzonoksięgi radzieckie[18], spisywanoprotokoły radzieckie[19], obejmowanomandat radziecki. Określenia takie jakklubradziecki, fotel radziecki, komisja radziecka, ślubowanie radzieckie, związane z funkcjonowaniem i polityką samorządów, były w użyciu jeszcze wdwudziestoleciu międzywojennym.
Niedługo po powstaniuRosji Radzieckiej w prasie i publikacjach okresuII Rzeczypospolitej odnotowuje się użycie przymiotnikaradziecki w odniesieniu do ustroju opartego na władzy rad robotniczych. WedługWielkiego Słownika Języka Polskiego pierwsze poświadczone użycie przymiotnikaradziecki w tym znaczeniu datowane jest na 1919 i pochodzi z polskojęzycznej prasy wydawanej naUkrainie[16], jednak w rzeczywistości występuje on już w Komunikacie Biura Prasowego przy Departamencie Spraw Politycznych z 25 marca 1918 (R. 2, nr 22), w polskim przekładzie oświadczenia rządu bolszewickiego:„Radziecka (sowietskaja) Republika Rosyjska zatwierdza się na podstawie swobodnego związku wolnych narodów, jako federacja radzieckich narodowych republik”[20]. Dokument ten opublikowano niecałe pięć miesięcy po wybuchurewolucji październikowej. Biuro Prasowe było organemTymczasowej Rady Stanu, co nie potwierdza założenia autorów wspomnianego słownika, że przymiotnikradziecki w znaczeniu odnoszącym się do ustroju ZSRR„zaczął być używany na początku lat 20. XX wieku przez komunistów i ich sympatyków”[16]. Przymiotnik ten występuje zarówno w lewicowej, jak i prawicowej prasie międzywojnia. W wydawanym przez prawicowego działacza politycznegoWincentego Kosiakiewicza Kurierze Polskim (numer z 19 grudnia 1918) mowa jest orepublice radzieckiej[21], w związanej zendecją Gazecie Ostrowskiej (numer z 18 kwietnia 1919) pisano orządzie radzieckim[22], a w socjalistycznejGazecie Robotniczej (numer z 11 września 1919) obyłym prezydencie węgierskiej republiki radzieckiej[23]. Stosując przymiotnikradziecki, ZSRR nazywa sięZwiązkiem Radzieckim[24][25][26][27], także w opracowaniach naukowych[28][29]. Przed 1939 nazwaZwiązek Radziecki była spotykana głównie (lecz nie tylko[30]) w związanej z ruchem komunistycznym prasie[31][32][33] i literaturze[34][35][36], sporadycznie pojawiała się też w takich czasopismach jakNa Posterunku: gazeta Policji Państwowej[37] czy wydawanym przezMinisterstwo Spraw ZagranicznychPrzeglądzie Prasy Z.S.R.R. i Emigracji Rosyjskiej[38].
Mniej więcej w tym samym czasie (przełom lat 1917/1918) pojawił się w polskim piśmiennictwierusycyzmsowiecki[39][40], będący spolszczonym rosyjskim słowemсоветский (sowieckij)[41], pochodzącym od rzeczownikaсовет (sowiet) oznaczającego radę[42][43], o zakresie znaczeniowym tożsamym z przymiotnikiemradziecki. Nie miał on wówczas pejoratywnego wydźwięku[41], aczkolwiek już w 1919 występuje też w negatywnym kontekście („aby tylko sowiecki gad wreszcie gryzł ziemię”)[44], co można tłumaczyć trwającą wówczaswojną polsko-radziecką.Sowiecki stał się najbardziej rozpowszechnionym w dwudziestoleciu międzywojennym określeniem odnoszącym się do ZSRR[45], używanym także przez prasę i literaturę lewicową[46], w tym komunistyczną[47]. Używając zapożyczeńsowiecki bądźsowiet, ZSRR nazywano powszechnieSowietami[48][49] (niezależnie od nazywania tak rad delegatów robotniczych i żołnierskich oraz samych obywateli ZSRR) bądźZwiązkiem Sowieckim[50], przy czym ostatnie określenie występuje do dziś, także w publikacjach naukowych[51].
W latach 1918–1939 zarówno przymiotnikiradziecki/sowiecki, jak i zawierające je wyrażenia (np.Związek Radziecki, rząd sowiecki, władza radziecka, delegacja sowiecka) były niekiedy używane naprzemiennie w tych samych publikacjach[52][53], także w polskojęzycznych wydawnictwach pochodzących z ZSRR[54][55], co pozwala sądzić, że uważano je zasynonimy.
W początkachPolski Ludowej ten stan rzeczy utrzymał się – obok świadomego propagowania przymiotnikaradziecki używano też drugiego wariantu.Manifest Lipcowy wzywał do pomaganiażołnierzom polskim i sowieckim[56], osztandarze sowieckim igrobach żołnierzy sowieckich mówiłgen. Żymierski w swoim exposé z 2 stycznia 1945[57], a wOdezwieRządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej z 17 stycznia 1945 napisano:„Niech żyje zwycięska koalicja antyhitlerowska Związku Sowieckiego, Anglii i Stanów Zjednoczonych!”[58]. Jednakże już 21 lipca 1945 Minister Informacji i Propagandy wydał okólnik nakazujący unikania w drukach, na transparentach itp. wyrazusowiecki i zastępowania go wyrazemradziecki[59]. Ponadto w 1946 utworzonoGłówny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z podległymi mu urzędami terenowymi, których zadaniem było sprawowanie nadzoru nad prasą i publikacjami oraz kontrola rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów za pomocą druku.Od końca lat czterdziestych zmniejszało się więc występowanie w krajowych publikacjach przymiotnikasowiecki, a zwiększało użycieradziecki, co na łamachKultury krytykowałStanisław Westfal[60], ignorując jednak w swym artykule istnienie warianturadziecki w przedwojennych polskich wydawnictwach.
Współcześnie stosowane są obie formy – uważane za poprawne isynonimiczne, aczkolwiek wedługMirosława Bańki formasowiecki ma konotację negatywną[61]. Podobnie jak w języku polskim, wjęzyku ukraińskim w odniesieniu do ZSRR stosuje się rodzime określenieradianśkyj (радянський), ale używa się też przymiotnikówsowitśkyj (совітський) isowiećkyj (совєцький)[62]. Są to rusycyzmy uznawane za nacechowane pejoratywnie[63] i pokazujące dystans mówiącego[64].
W polskich aktach prawnych Związek Radziecki nazywano od początku jego istnieniaZwiązkiem Socjalistycznych Republik Rad (od 1944 także, a od końca lat sześćdziesiątych wyłącznieZwiązkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich) i skracano naZ.S.R.R.[65], a później naZSRR[66] (zgodnie z zasadami języka polskiego[67]). Pierwszym opublikowanym wDzienniku Ustaw aktem prawnym mówiącym oRepublikach Rad jest Umowa o preliminaryjnym pokoju i rozejmie między Rzecząpospolitą Polską z jednej a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad z drugiej strony, podpisana w Rydze w dniu 12 października 1920r. (Dz.U. z 1921 r. Nr 28, poz. 161), zaś pierwszym aktem prawnym zawierającym pełną nazwę ZSRR jest Konwencja między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Rad o bezpośredniej osobowej i towarowej komunikacji kolejowej, podpisana w Warszawie dnia 24 kwietnia 1924 r. (Dz.U. z 1925 r. Nr 50, poz. 344).Związek Socjalistycznych Republik Rad występuje niemalże we wszystkich aktach prawnych okresuII Rzeczypospolitej w odniesieniu do państwa radzieckiego, widnieje także w akcie prawnym władz polskich na uchodźstwie – Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 9 lipca 1942 r. o kredytach zagranicznych zaciągniętych w czasie wojny (Dz.U. Nr 6, poz. 13). Ostatni razZwiązek Socjalistycznych Republik Rad pojawia się, bez odniesienia do przedwojennych aktów prawnych, w Rozporządzeniu Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z dnia 12 grudnia 1968 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalne i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. z 1968 r. Nr 48, poz. 347).
W 1944 do polskiego ustawodawstwa wprowadzono wariant nazwy z przymiotnikiem w miejscu dotychczasowego rzeczownika, tj.Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, a pierwszym aktem prawnym go zawierającym byłDekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 24 sierpnia 1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych (Dz.U. z 1944 r. Nr 3, poz. 11). Nie była to jednak zupełna nowość, ponieważZwiązek Socjalistycznych Republik Radzieckich występował już w dwudziestoleciu międzywojennym. Odnotowuje go Skorowidz druków sejmowych z lat 1922–1925[68], wariant ten występuje też w książceProces Sawinkowa: dosłowny tekst aktu oskarżenia i zeznań B. W. Sawinkowa, wydanej w 1924[69]. W tym samym roku Kurier Poznański zamieścił ogłoszeniePełnomocnego Przedstawicielstwa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Polsce[70] a Dziennik Suwalski w 1926 pisał oprzedstawicielu Związku socjalistycznych republik radzieckich[71]. Ta wersja nazwy pojawiała się także w wielu innych czasopismach[72], niektórych książkach[73] i drukach ulotnych, a nawet w Dzienniku UrzędowymMinisterstwa Spraw Wewnętrznych[74].Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich znalazł się ponadto w podręczniku do nauki historii dla szóstej klasy szkół powszechnych drugiego stopnia autorstwa Karola Drewnowskiego, wydanym w 1937[75].
Użycie w polskich aktach prawnych nazwy państwa radzieckiego innej niż powyższa należy do rzadkości. WariantuZwiązek Socjalistycznych Sowieckich Republik użyto tylko dwukrotnie – raz przedII wojną światową, a drugi raz po wojnie. W pierwszym przypadku była to Międzynarodowa umowa dotycząca regulowania produkcji i zbytu cukru (Dz.U. z 1937 r. Nr 63, poz. 489). Wariant ten uznano za błąd w przekładzie i sprostowano go naZwiązek Socjalistycznych Republik Rad jeszcze tego samego roku (Dz.U. z 1937 r. Nr 82, poz. 600). W drugim przypadku wariantu tego użyto w Konwencji między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką o zapewnieniu współpracy gospodarczej, podpisanej w Pradze dnia 4 lipca 1947 r. (Dz.U. z 1950 r. Nr 8, poz. 85).
W języku urzędowym dopuszcza się użycie innej nazwy wyłącznie na zasadziecytatu wcześniejszego aktu urzędowego, w którym użyto nazwy poprzedniej[76][77].
W piśmiennictwie krajowym i emigracyjnym[78][79][80], niektórych okólnikach[81] oraz jednej umowie międzynarodowej[82] pojawiło się także błędne tłumaczenie nazwy ZSRR naZwiązek Sowieckich Republik Rad alboZwiązek Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad. Jest to przekład pozbawiony sensu, powstały przez dwukrotne użycie tego samego słowa –советский.
Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich (Ukrainy, Białorusi, Rosji i Zakaukazia) w konfederację, występując przeciwko planowiStalina włączenia pozostałych republik do Rosyjskiej FSRR jako republik autonomicznych[potrzebny przypis]. Od Rosyjskiej FSRR bolszewicy zaczęli odłączać coraz większe obszary zamieszkiwane w różnej mierze przez inne narodowości niż rosyjska, przekształcając je w nowe radzieckie republiki związkowe. W maju 1923 roku CKWRFSRR zdecydował się na oderwanie od Rosji i przekazanie Białoruskiej SRR większej częściguberni witebskiej,mohylewskiej i niewielką część gubernismoleńskiej. W roku 1926 przekazano Białorusi powiatyhomelski irzeczycki. W 1924 roku została zlikwidowanaTurkiestańska ASRR pozostająca do tej pory w składzie Rosyjskiej FSRR. Na jej miejsce powstały:Turkmeńska SRR,Uzbecka SRR iTadżycka ASRR (od 1929 rokuTadżycka SRR). Z byłej Turkiestańskiej ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR pozostawały wyłącznieKara-Kirgiski OA iKarakałpacki OA[85]. W 1936 roku odłączono od Rosji kolejne obszary:Kazachską ASRR,Kirgiską ASRR iKarakałpacką ASRR. W 1954 roku decyzją Chruszczowaobwód krymski został odłączony od Rosyjskiej FSRR i przekazanyUkraińskiej SRR z okazji trzechsetnej rocznicyugody perejasławskiej, traktowanej jako zjednoczenie Ukrainy z Rosją.
Na czele nowego państwa stanął dotychczasowy premier Rosyjskiej FSRR,Włodzimierz Lenin. Funkcję nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik[86]. W pierwszych latach istnienia kraju ograniczono rewolucyjny terror, zachowując jednak dyktaturę partii. W ostatnich latach życia Lenina gospodarka kraju została odbudowana z okresu zapaści gospodarczej wywołanej długoletnimi wojnami i nieudolną polityką gospodarczą. Nowa Polityka Ekonomiczna Lenina łączyła współistnienie firm prywatnych i państwowych; model ten nazywany jestgospodarką mieszaną[87]. Odchodzono od nacjonalizacji, a w części inwestycji NEP-u, ZSRR wsparty został przez zagranicznych inwestorów, zwłaszcza amerykańskich. Po raz pierwszy od rewolucji kraj prowadził zorganizowaną wymianę technologiczną z innymi państwami[88]. Za priorytet NEP uważał politykę rolną[89]. Ziemia należała wyłącznie do prywatnych właścicieli, gdyż ideaskolektywizowania rolnictwa spotkała się z silną opozycją[90]. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową kraju[91], w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej[92].
Od początku lat 20. XX wieku rozpoczęto proces otwierania się na zagranicę (np.układ w Rapallo zRepubliką Weimarską)[93]. Jednymi z pierwszych państw, które do końca 1923 roku uznały istnienie ZSRR były: Finlandia, Łotwa, Niemcy, Polska, Turcja, Iran, Afganistan i Mongolia. W chwili utworzenia ZSRR posiadał dwa państwa będącego jego klientami. Były toMongolska Republika Ludowa iTuwińska Republika Ludowa[94].
Jednym z nielicznych państw, z którym ZSRR nawiązał bliższe kontakty w okresie międzywojennym, byłyChiny rządzone przezSun Jat-sena. ZSRR w 1923 roku zrezygnował z roszczeń względem Chin, a w styczniu spisanoManifest Sun-Joffe regulujący stosunki między krajami[95]. Kolejnym państwem, z którym ZSRR utrzymywał ciepłe relacje, byłMeksyk[96]. W 1933 rokuStany Zjednoczone Ameryki uznały istnienie ZSRR i nawiązały oficjalne kontakty dyplomatyczne z władzą sowiecką. W latach 30. zawarto szereg porozumień amerykańsko-radzieckich dotyczących m.in. pomocy humanitarnej i wymiany gospodarczej. Do 1939 roku i w latach 1941–1945 ZSRR był traktowany jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunekfaszyzmu inazizmu do komunizmu.
Trocki jeszcze w 1923 roku, a więc za życia Lenina, skrytykował dotychczasowy kształt partii. W październiku 1923 w liście otwartym do Komitetu Centralnego zarzucił przywódcom partii, że zarzucili demokratyczne procedury wewnątrzorganizacyjne. Krytykował nadmierne skupienie władzy w centralnych organach partyjnych i wzywał do nadania demokracji partyjnej podstaw prawnych[97]. W grudniu 1923 opublikował artykułNowy kierunek (Nowy kurs[98]), w którym sugerował ściślejszą kontrolę nad rosnącą partyjną biurokracją[99]. Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii – Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w rządzącej partii, która w 1925 roku zmieniła nazwę naWszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) – (WKP(b))[100].
Początkowo najbliżsi współpracownicy Lenina –Grigorij Zinowjew iLew Kamieniew w sojuszu ze Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii –Lwa Trockiego, typowanego przez Lenina jako swojego następcę. Na XIII Zjeździe partii w maju 1924 roku odczytano testament lidera rewolucji. Treść testamentu nie spodobała się Stalinowi ze względu na poddanie go krytyce przez Lenina. KC bolszewików mimo to pozwolił mu dalej pełnić urząd sekretarza generalnego partii[101]. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR, który według niego zahamował proces rewolucji[102]. Zwolennicy Trockiego z pozycji skrajnej lewicy krytykowali ZSRR i władzę partii. W listopadzie 1927 roku KC partii wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników. W 1929 roku działacz ten wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa[103]. Od 1929 do 1933 Trocki przebywał w Turcji, we Francji od 1933 do 1935, w Norwegii od 1935 do 1937, a na końcu swego życia w Meksyku. Przebywając na wygnaniu, kontynuował swoją działalność. W 1936 wydał pracęZdradzona rewolucja[104]. W 1938 r. na emigracji utworzyłIV Międzynarodówkę, grupującą zwolenników orientacji trockistowskiej[101].
Klęska głodu w latach 1932–1933
Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-uNikołajem Bucharinem, szefem rząduAleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowychMichaiłem Tomskim. W 1929 sojusz ten upadł, a władzę przejęli zwolennicy Stalina, którzy podjęli decyzję dokończenia przekształceń rewolucyjnych: kolektywizacji rolnictwa, wprowadzeniagospodarki planowej i uprzemysłowienia kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego[91]. Towarzyszyło temu przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, a także propagandzie wychwalającej osobę Stalina[105][106]. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka, Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „Wielka czystka”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działaczaSiergieja Kirowa, pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”)[107].
W 1934 roku Armia Czerwona i niedobitki wojsk białych (które ewakuowały się na tereny Chin) dokonały inwazji na islamskiSinciang, gdzie utworzyły prorosyjski, sekularystyczny rząd[108]. Do ponownej interwencji białych i ZSRR doszło w 1937 roku, gdy stłumili oni w Sinciangu rebelięislamistyczną[109].
Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina policję polityczną oraz zalążek systemu obozów pracy przymusowejGułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym, począwszy od 1933 r., przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 r., doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczegoArmii Czerwonej (rozstrzelano 35 tys. z 80 tys. oficerów), a także pracownikówNKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarzaNikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika –Genricha Jagody, a za czasówBerii – protegowanych Jeżowa)[106].
Stalin zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowaniamarszałkaMichaiła Tuchaczewskiego[106] – w 1936 przekonał Niemców do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskieGestapo, a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generałNikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD,Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach[106] tylko z lat 1937–1939, zawierających nazwiska 44 000[106] ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona[110] szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiegoCentrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżuCzelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000[111] ludzkichszkieletów.
Postępy w „zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu” ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. „stalinowskiej Konstytucji ZSRR”. Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie:Kazachską iKirgiską, a Zakaukaską SFSR podzielono naAzerbejdżańską SRR,Gruzińską SRR iArmeńską SRR (1936). RepublikiTurkmeńska,Uzbecka iTadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925–1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz.
Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji, Stalin przejął władzę dyktatorską. Najważniejszym posunięciem władz byłakolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw.kułaków – fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał sięwielki głód na Ukrainie, który spowodował śmierć sześciu milionów osób[112]. Ekonomicznym skutkiem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%[111].
Drugą kampanią było forsowneuprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich, w przeciwieństwie do kolektywizacji doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy,ruch stachanowski)[111], obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych irozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo,hutnictwo,energetyka,przemysł maszynowy). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego[91], polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przedII wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu, gospodarka ZSRR była centralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod wojsko. Szybki rozwój nastąpił kosztem ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej”[105] i ofiarami poniesionymi w okresie Wielkiego Terroru.
Do 1942 rokuwzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie[111]. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzeniaRWPG[113]. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu kraj stał się nowymsupermocarstwem po wojnie[114].
ZSRR był traktowany w latach 30. jako potencjalny sojusznik zachodnich państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunekfaszyzmu do komunizmu. Wolty w polityce sowieckiej dokonał Stalin, gdy 23 sierpnia 1939, kiedy został zawartypakt Ribbentrop-Mołotow. W jego wyniku ZSRR poagresji na Polskę okupował wschodnie terenyII Rzeczypospolitej, a w czerwcu 1940Łotwę,Litwę,Estonię, częśćRumunii (po dwudziestoczterogodzinnymultimatum wystosowanym przez rząd ZSRR (w konsekwencji ustaleńpaktu Ribbentrop-Mołotow) poklęsce Francji, sojusznika Rumunii, 26 czerwca 1940 wobec rządu Rumunii z żądaniem natychmiastowego opuszczenia terytoriumpółnocnej Bukowiny iBesarabii). Okupowane ianektowane terytoria zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiastFinlandia (mimo strat terytorialnych). Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcomsurowców strategicznych i zaopatrzenia[115] do prowadzenia wojny na zachodzieEuropy (kampania francuska 1940), przekazując takżeGestapo osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych, aresztowanych przezNKWD w czasiewielkiego terroru)[115].
Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przezWiaczesława Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią[116] i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-MołotowBukowiną północną, Stalin wykazywał m.in. zainteresowanieBułgarią, kontrolą przejścia zMorza Czarnego naMorze Śródziemne czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiegoHitler wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku), pomimo tego, że cały czas trwałabitwa o Anglię[117].
Aby zabezpieczyć się przed ewentualną agresją III Rzeszy, rozpoczęto pośpieszną budowę umocnień nazwanychLinią Mołotowa.
22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizacjęPlanu „Barbarossa” – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolachMoskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawiły, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata.
Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy[118] 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie[118]. Rumunia wystawiła 13 dywizji i 9 brygad[119]. ZSRR na zachodzie dysponował jedynie 2 517 054 żołnierzami[119]. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie)[120].
Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom[121][122].
Działania wojenne w Europie 1941–1942
22 czerwca 1941 roku, samolotyLuftwaffe przypuściły zmasowane naloty na lotniska znajdujące się przy granicy. Nad 66 lotnisk, wybranych jako priorytetowe cele do zniszczenia, wysłano 637 bombowców i 231 myśliwców. StratyRadzieckich Sił Powietrznych w pierwszym dniu wyniosły ok. 2000 samolotów zniszczonych na ziemi, w powietrzu, uszkodzonych i porzuconych bądź zniszczonych przez własne załogi w czasie odwrotu. W wyniku walk z radzieckimi samolotami, które zdążyły wystartować i ognia artylerii przeciwlotniczej, która zdołała otworzyć ogień do nieprzyjacielskich samolotów, Luftwaffe straciła 61 samolotów, zaślotnictwo rumuńskie 11 samolotów[123].
22 czerwca 1941 roku, odbyła się bitwa pod Rosieniami. Poskutkowała ona zajęciem przez Niemców mostów na Mituwie, dzięki czemu przez rzekę udało się szybko przerzucić cały korpus pancerny. W wyniku tej operacji Niemcy dotarli do rzekiDubissy. 291. Dywizja Piechoty rozbiła radziecką67. Dywizję Strzelecką i wieczorem zdobyła linię kolejowąLipawa –Ryga. Port w Lipawie został w ten sposób odcięty. Rano wojska radzieckie przygotowały kontruderzenie w rejonieSzawli. W natarciu miały wziąć udział2.,23. i28. Dywizja Pancerna oraz48. i25. Dywizja Strzelecka[124].
Już na początku września natarcie niemieckie straciło impet. Wiele czołgów Niemcy utracili, a uzupełnień nie było. Rozporządzenia nakazywały kontynuowanie natarcia na Leningrad. XXXVIII Korpus z 18. Armii zajął rejonPeterhofu. Armia Czerwona zajmowała silne pozycja obronne, posiadali w tym rejonie 155 bunkrów. Oddziały niemieckiej 291. i58. Dywizji Piechoty (na kierunku Duderhofu) poniosły znaczne straty. 1. Dywizja Pancerna zajęła Strelnię i wyszła nad Zatokę Narewską. Niemcy znajdowali się ok. 5 km od Leningradu. XXXIX Korpus zająłSzlisselburg (8 września) oraz dotarł do jezioraŁadoga.122. Dywizja Piechoty w rejonie Iżony przecięła linię kolejową Leningrad – Moskwa. Leningrad znalazł się w okrążeniu. Oddziały radzieckiej42. Armii były systematycznie spychane do miasta[125].
W kotle leningradzkim Niemcy zamknęli 17 dywizji strzeleckich oraz 2 batalionypiechoty morskiej. Znalazły się tam 42.,55. i8. Armia. Dodatkowo w mieście utknęła w pułapce całaFlota Bałtycka, zokrętami liniowymi„Marat” i„Oktiabrskaja Riewolucja” na czele. Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski oraz systematyczne bombardowanie miasta i portu. 21 września został uszkodzony pancernik „Oktiabrskaja Riewolucja”, a 23 września łupemJunkersów Ju 87 Stuka padł „Marat”, który trafiony bombami osiadł na dnie basenu portowego. Rozpoczęły się długotrwałewalki pozycyjne i trzyletnieoblężenie miasta[126].
Niemcom udało się pojmać znaczną liczbę broniących kraju żołnierzy. Nawet do 3,3 miliona jeńców radzieckich zostało zgładzonych[127][128]Pomimo faktu, że III Rzesza pozostawała sygnatariuszem szeregu konwencji regulujących statusjeńców wojennych, stosunek Niemców do wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika opierał się przede wszystkim narasistowskich założeniach ideologii nazizmu[129]. Najniżej w hierarchii jenieckiej nazistów znajdowali się natomiast wzięci do niewoli czerwonoarmiści[130].
Według Hitlera i innych przywódców Niemiec wojna była starciem przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było „zniszczenie azjatycko-barbarzyńskiegobolszewizmu” oraz zdobycie tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (niem.Lebensraum)[131]. Według założeń „Generalnego Planu Wschodniego”, terytoria ZSRR miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” zeSłowian oraz nie nadających się dozgermanizowania przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzezniewolniczą pracę). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem niemieckiej i germańskiejkolonizacji. Założenia „Generalnego Planu Wschodniego”, jak również tezy rasowe i polityczne zawarte wMein Kampf, skazywały narody ZSRR na biologiczne wyniszczenie, wysiedlenie lub niewolniczą pracę na rzecz nowych panów[132].
Po wyzwoleniu większość jeńców, którzy wrócili do ZSRR została zesłana dołagrów a ci, którzy je przeżyli byli dyskryminowani jakozdrajcy[133].
W 1943 r. (bitwa stalingradzka, późniejbitwa na łuku kurskim)Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec (na linięŁaby), wschodniej Austrii, wybrzeżyAdriatyku i północnej granicy Grecji. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami wTeheranie,Jałcie iPoczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Wojskowi radzieccy wzięli też udział w walkach poza krajem. Pod koniec wojny poza granicami ZSRR przetransportowani na tereny Francji jeńcy radzieccy 8 maja 1944 roku wzięli udział w masowej ucieczce (łącznie uciekło wówczas 70 osób) i założyli dwie formacje zbrojne: męską „Za Ojczyznę” („За Родину”) i żeńską „Ojczyzna” („Родина”), na której czele stanęłaNadieżda Lisowiec, a po niej –Rozalija Fridzon[134]. W 1944 roku radzieccy partyzanci działali na terenie Polski i Czechosłowacji[135].
Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramachLend-Lease Act[115]. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem[136][137].
W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 10,6 mln żołnierzy[138] oraz 11[139]-15,9 mln cywilów. Liczba ta była wielokrotnie prezentowana jako dowód największego zaangażowania ZSRR w zwycięstwo nad III Rzeszą, jednak część historyków (m.in. Borys Sokołow) uważa, że świadczy ona raczej o nieudolności radzieckiego dowództwa i taktyce „zarzucania Niemców mięsem armatnim”, która, choć okazała się skuteczna, skutkowała poważnymikosztami społecznymi[136][137].
ZSRR starał się rozszerzyć swoją strefę wpływów już od 1946 roku. Przy wsparciu ZSRR, wIranie ogłoszono utworzenie separatystycznejAutonomicznej Republiki Azerbejdżanu[146] iRepubliki Kurdyjskiej. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację w sprawie Iranu i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu, na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Przepaść między ZSRR a Zachodem pogłębiła w dalszym stopniugrecka wojna domowa i zorganizowany przez Sowietówzamach stanu w Czechosłowacji. Wydarzenia te zapoczątkowały okres w historii świata znany jakozimna wojna[147][148].
Ważnym momentem w historii ZSRR była śmierć Stalina – dyktator umarł 5 marca 1953 w wyniku wylewu krwi do mózgu. Po śmierci Stalina były rozpowszechniane różneteorie spiskowe, że „został zamordowany przezŁawrientija Berię”, „otrutywarfaryną”[154], czy „zastrzykiem adrenaliny”[155][156][157][158].
Po śmierci Stalina, w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (nazwa nadana w 1952 roku) rozpoczęła się ponowna walka o władzę. Nowym premierem zostałGieorgij Malenkow. Znaczne wpływy miał jednak Beria. Szef służb bezpieczeństwa rozpoczął szereg potężnych reform; starał się przy tym ukryć własne zbrodnie, przerzucając odpowiedzialność za nie na zmarłego dyktatora[159]. Jednymi z kluczowych decyzji Berii byłaamnestia, która objęła ponad milion więźniów[160] i propozycja likwidacji NRD, która miała być według Berii włączona w skład zjednoczonych, neutralnych Niemiec[161]. Jeden z przywódców partii,Nikita Chruszczow, uznał zjednoczeniowy pomysł zaantykomunistyczny[162]. W celu zablokowania go, Chruszczow sprzymierzył się z Malenkowem i rozpoczął kampanię przeciwko Berii, który miał rzekomo planować wojskowyzamach stanu[163]. 26 czerwca 1953 roku Beria został aresztowany na posiedzeniu Prezydium, a następnie osądzony i stracony wraz z pięcioma bliskimi współpracownikami w grudniu 1953 roku. Jego odsunięcie było ostatnim w historii ZSRR odsunięciem od władzy polityka poprzez egzekucję[164].
Śmierć Berii nie zakończyła batalii o władzę. Władzę objęło kolektywne kierownictwo – Chruszczow, Malenkow iNikołaj Bułganin. Malenkow przedstawiał odmienną od Chruszczowa wizję państwa. Za zwycięstwem Chruszczowa przemówiła zapoczątkowana przez niegoKampania zagospodarowania nieużytków. Miała ona na celu podniesienie produkcji rolnej w ZSRR w latach 1954–1960 poprzez zaoranie nieużytków rolnych, głównie stepów, która początkowo była dużym sukcesem[165]. Na posiedzeniu Komitetu Centralnego rządzącej partii w styczniu 1955 roku, Malenkow został oskarżony o udział w sprawie leningradzkiej i ułatwienie Berii dojścia do władzy. Na posiedzeniu Rady Najwyższej w następnym miesiącu został zdymisjonowany jako premier, a ku zdziwieniu zachodnich obserwatorów, zastąpił go Nikołaj Bułganin[166]. Chruszczow jeszcze przed tym wydarzeniem umocnił swoje wpływy wśród lokalnych przywódców partyjnych[167]. Wraz z dymisją Malenkowa, Chruszczow stał się w praktyce najważniejszą osobą w partii[168]. Sam Malenkow pozostał w rządzie, pełniąc o wiele mniej znaczącą funkcję ministra energetyki[169].
W 1955 r. premierem ZSRR został Nikołaj Bułganin. W następnym roku Nikita Chruszczow naXX Zjeździe KPZR potępił zbrodnie dokonane pod rządami Józefa Stalina[170]. Treść referatu, jaki Chruszczow wygłosił na zjeździe partii, nie wpłynął znacząco na postawy radzieckiego społeczeństwa, wywołał jednakPoznański Czerwiec ipowstanie węgierskie 1956. Pod wpływem tych wydarzeń obrońcy Stalina zorganizowali protesty wGruzji, skąd pochodził dyktator. Protesty przerodziły się w trwające cztery dnizamieszki, w trakcie których protestującyGruzini domagali się dymisji Chruszczowa i zastąpieniu go przez Mołotowa[171]. Po jeszcze większym rozpropagowaniu treści referatu poprzez spotkania partyjne, na których był on odczytywany, radzieccy komuniści potępili Stalina w jeszcze większym stopniu. Niektórzy z nich wezwali nawet do wielopartyjnych wyborów i potępienia samego Chruszczowa. Z drugiej strony zwykli mieszkańcy często lekceważyli informacje o zbrodniach reżimu stalinowskiego i bronili dyktatora, widząc w destalinizacji niepotrzebne grzebanie w historii[171].
Przeciwna Chruszczowowi mniejszość w Prezydium zjednoczyła się w celu odrzucenia reformy Chruszczowa, zmierzającej do decentralizacji kontroli nad przemysłem. W pierwszej połowie 1957 roku, Malenkow, Mołotow i Kaganowicz rozpoczęli działania zmierzające do odwołania Chruszczowa. 18 czerwca na posiedzeniu Prezydium kilku ze stalinowskich przedstawicieli partii zaproponowało odsunięcie Chruszczowa od władzy. Chruszczow wkrótce dowiedział się o planach stalinistów. Określił ich jakoAntypartyjna grupa Malenkowa, Kaganowicza, Mołotowa, Bułganina i Szepiłowa, a na Plenum Komitetu Centralnego KPZR oskarżył o frakcyjność i udział w zbrodniach stalinowskich. Trzech z nich zostało wydalonych z KC i Prezydium, Mołotow został wysłany doMongolii jakoambasador, a reszta objęła stanowiska w obiektach przemysłowych i instytutach znajdujących się daleko od Moskwy[172].
Po wygłoszeniu referatu na XX Zjeździe, zintensyfikował liberalizację ustrojową. Jeszcze pod koniec 1955 roku tysiące więźniów politycznych z łagrów zostało wypuszczonych na wolność, a po powrocie do domu opowiedziało swoje doświadczenia życia obozowego[173]. Pozwolił obywatelom na wyjazdy na Zachód[174], podczas gdy Stalin pozwolił jedynie niewielkiej grupie mieszkańców kraju na wyjazdy poza jego granice (oraz niewielkiej liczbie turystów na odwiedzenie Związku Radzieckiego). Chruszczow nie tylko pozwolił Sowietom na zagraniczne podróże (w samym roku 1957 odbyło je 700 tysięcy obywateli), ale też pozwolił obcokrajowcom na odwiedzenie Związku Radzieckiego. ZSRR dzięki polityce otwarcia stał się przedmiotem ogromnego zainteresowania zagranicznych turystów[175].
Nowy rząd zniósł specjalne trybunały prowadzone przez służby bezpieczeństwa. Trybunały te, znane jakotrojki, często ignorowały procedury prawne. Za rządów Chruszczowa nie doszło do istotnych procesów politycznych. Dysydenci byli zazwyczaj karani jedynie poprzez usunięcie z partii[176]. W 1958 otworzył posiedzenie Komitetu Centralnego, na którym po raz pierwszy prace komisji były podane do informacji publicznej[177].
Tajny referat w połączeniu ze śmiercią polskiego przywódcyBolesława Bieruta wywołał w Polsce i naWęgrzech znaczną falę liberalizacji ustrojowej. Chruszczow zgodził się uznać nowe władze Polski w zamian za zapewnienie ze stronyGomułki o utrzymaniu dotychczasowych relacji polsko-radzieckich[178]. Sytuacja w Polsce na tyle ośmieliła rząd Węgrów, że ci zdecydowali otwarcie przeciwstawić się Moskwie[179]. Masowe demonstracje wBudapeszcie z dnia 23 października przerodziły się w powstanie. Władzę nad powstaniem objęła komunistyczna Węgierska Partia Pracujących z reformatorskim premieremImre Nagy[180]. Stacjonujące w mieście wojska radzieckie starły się z siłami węgierskimi. W walkach zginęły setki osób. Nagy wezwał do zawieszenia broni i wycofania się wojsk radzieckich. Chruszczow początkowo przystał na jego warunki pod warunkiem, że Węgry nie zerwą sojuszu z ZSRR. Sytuacja na krótko uspokoiła się. Do ponownych walk doszło po tym, gdy 30 października Nagy zapowiedział przeprowadzenie pluralistycznych wyborów, a następnego dnia opuszczenieUkładu Warszawskiego. 3 listopada, dwóch członków rządu Nagya powołało na Ukrainie samozwańczy rząd tymczasowy i poprosiło ZSRR o interwencję celem obalenia Nagy[181]. 4 listopada wojsko radzieckie przystąpiło do pacyfikacji wystąpień na Węgrzech. Nagy został aresztowany, a następnie stracony[180].
ZSRR poprawił relacje z Jugosławią. Chruszczow stanął na czele radzieckiej delegacji doBelgradu w 1955 roku[182]. Rozzłościło to ChRL, odrzucającą liberalną wersję komunizmu wdrażaną przez Jugosłowian[183].
Stosunki dyplomatyczne między ZSRR iKubą zostały oficjalnie przywrócone w maju 1960 roku[184]. Dwa lata później Aleksandr Aleksiejew został mianowany radzieckim ambasadorem na wyspie, a rządzony przezFidela Castro kraj stał się jednym z członków bloku wschodniego po inwazji w Zatoce Świń[185]. Ustanowienie bliskich relacji między Kubą a ZSRR doprowadziło do pogorszenia relacji z USA. Relacje między państwami uległy znacznemu pogorszeniu na skutek amerykańskiejinwazji w Zatoce Świń, a także na skutek wznowienia wyścigu kosmicznego spowodowanego przez radziecką misjęWostok 1 (pierwszylot kosmiczny człowieka w kosmos). W odpowiedzi na to pierwsze wydarzenie, Chruszczow zagroził Amerykanom umieszczenie na Kubie radzieckich rakiet, co poskutkowało wybuchemkryzysu kubańskiego. Celem zakończenia kryzysu, 3 czerwca 1961 roku odbył się szczytwiedeński, skutkujący krótkotrwałym złagodzeniem napięć Wschód-Zachód poprzez zakończenie kryzysu kubańskiego i chwilowego odroczenia sprawy Berlina[186]. Chruszczow w ramach porozumienia zgodził się na usunięcie rakiet w zamian za zobowiązanie USA, że nie dokonają one więcej ataku na Kubę, a rząd wycofa swoje MRBM zTurcji iWłoch[187].
Dużym kłopotem dla ZSRR stała się postawa Chin. Mao Zedong dążył do przywrócenia Chinom niektórych terenów odebranych im przez rosyjskichcarów, jednocześnie chcąc otrzymać od ZSRR pomoc materialną. Chruszczow po przejęciu władzy zwiększył pomoc udzielaną Chinom[188]. Radziecki przywódca w trakcie wizyty w Chinach w 1954 roku zgodził się oddać Chińczykom bazy marynarki wojennejLüshunkou iDalian. Chruszczow zgodził się na ten krok pomimo złości, jaką wywołały u niego nalegania Mao, aby Sowieci pozostawili Chińczykom umiejscowiony w portach sprzęt wojskowy[189]. Dużym problemem w relacjach ChRL-ZSRR pozostawały względy ideologiczne – Chińczycy stali na stanowisku, że komunizm należy rozszerzać drogą militarną, Chruszczow natomiast sądził, że najważniejsze jest doścignięcie przez państwa socjalistycznego warunków życia, jakie panują na Zachodzie[190]. Stosunki między krajami gwałtownie pogorszyły się w 1956 roku. Mao rozgniewał się tym, że Chruszczow wygłosiłTajny referat bez uprzedniego poinformowania go o nim[191]. Dwa lata później, w trakcie wizyty Chruszczowa wPekinie, Mao odrzucił jego propozycję współpracy wojskowej[192]. Wkrótce po tym wywołałdrugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej, licząc na storpedowanie działań Chruszczowa zmierzających do polepszenia relacji z USA[193]. Widząc radykalną politykę Mao, Sowieci w 1959 roku wycofali się z pomocy względem Chin[194]. Kryzys w relacjach ZSRR-ChRL odbił się na sytuacji w Europie. Albania opowiedziała się po stronie Chin izerwała sojusz ze Związkiem Radzieckim[195].
Chruszczow początkowo złagodził politykę zagraniczną, ograniczając stan napięcia z USA. Taki stan rzeczy nie potrwał długo, ZSRR i USA prowadziły bowiem politykę remilitaryzacji atomowej i opracowywania broni dalekiego zasięgu. W sierpniu 1957 roku ZSRR z powodzeniem uruchomił pierwszy na świecie międzykontynentalny pocisk batalistyczny (ICBM)[196][197], a w październiku pierwszego satelitę,Sputnika. Wysłanie Sputnika w orbitę rozpoczęło wyścig kosmiczny między ZSRR a USA[198]. Kulminacyjnym momentem wyścigu kosmicznego byłprojekt Apollo[199].
Kryzys berliński w 1961 roku spowodowany był procesem ograniczenia migracji ludności z terenów NRD do Niemiec Zachodnich poprzezBerlin Zachodni[200]. Mimo to setki tysięcy osób wyemigrowało z NRD do RFN[201]. Emigracja spowodowaładrenaż mózgów z NRD do RFN[202]. W odpowiedzi na emigrację, w czerwcu 1961 roku ZSRR wydałultimatum wzywające do wycofania wojsk alianckich z Berlina Zachodniego[203], a po odrzuceniu wniosku, w dniu 13 sierpnia NRD rozpoczęła wznoszeniemuru berlińskiego, który skutecznie zamknął drogę bezpiecznego przedostania się do Niemiec Zachodnich[204].
Chruszczow został odsunięty od władzy 14 października 1964 roku na plenum KC[205]. Jego następcą zostałLeonid Breżniew, który objął stanowisko pierwszego sekretarza. Premierem zostałAleksiej Kosygin[206]. Breżniew odrzucił doktrynę Chruszczowa, praktycznie w każdej dziedzinie, z wyjątkiem kontynuacji sprzeciwu wobec stalinowskich metod terroru i przemocy politycznej[207]. Choć Breżniew zastąpił Chruszczowa na urzędzie sekretarza generalnego partii komunistycznej, nie przejął pełni władzy należącej do polityka. Władza była sprawowana kolektywnie. Aby nie dopuścić żadnego polityka do tak dużej konsolidacji władzy, jak to miało miejsce w przypadku Chruszczowa, jeszcze w 1964 r. plenum KC zakazało jednoczesnego pełnienia funkcji sekretarza generalnego i premiera przez jedną osobę[208]. Breżniew, w odróżnieniu od Chruszczowa, nigdy nie podejmował decyzji pochopnie czy szybko, a wszystkie decyzje konsultował z najważniejszymi oficjelami[209]. W czasach kolektywnych rządów, Breżniew popadł jeszcze w latach 60. w spór z Kosyginem. Breżniew i bardziej twardogłowi członkowie partii nie zgadzali się z forsowanymi przez premierawolnorynkowymi reformami oraz jego łagodnym podejściem do reformpraskiej wiosny[210]. Większą władzę zdobył dopiero w późniejszym czasie, po śmierci Kosygina w 1980 (Kosygina na stanowisku premiera zastąpił bliski współpracownik Breżniewa,Nikołaj Tichonow)[211].
W latach 60. i 70. doszło do poprawy sytuacji gospodarczej kraju. Radzieckie rolnictwo rosło średnio o 3% rocznie, także przemysł odnotował znaczny wzrost. Ósmyplan pięcioletni (1966–1970) przyczynił się do 138% wzrostu liczby fabryk i kopalń w porównaniu do roku 1960. Choć Biuro Polityczne w tym czasie stało się agresywnie antyreformatorskie, liberalnemu Kosyginowi udało się przekonać tę instytucję, jak i Breżniewa, do zastosowania w kraju reform gospodarczych na wzór Węgier. Rządzący na WęgrzechJános Kádár wprowadził w swoim kraju szereg wolnorynkowych reform (Nowy Mechanizm Ekonomiczny)[212]. Śladem Węgier i ZSRR poszła teżPolska pod kierownictwemEdwarda Gierka, który otworzył polską gospodarką na Zachód. Reformy w tym kraju zostały poparte przez Breżniewa. Tempo modernizacji w niektórych zpaństw socjalistycznych spowodowało nawet, że stały się one gospodarczo bardziej zaawansowane aniżeli ZSRR[213]. Polityk nie był natomiast pozytywnie nastawiony do zmian gospodarczych w CzechosłowacjiAlexandera Dubčeka[214]. Liberalizacja gospodarki szła w parze z jej centralizacją – w 1966 roku rząd zniósł regionalne komitety ekonomiczne[215]. W kolejnych latach rząd zezwolił na dopuszczenie w rolnictwie większego stopnia prywatnej działalności. Dekrety z 1977 i 1981 r. zwiększyły powierzchnie prywatnych gruntów uprawnych do pół hektara. Za czasów Breżniewa prywatne grunty stanowiły 30% krajowej produkcji rolnej. Pozytywne rezultaty zwiększenia zakresu prywatnej działalności wywołały głosy o potrzebie zupełnejdekolektywizacji, które zostały przez partię odrzucone z powodu interesów ideologicznych i politycznych[216].
W dziewiątej pięciolatce po raz pierwszy w historii kraju wyprodukowano więcej produktów konsumenckich aniżeli dóbr przemysłowych.Dobra konsumpcyjne takie jak zegarki, meble czy radia były produkowane wręcz w nadmiarze. Polityka ta została stopniowo zahamowana przez twardogłowych polityków[217]. Szybkie tempo rozwoju pierwszego okresu władzy Breżniewa przyczyniło się do polepszenia stopy życiowej obywateli ZSRR[218]. Na reformie Kosygina zyskali szczególnie mieszkańcy mniejszych republik związkowych, zwłaszcza Estonii i Gruzji, a w o wiele mniejszym stopniu Rosji[219]. W latach 1928–1973 Związek Radziecki gospodarczo rósł w tempie, które prawdopodobnie pozwalałoby mu prześcignąć w niedalekiej przyszłości Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone Ameryki. W 1973 roku proces ten został ostatecznie zahamowany, a w kraju rozpoczął się okres gospodarczej stagnacji[220], w którym gospodarka rozwijała się w niewielkim stopniu[221].
Na stagnację gospodarczą, która rozpoczęła się w 1973 roku wpłynął m.in.wyścig zbrojeń między USA a ZSRR, czy włączenie się ZSRR do udziału w handlu międzynarodowym przy jednoczesnym ignorowaniu zmian zachodzących w społeczeństwach zachodnich[222]. Gdy stagnacja jeszcze bardziej pogłębiła się pod koniec lat 70., premier Kosygin przygotował nowy program gospodarczy, mający zwiększyć obowiązki i odpowiedzialność poszczególnych resortów nad gospodarką. Próba reform została zatrzymana wraz ze śmiercią Kosygina[223]. W efekcie jedenasta pięciolatka okazała się porażką, gospodarka osiągnęła tempo wzrostu wynoszącego jedynie 4%. Rządowi udało się uniknąć kryzysu gospodarczego dzięki wymianie handlowej z Europą Zachodnią i światemarabskim[224].
Największą innowacją polityki zagranicznej Breżniewa byłodétente, czyli polityka odprężenia. Pomimo pewnej eskalacji zimnej wojny w ostatnich latach rządów Chruszczowa, przez pierwsze lata rządów Breżniewa relacje radziecko-zachodnie były pozytywne, o czym świadczyPartial Nuclear Test Ban Treaty,SALT I, wymiana handlowa z USA,Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz instalacja czerwonego telefonu między Moskwą aWaszyngtonem. Epoka Breżniewa charakteryzowała się zintensyfikowaną wymianą handlową ze światem zachodnim, podpisywaniem umów dotyczących kontroli zbrojeń, przedwczesnym zapobieganiom kryzysom, budową systemu bezpieczeństwa europejskiego i rozmowami na temat praw człowieka. Z drugiej strony Breżniew dążył do utrzymania wyrównanej siły militarnej pomiędzy USA i ZSRR – wydatki na zbrojenia wzrosły w latach 1965–1970 o 40%. W 1982 roku, a więc w roku śmierci przywódcy, 15% PKB przeznaczono na armię[225].
Dobra współpraca z państwami Europy Zachodniej zaowocowała wezwaniem do zwołania konferencji europejskiej (XXIV Zjazdu KPZR), która zaowocowała podpisaniem przez 33 państwa wHelsinkachAktu końcowego KBWE oraz układuSALT II. W połowie lat 70. stało się jasne, że politykaldétente nie udała się. Przyczyną porażki tej polityki okazała sięwojna wietnamska i wsparcie finansowe dlaVietcongu ze strony ZSRR. Wojna zakończyła się sukcesembloku wschodniego.Wietnam,Kambodża iLaos znalazły się bowiem poza strefą wpływów USA i stopniowo nawiązały z ZSRR sojusze[226]. Przepaść między ZSRR a USA pogłębiła porażka wwyborach prezydenckichGeralda Forda i zwycięstwoJimmy’ego Cartera[227]. W czasie prezydentury Cartera amerykańska polityka zagraniczna okazała się bardziej wrogo nastawiona do Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego (choć prezydent ten podjął próbę zatrzymania finansowania niektórych najbardziej represyjnych klientów reżimówantykomunistycznych) oraz zwiększeniem przez Amerykanów wydatków na armię[228].
Niebieskie krzyżyki to partyzantki antykomunistyczne, a czerwone – prokomunistyczne
Pierwszym kryzysem dla ekipy Breżniewa była seria liberalizujących reform w Czechosłowacji[229]. W lipcu 1968 roku Breżniew publicznie skrytykował czechosłowackie przywództwo jakorewizjonistyczne iantyradzieckie, a w sierpniu pozwolił nainterwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Interwencja i doktryna Breżniewa wywołała protesty dysydentów w różnych krajach bloku wschodniego oraz rządu RumuniiNicolae Ceaușescu[230].
W 1969 roku miał miejsce radziecko-chiński granicznykonflikt nad Ussuri[231]. Dopiero na początku lat 80. Chińczycy i Sowieci wydali wzajemne oświadczenia, wzywające do normalizacji stosunków między oboma państwami. Warunkami podanymi Sowietom przez Chińczyków było zmniejszenie radzieckiej obecności wojskowej na granicy chińsko-radzieckiej, zakończenie poparcia dlawietnamskiej interwencji w Kambodży oraz wycofanie żołnierzy zAfganistanu i Mongolii. Breżniew nie przyjął tych warunków, jednak w trakcie przemówienia zTaszkentu w marcu 1982 roku wezwał do normalizacji stosunków[232].
Po śmierci Leonida Breżniewa na czele ZSRR stanąłJurij Andropow. Był on zagorzałym antystalinistą i przewodniczącymKGB przez większość rządów Breżniewa[234]. W trakcie rządów wyznaczył on na kierownicze stanowiska w KGB kilku reformatorów, z których wielu stało się później najważniejszymi współpracownikamiMichaiła Gorbaczowa[234]. Andropow zapoczątkował nowy etap liberalizacji ustrojowej, pozwalając m.in. na większąwolność prasy i mediów[235]. Choć okres jego rządów był krótki, to udało mu się wywrzeć wpływ na dalszą liberalizację systemową poprzez wprowadzenie na ważne stanowiska kolejnych reformatorów – Michaiła Gorbaczowa,Nikołaja Ryżkowa iJegora Ligaczowa. Poczynił też duży postęp w walce zkorupcją[235]. Sam Andropow jako swojego następcę widział Gorbaczowa, co zostało jednak zakłócone przez zwolenników konserwatywnegoKonstantina Czernienko[235][236]. Gdy Andropow zmarł 9 lutego 1984 roku, jego następcą został Czernienko, który jednak nie był w stanie skonsolidować władzy i objąć kontroli nad organizacją partyjną, która pozostała w strefie wpływów Gorbaczowa. Czernienko zmarł 10 marca 1985 roku, a dzień później jego następcą wybrany został Gorbaczow[237][238].
Gorbaczow objął władzę w ZSRR w chwili stagnacji. Pomimo tego ZSRR pozostawał jednak państwem bardzo stabilnym, które bez reform Gorbaczowa było w stanie wkroczyć w XXI wiek[239]. Nowy sekretarz przeprowadził znaczące przetasowanie personelu kierownictwa KPZR, zmuszając starych konserwatystów do rezygnacji z urzędu[240] i wprowadzając do władz partii szereg działaczy młodego pokolenia. Gorbaczow rozpoczął program liberalizacji strefy życia publicznego, wzywając do ustanowieniapluralizmu socjalistycznego obejmującego wolność słowa i demokratyzację systemową[241]. Polityka ta znana była jakogłasnost, czylijawność[242]. Z reform Gorbaczowa niezadowoleni byli zarówno konserwatyści partyjni, jak i liberałowie skupieni wokółBorysa Jelcyna (który w 1987 roku został odwołany ze stanowiska I sekretarza Komitetu Miejskiego wMoskwie za krytykę rządu)[243]. W 1988 roku Gorbaczow poszedł na dalsze ustępstwa względem liberałów[244], a na 19. Konferencji Partii w tym samym roku skrytykował konserwatywnych przywódców partyjnych –Jegora Ligaczowa,Andrieja Gromyko iMichaiła Sołomiencewa, konserwatyści z kolei skrytykowali Gorbaczowa i jego reformatorów[245]. Konferencja była pierwszym tak istotnym konfliktem wewnątrzpartyjnym od lat 20[245].
Pod koniec lat 80. KPZR zgodziła się na start w wyborach kandydatów niezależnych. W 1989 roku odbyły się demokratyczne wybory, w których obywatele zagłosować mogli zarówno na kandydatów niezależnych (zdobyli oni 20% miejsc), jak i kandydatów wystawionych przez KPZR, konkurujących ze sobą. Większość w wyborach zdobyli przeciwnicy dalszych reform. Jednocześnie podtrzymano system jednopartyjny i nie zgodzono się na działalność innych partii[245][246]. Jeszcze w tym samym roku grupa parlamentarzystów KPZR i niezależnych zawiązało opozycyjną grupę parlamentarną o nazwieMiędzyregionalna Grupa Deputowanych. Grupa stała się tym samym pierwszą opozycją parlamentarną w historii Związku Radzieckiego[247]. W marcu 1990 rokuRada Najwyższa ZSRR zdecydowała o zakończeniu monopolu KPZR i zezwoliła na działalność innych partii. Tym samym ZSRR stał się liberalną demokracją. Na mocy demokratycznych przemian Gorbaczow wybrany został na stanowiskoprezydenta ZSRR i stał się niezależny od Biura Politycznego partii[248].
Demokratyzacja i zwiększenie praw poszczególnych republik spowodowało wzrost tendencji niepodległościowych. W efekcie w 1991 roku odbyło sięreferendum, w którym większość mieszkańców republik związkowych, biorących udział w głosowaniu, opowiedziało się za likwidacją dotychczasowej formuły związku i utrzymaniem jedności w inny sposób. Konserwatywne kręgi KPZR były niezadowolone z wyniku referendum. Przeprowadziły w sierpniu nieudanypucz moskiewski (puczyści na swojego lidera wybraliGiennadija Janajewa), który obalił co prawda na krótko Gorbaczowa, jednak puczystom nie udało się zatrzymaćrozpadu ZSRR. Po tym, jak Gorbaczow powrócił do władzy, zrezygnował z przewodzenia partii i oddał swoje stanowisko partyjneWołodymyrowi Iwaszko. 29 sierpnia tego samego roku partia została rozwiązana po wezwaniu Gorbaczowa do jej samorozwiązania, a parlament rosyjski zadecydował o jej likwidacji, prawnym zakazaniu działalności i zasekwestrowaniu jej majątku. Podobne decyzje podejmowano równolegle w pozostałych republikach radzieckich[249]. Gorbaczow zrezygnował z prezydentury 25 grudnia[250].
ZSRR zgodnie zkonstytucją z 1924 był państwem federalnym, w którym władze lokalne sprawowałyRady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich (na wsiRady Deputowanych Chłopskich). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów niż deputowani robotniczy.
W Związku Radzieckim istniały trzy hierarchie władzy: część prawodawcza reprezentowana przez Radę Najwyższą Związku Radzieckiego, rząd reprezentowany przez Radę Ministrów i Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego (KPZR), jedyną legalną partię i najwyższego decydenta w państwie[256].
Na czele Partii Komunistycznej stał Komitet Centralny, wybrany na Zjeździe lub Konferencji Partii. Z kolei Komitet Centralny wybierałPolitbiuro (zwane Prezydium w latach 1952–1966),de facto najwyższy urząd w ZSRR[257].
W zależności od poziomu konsolidacji władzy było albo Politbiuro jako ciało kolektywne, albo sekretarz generalny, zawsze będący członkiem Politbiura, który skutecznie wiódł partię i kraj (oprócz okresu szczególnej władzy jednostkowej Stalina, raczej sprawowanej bezpośrednio poprzez jego pozycję w Radzie Ministrów niż później po 1941 roku w Politbiurze). Nie było kontroli ze strony ogółu członków, gdyż kluczową zasadą organizacji partii był centralizm demokratyczny, wymagający ścisłego podporządkowania się wyższym ciałom władzy. Wybory były przeprowadzane bez walki wyborczej, poprzez głosowanie na kandydatów zaproponowanych z góry[258][259][260].
Partia utrzymywała swoją dominację nad państwem głównie poprzez kontrolę nad nomenklaturą. Wszyscy wyżsi urzędnicy państwowi i większość deputowanych Rady Najwyższej byli członkami KPZR. Oprócz sterowania samą partią, Stalin w latach 1941–1953, Malenkow w latach 1953–1955 i Chruszczow w latach 1958–1964 byli też premierami. Po wymuszonym odsunięciu Chruszczowa od władzy takie podwójne urzędowanie było zabronione, lecz później sekretarze generalni, przynajmniej przez jakiś okres piastowania stanowiska, zajmowali w dużej mierze ceremonialne stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej, nominalnej głowy państwa. Instytucje na niższych poziomach były nadzorowane i czasami urzędnicy usuwani przez organizacje partyjne wyższego szczebla[261][262].
W praktyce jednak stopień kontroli nad partią mógł być sprawowany poprzez stan biurokracji, szczególnie po śmierci Stalina, i daleki od totalnej, podczas gdybiurokracja dążyła do swoich celów, które czasami były sprzeczne z celami partii. Pomimo faktu, że istnienie frakcji było oficjalnie zabronione, dochodziło do pewnych konfliktów ideologicznych[263][264].
Rada Najwyższa (sukcesor Zjazdu Rad i Centralnego Komitetu Wykonawczego) była nominalnie najwyższym urzędem państwowym przez większość historii radzieckiej[265], z początku działającym jako narzędzie do zatwierdzania i wdrażania wszystkich decyzji podejmowanych przez partię. Władza i funkcje Rady zostały rozszerzone pod koniec lat pięćdziesiątych, a potem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, włączając do zakresu kompetencji tworzenie nowych komisji państwowych i komitetów. Uzyskała dodatkowe uprawnienia do zatwierdzenia pierwszego Planu Pięcioletniego i radzieckiego budżetu państwowego[266]. Rada Najwyższa wybierała Prezydium do sprawowania władzy pomiędzy sesjami plenarnymi[267] (Prezydium pełniło też rolękolegialnej głowy państwa), zazwyczaj zwoływanymi dwa razy do roku, i powoływała Sąd Najwyższy[268], Prokuratora Generalnego[269] oraz Radę Ministrów (przed 1946 rokiem znaną jako Rada Komisarzy Ludowych), kierowaną przez przewodniczącego (premiera) i zarządzającą ogromną biurokracją odpowiedzialną za administrowanie gospodarką i społeczeństwem[267]. Struktury państwowe i partii poszczególnych republik wchodzących w skład ZSRR szeroko rywalizowały ze strukturami instytucji centralnych, chociaż w RFSRR, w odróżnieniu od innych republik, przez większość historii nie było republikańskiej struktury KPZR. Republika była rządzona bezpośrednio przez Partię aż do 1990 roku. Władze lokalne zorganizowane były podobnie jak komitety partyjne w lokalne Rady i komitety wykonawcze. Podczas gdy system państwa był nominalnie federalny, partia była jednolita[270].
Państwowy urząd bezpieczeństwa (KGB i jej poprzedniczki) odgrywał znaczącą rolę w polityce radzieckiej. Był wykorzystywany podczas terroru stalinowskiego. Po śmierci Stalina struktury bezpieczeństwa zostały wzięte pod ścisłą kontrolę partii. Podczas urzędowania Jurija Andropowa jako przewodniczącego KGB w latach 1967–1982 i sekretarza generalnego w latach 1982–1984, urząd brał udział w zwalczaniu opozycji politycznej i utrzymywał rozbudowaną sieć informatorów, umacniając się jako aktor polityczny w pewnym sensie niezależny od struktury państwowo-partyjnej. Kulminacją była kampania antykorupcyjna, biorąca za cel wyższych urzędników partyjnych w późnych latach siedemdziesiątych i wczesnych osiemdziesiątych[271][272][273].
Konstytucje ZSRR, ogłaszane w 1918, 1924, 1936 i 1977 roku[274], nie ograniczały władzy państwowej. Nie istniało żadne formalne rozdzielenie władzy pomiędzy partią, Radą Najwyższą i Radą Ministrów reprezentujących rządzące ośrodki decyzyjne[275]. System był rządzony mniej prawnie, a bardziej poprzez nieformalne zebrania, nie istniał też żaden określony mechanizm sukcesji. Walki o władzę miały miejsce w Politbiurze po śmierci Lenina[276] i Józefa Stalina[277], jak i po odsunięciu od władzy Chruszczowa[278], spowodowane decyzjami i Politbiura i Komitetu Centralnego[279]. Wszyscy liderzy Związku Radzieckiego przed Gorbaczowem zmarli w swoim miejscu pracy, oprócz Gieorgija Malenkowa i Chruszczowa, obu odsuniętych od kierowania partią w wyniku walk wewnętrznych[279].
Między rokiem 1988 i 1990, w obliczu opozycji, Michaił Gorbaczow wprowadził reformy pozbawiające władzy oficjeli partyjnych i czyniące Radę Najwyższą mniej od nich zależną. Wprowadzono Zjazd Deputowanych Ludowych, większość członków którego wybrano w wyborach powszechnych w marcu 1989 roku. Tak wybrany Zjazd obrał Radę Najwyższą, która stała się pełnoetatowym parlamentem, dużo silniejszym niż dotychczas. Po raz pierwszy od lat dwudziestych odmówiono zatwierdzania propozycji partii i Rady Ministrów. W 1990 roku Gorbaczow wprowadził i objął stanowiskoprezydenta Związku Radzieckiego, koncentrując władzę wokół swojego biura wykonawczego niezależnego od partii i przejął osobisty nadzór nad rządem, teraz pod zmienioną nazwą jako Gabinet Ministrów ZSRR[280][281][282][283].
Wzrastały napięcia pomiędzy państwowymi urzędnikami Gorbaczowa, reformistami kierowanymi w Rosji przez Borysa Jelcyna oraz kontrolującymi nowo wybraną Radę Najwyższą Rosyjskiej FSRR i zwolennikami twardej linii w partii. W dniach 19–21 sierpnia 1991 roku ich grupa wszczęła próbę zamachu stanu. Po nieudanym puczu, Rada Państwa Związku Radzieckiego stała się najwyższym organem władzy państwowej w okresie przemian. Gorbaczow zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego, pozostając jedynie na stanowisku prezydenta na końcowe miesiące istnienia ZSRR[284].
Zaznaczyć należy, że jedynie republiki związkowe posiadały zapisane w konstytucji prawo do wystąpienia ze składu ZSRR i skorzystały z niego w 1991 r. Republiki autonomiczne prawa takiego nie posiadały, aczkolwiek niektóre z nich (zwłaszcza Czeczenia, w czasach ZSRR częśćCzeczeńsko-Inguskiej ASRR), korzystając z chaosu politycznego, jaki powstał po rozpadzie Związku Radzieckiego, próbowały (bezskutecznie) uzyskać niepodległość.
ZSRR od samego początku przykładał ogromną wagę do kształtowania zagranicznej opinii publicznej. Ściśle reglamentował dostęp zachodnich dziennikarzy, stosując na szeroką skalę technikidezinformacji,propagandy oraz utrzymując rozbudowaną siatkęagentów wpływu[285]. Nie istniała niezależna prasa, funkcjonowała ścisłacenzura mediów, zaś do kraju wpuszczani byli dziennikarze i pisarze znani z komunistycznych sympatii, w których starano się ich utwierdzać podczas starannie planowanych, propagandowych wycieczek po ZSRR. Wielu z nich publikowało później relacje o charakterzepanegirycznym. Dzięki temu przez wiele lat informacje o naruszeniach prawa człowieka w ZSRR były traktowane sceptycznie, zaś ustrój komunistyczny w wydaniu radzieckim cieszył się poparciem wielu zachodnich intelektualistów[286].
Część z odwiedzających ZSRR sympatyków publikowała krytyczne komentarze (Malcolm Muggeridge[287],Gareth Jones[287],Bertrand Russell[288],André Gide[289]). Spotykały się one jednak z agresywnymi zaprzeczeniami władz ZSRR oraz krytyką proradzieckiej prasy[287], która zarzucała im wyolbrzymianie chwilowych „wypaczeń” ustroju radzieckiego, służenie agenturze państw imperialistycznych lub szkodzenie sprawie światowego ruchu robotniczego[286].
Typowy pokój mieszkalny obywatela ZSRR w latach 50.
Ostatnie lata istnieniaImperium Rosyjskiego i pierwsze lata od powstania ZSRR wiązały się ze spadkiem liczby ludności. Związane było to z dużą liczbą zgonów z okresu wojny światowej, wojny domowej i powojennej klęski głodu, a od czasów stalinizacji też z represjami tego okresu. Liczba zgonów związanych ze stratami w wojnach i klęskach wyniosła 18 milionów[290], a w latach 30., 10 milionów[291]. W wyniku wojny obronnej 1941-45 zginęło 26 milionów mieszkańców kraju[292].
Współczynnik urodzeń w ZSRR spadł z 44 na tysiąc w 1926 roku do 18 w 1974 roku. Związane to było zurbanizacją i rosnącym wiekiem zawierania małżeństw. Współczynnik zgonów spadł z 23,7 na tysiąc w 1926 do 8,7 w 1974 roku. Pod względem położenia geograficznego, liczba urodzeń w południowych republikach Azji Środkowej i na Zakaukaziu była znacznie wyższa niż na północy kraju. Zjawisko to związane było z wolniejszym tempem urbanizacji i tradycyjnym wczesnym zawieraniem małżeństw przez południowców[293].
Zaraz po rewolucji bolszewickiej, duży wpływ na obyczajowość państwa i społeczeństwa miała bolszewicka feministkaAleksandra Kołłontaj, która została komisarzem ludowym ds. społecznych. W początkowych latach istnienia sowieckiej Rosji jej polityka obyczajowa była bardzo liberalna, co było realizacją planów jeszcze sprzed rewolucji, które zakładały przemianę dotychczasowej obyczajowości w nową, pozbawioną elementów rzekomo charakterystycznych dla państw burżuazyjnych. Jedną z podstaw tej polityki byłaemancypacja kobiet, Kołłontaj sama była pierwszą w historii kobietą na stanowisku odpowiadającym ministerialnemu. Zaraz po rewolucji, w grudniu 1917 roku, wprowadzono nowe prawo dotyczącemałżeństw cywilnych irozwodów, które znacząco ułatwiło procedury w tym zakresie dzięki rejestracji małżeństwa i rozwodu w nowo powstałych urzędach stanu cywilnego. 18 listopada 1920 r. zalegalizowano bezpłatnąaborcję na życzenie kobiety, a w 1922 roku nowy kodeks karny odstąpił od karania zahomoseksualizm. W tym czasie pojawiały się także na obrzeżach polityki postulaty wprowadzenia wolnej miłości i niczym nieograniczonych kontaktów seksualnych, ale władze tłumiły te projekty. Zmiany w obyczajowości były także krytykowane przezLenina, który uznał, że zaszły one za daleko. Dopiero po jego śmierci nastąpiła jednak debata nad tymi zagadnieniami, a tzw.sprawa czubarowska stała się dla partyjnych konserwatystów iStalina pretekstem do odwołania liberalnych reform[294].
Plakat z 1925 roku informujący o niebezpieczeństwie związanym zaborcją
W 1917 roku, przed powstaniem bolszewickim, pod względem warunków zdrowotnych obszary Rosji były znacznie w tyle za krajami rozwiniętymi. W 1918 roku powołano Ludowy Komisariat Zdrowia. Ochrona zdrowia miała być kontrolowana przez państwo i bezpłatna dla wszystkich obywateli. Już w okresie po rewolucji wzrosła średnia długość życia, jak uważał twórca ZSRR, Lenin, „Albo wszy pokonają socjalizm, albo socjalizm pokona wszy”[295].
W okresie po rewolucji zwiększyła się długość życia, na przełomie lat 1926–1927 średnia długość życia wzrosła do 44,4 roku (w porównaniu do 32,3 lat trzydzieści lat wcześniej – w okresie carskim). W latach 1958–1959 średnia długość życia wzrosła do 68,6 lat. Wzrost ten postrzegany był przez wielu jako dowód na to, że system socjalistyczny był lepszy od systemu kapitalistycznego. W latach 60. długość życia w ZSRR przekroczyła średnią w USA i przez większość lat utrzymywała się na dość stabilnym poziomie. W latach 70. długość zmniejszyła się nieco, prawdopodobnie na skutek nadużywaniaalkoholu przez wielu mieszkańców[296]. Oprócz tego w latach 70. zwiększył się wskaźnik umieralności niemowląt, związane to było z mniejszym wzrostem urodzeń w europejskiej, bogatszej części kraju i ze zwiększonym wzrostem urodzeń na biedniejszym południu[297].
Artykuł 42. konstytucji z 1977 roku zapewniał wszystkim obywatelom prawo do bezpłatnej ochrony zdrowia i korzystania ze wszelkich instytucji zdrowotnych. NaXIX Zjeździe WKP(b)/KPZR w październiku 1952, minister zdrowia, Jewgenji Chazow oświadczył, że ZSRR ma najwięcej lekarzy i szpitali ze wszystkich państw świata[298].
System oświaty był mocno scentralizowany i powszechnie dostępny dla wszystkich obywateli. Konstytucja zapewniała wszystkim obywatelom prawo do pracy i swobodnego kształcenia zawodowego. Stawiano na kształcenie specjalistyczne w dziedzinieinżynierii oraz propagowano wyższość dziedzinmatematyczno-przyrodniczo-społecznych nadhumanistycznymi.
Przed 1917 rokiem dostęp do edukacji w carskiej Rosji był mocno ograniczony i niedostępny lub ledwo dostępny dla dzieci z rodzin chłopskich i robotniczych. Według szacunków z 1917 roku, 75–85% mieszkańców Imperium było analfabetami.
Pierwszym Komisarzem ds. Edukacji zostałAnatolij Łunaczarski. Łunaczarski kładł duży nacisk na eliminacjęanalfabetyzmu. Osoby, które umiały pisać i czytać, automatycznie zatrudniane były jako nauczyciele, przez co pewien czas w edukacji kładziono większy nacisk na ilość, a nie jakość nauczycieli. W 1940 roku Józef Stalin ogłosił, że analfabetyzm został wyeliminowany. W następstwie II wojny światowej system edukacji został gwałtownie poszerzony.
Kampanię upowszechniania dostępu do nauki kontynuował Nikita Chruszczow. W 1960 roku prawie wszystkie dzieci w ZSRR miały dostęp do edukacji, a wyjątkami były osoby zamieszkujące odległe obszary kraju. Według statystyk z 1986 roku, na 10 000 mieszkańców było 181 studentów, dla porównania w USA było ich 517[299].
We wczesnym okresie istnienia ZSRR, według ideologii wówczas głoszonej przez partię komunistyczną, edukacja miała stać się fundamentem budowy tzw. nowego człowieka[300].
W okresie Imperium Rosyjskiego, Rosyjski Kościół Prawosławny posiadał status oficjalnego kościoła panującej monarchii i dysponował znacznym wpływem na władze państwowe[302]. W bezpośrednim okresie po utworzeniu państwa radzieckiego doszło do walki z tymże Kościołem. Powodem tego było przekonanie rewolucjonistów, że Kościół był sojusznikiem dawnej rządzącej elity[303].
Radzieckie prawo gwarantowało wolność wyznania, co zostało zagwarantowane na mocy konstytucji, równocześnie rządząca partia uważała religię za niezgodną z duchem materializmu naukowego[303]. W praktyce administracja interpretowała to prawo na różne sposoby i ograniczała działalność grup religijnych[303].
Na mocy rozporządzenia Rady Komisarzy Ludowych z 1918 roku, Rosja Radziecka stała się państwem świeckim. Zlikwidowano nauczanie religii w szkołach, zezwalając przy tym na nauczanie religii prywatnie[304].
Kurs wobec organizacji religijnych zaostrzono w okresie stalinizacji kraju, w latach 20. i 30. zamknięto tysiące świątyń. Do 1940 roku zamknięto 90% cerkwi, synagog i meczetów działających w 1917 roku[305]. Sam Stalin, uważając, że antyradzieckość należy do przeszłości, zmienił swoje nastawienie do religii pod koniec lat 30. gdy odszedł od antyreligijnych tez z czasu po rewolucji i przeszedł na pozycje bardziej umiarkowane[306]. Jeszcze bardziej postawę administracji zmieniła inwazja III Rzeszy na ZSRR. Organizacje religijne poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zezwolił na otwarcie szeregu świątyń.Radio Moskwa zaczęło nadawanie programów religijnych, a w Moskwie w 1943 roku odbyło się historyczne spotkanie między Stalinem a metropolitąSergiuszem,locum tenens Patriarchatu Moskiewskiego[306], który został następnie wybrany na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi.
Zaraz po inwazji, Sergiusz potępił Rosjan, którzy podjęli kolaborację z wrogiem i wezwał prawosławnych we wszystkich okupowanych państwach Europy do wspólnej walki z Niemcami[307]. Do listopada 1944 roku otwartych zostało 200 cerkwi[308]. W okresie liberalizacji stosunku do religii zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wszystkich wyznań[309].
Postawa wobec kościołów zmieniła się w latachdestalinizacji, gdy I sekretarzemKCKPZR zostałNikita Chruszczow. W okresie odwilży i odejścia odstalinizmu podkreślonoateizm w programie edukacyjnym, a liczne publikacje państwowe promowały takie poglądy[306]. W tym okresie liczba czynnych cerkwi spadła z 20 000 do 10 000, a liczba synagog z 500 do 97, liczba meczetów zmniejszyła się z 1500 do 500[311].
Autonomię instytucji religijnych zwiększono ponownie w okresieBreżniewa[312]. Relacje między Kościołem Prawosławnym a władzami polepszyły się do tego stopnia, że rząd Breżniewa dwukrotnie uhonorował patriarchęAleksego IOrderem Czerwonego Sztandaru Pracy[313].
Przeprowadzona w 1982 roku ankieta wykazała, że 20% ludności państwa określa się jako aktywnie praktykujących[314]. Relacje z kościołem poprawiły się jeszcze bardziej w okresie rządówGorbaczowa, w 1989 roku legalną działalność mógł wznowićKościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego[315].
Związek Radziecki był bardzo zróżnicowanym etnicznie państwem, w którym mieszkało ponad 100 różnychgrup etnicznych. Każdy obywatel ZSRR miał własną przynależność etniczną, wybieraną przez jego rodziców w chwili gdy ukończył szesnaście lat[317]. Jeśli rodzice nie podjęli takiej decyzji to dziecko automatycznie otrzymywało przydział do narodu ojca.
W rewolucji październikowej brali udział przedstawiciele wszystkich narodów dawnegoImperium Rosyjskiego. Nieproporcjonalnie duży udział mniejszości narodowych można tłumaczyć dyskryminacją w czasach carskich. Lenin nie ufał Rosjanom, wolał opierać się naŁotyszach (z których złożona była jego gwardia przyboczna),Żydach,Gruzinach alboPolakach. Sam zresztą, jako delegat na zjazd partyjny, demonstracyjnie w rubryce narodowość wpisał: „bez narodowości”. Taka polityka spowodowała dość duży udział przedstawicieli mniejszości we władzach, w CzeKa, w nowym aparacie państwowym i nomenklaturze. W obszarach, w których dominowały mniejszości narodowe prowadzono politykękorienizacji, tzn. wprowadzania języków narodowych do szkół i urzędów w miejsce rosyjskiego, m.in. utworzono dwie polskie autonomie:Marchlewszczyznę iDzierżowszczyznę, zaś na terenie Ukraińskiej SRRprowadzono szeroko zakrojoną politykę ukrainizacji.
Nikita Chruszczow w 1961 stwierdził, że powstał nowy naród –naród radziecki.
W 1991 roku całkowitą liczbę ludności szacowano na 293 miliony. Według szacunków z 1990 roku, większość stanowiliRosjanie (50,78%), za nimi byliUkraińcy (15,45%) iUzbecy (5,84%)[318].
Polityka wspierania mniejszości narodowych uległa zmianie w latach 30. w obliczu planów wojennych. Stalin, nawiązując do tradycji carów, polecił przywrócić część rosyjskiej tradycji w wojskowości, kulturze i życiu społecznym. Akcja ta osiągnęła kulminację w latach 40. jako kampaniaantykosmopolityczna: skierowana w pierwszym rzędzie przeciwko Żydom, ale także obejmująca wynajdywanie rzekomego pierwszeństwa i wyższości Rosjan w różnych dziedzinach nauki i kultury. Rozpoczęto także preferowanie szkolnictwa rosyjskojęzycznego i rusyfikację.
W okresie kolektywizacji okazało się, że chłopi niektórych narodowości stawiali większy opór niż rosyjscy. Wywołało to odwet ze strony władz:głód na Ukrainie miał charakter eksterminacji, wielu działaczy partyjnych stracono pod zarzutemburżuazyjnego nacjonalizmu, rozstrzelano lub zastraszono wielu ukraińskich artystów[319]. Również Polacy stali się obiektem prześladowań: wielu zesłano, polskie okręgi autonomiczne, gazety i szkoły zamknięto.
Rubel z 1947 roku i informacje zapisane na nim w 15 różnych językach
Rząd kierowany przez Lenina dał małym grupom językowym własne systemy piśmienne[320]. Rozwój systemów mniejszych języków okazał się sukcesem, choć niektóre błędy nie zostały poprawione ze względu na różnice między poszczególnymi dialektami w ramach jednego języka[321]. Gdy danemu językowi przyznano system zapisu, automatycznie osiągał on status języka urzędowego[322].
Istniały przypadki, w których rząd wycofywał się z wielojęzycznej polityki, miało to miejsce szczególnie w czasach stalinowskich, gdy najmniej używane języki przestały być nauczane w szkołach, a zamiast tego uczniowie uczyli się w języku rosyjskim[323].
Najczęściej używanym językiem kraju byłjęzyk rosyjski, któryde facto pełnił rolę „języka komunikacji etnicznej” używanego do komunikowania się między poszczególnymi grupami etnicznymi. Oficjalnie status języka urzędowego całego kraju uzyskał dopiero w 1990 roku[324]. W 1990 roku 75% mieszkańców mówiło w językachsłowiańskich, 8% w językachindoeuropejskich innych niż słowiańskie, 12% wjęzykach ałtajskich, 3% wjęzykach uralskich, 2% wjęzykach kaukaskich[325].
Kultura ZSRR w ciągu siedemdziesięciu lat istnienia państwa przechodziła kilka etapów.
Początkowo z nowym państwem utożsamiali się zarówno artyści awangardowi (futuryzm,konstruktywizm,abstrakcjonizm), którzy byli przekonani, że rewolucja w sztuce jest związana z rewolucją społeczną, jak i twórcy o przekonaniach komunistycznych, preferujących tradycyjne formy (określający się jako „proletariaccy”). W kraju założono liczne czasopisma kulturalne przeznaczone dla klasy robotniczej, takie jak m.in.Kultura proletariacka, w której publikowano wiersze autorstwa robotników[326]. Jeszcze w 1917 roku, za czasów istnienia Rosji Radzieckiej utworzono organizację kulturalnąProletkult. Inspiracją tejże organizacji miały być dokonania białoruskiego pisarzafantastyki naukowejAleksandra Bogdanowa sprzed czasów rewolucji październikowej. Bogdanow założył grupęNaprzód, która zajmowała się promowaniem kultury wśród robotników. Jednym z inicjatorów utworzenia Proletkult był dramaturgAnatolij Łunaczarski. Na cześć Łunaczarskiego w latach 70. jego imieniem nazwano planetoidę(2446) Lunacharsky. Do utworzenia Proletkultu doszło na spotkaniu we wrześniu 1917 roku, w którym udział wzięło dwieście organizacji kulturalnych. Pomysł tejże organizacji starano się też przenieść do innych państw, na II kongresieMiędzynarodówki Komunistycznej w 1920 powołano do życia Międzynarodowe Biuro Proletkultu, które jednak wkrótce zawiesiło działalność. Grupa została rozwiązana w okresie stalinizmu w 1932 roku[327][328].
Do 1929 roku panowała względna wolność, przez co artyści eksperymentowali z różnymi stylami. Na skutek tego miało dojść do utworzenia charakterystycznego stylu sztuki radzieckiej. Sam Lenin chciał, aby sztuka stała się szeroko dostępna, z drugiej strony wielu artystów krytykujących bolszewików musiało opuścić kraj[329]. Rząd promował różne trendy. W sztuce, literaturze, edukacji pojawiły się radykalne eksperymenty. W tym czasie aktywni byli komunistyczni pisarze, tj.Maksim Gorki iWładimir Majakowski. Na początku lat 30. władze potępiły zbyt daleko idące poszukiwania jakoformalizm i określiły preferowany wzorzec jakorealizm socjalistyczny (według formułysocjalistyczna w treści, ludowa w formie). Utworzono wtedy oficjalne związki pisarzy, kompozytorów, architektów itp., zrzeszające uznanych artystów – partyjnych oraz tolerowanychpoputczików. Artyści, których prace miały wydźwięk niezgodny z państwową ideologią albo krytykujących władze, pozbawiano możliwości tworzenia. Jednocześnie w kraju pozostawała część niezależnych artystów, tj.Michaił Bułhakow, twórca książkiMistrz i Małgorzata[330]. Dużym wpływem cieszył sięfilm. Najwybitniejszym reżyserem tego okresu byłSiergiej Eisenstein.
Po okresie stalinowskim, w wyniku odwilży 1956 r., pojawili się kolejni niekonformistyczni twórcy, jakBułat Okudżawa,Włodzimierz Wysocki, a także duchowni, jak duszpasterz inteligencji moskiewskiej, ks.Aleksandr Mień. Zniesiono cenzurę i ponownie zezwolono na uprawianie sztuki eksperymentalnej. Rząd rozluźnił nacisk na socrealizm, a w literaturze coraz więcej twórców przestało kłaść główny nacisk na problemy budowy socjalizmu. Zamiast tego zajęto się problemami dnia codziennego. W tym czasie tworzył m.in.Jurij Trifonow. W architekturze ery Chruszczowa skoncentrowano się na wzornictwie funkcjonalnym i zrezygnowano z bardzo mocno zdobionego stylu epoki stalinowskiej. W drugiej połowie lat 80., w okresie politykipieriestrojki igłasnosti prowadzonej przezMichaiła Gorbaczowa, znacznie rozszerzono swobody wypowiedzi w mediach, jak i kulturze[331].
Klub robotniczy w Moskwie z 1929 roku utrzymany w stylukonstruktywizmu
Rewolucja rosyjska wytworzyła dla teatru rosyjskiego masową widownię. Rząd zachęcał do tworzenia nowych form teatru, a w 1918 roku został on znacjonalizowany i podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Oświaty. Po rewolucji założono wiele nowych teatrów m.in. Arenę Proletkultu w 1918, Wielki Teatr Dramatyczny w 1919 (Piotrogród), Teatr im. Meyerholda w 1920 i Teatr Rewolucji w 1922 (Moskwa). Zakładano teatry mniejszości narodowych, teatry młodzieży, robotnicze i dla dzieci. Oprócz klasyki do repertuaru wprowadzono przedstawienia współczesne. Pierwszą prawdziwie radziecką sztuką ogłoszonoMisterium-buffoWładimira Majakowskiego, dzieło to stało się elementem nowej dramaturgii[332].
Metoda Meyerholda zakładała nowatorskie techniki treningu aktorskiego, zwane przez niegobiomechaniką, które były wypadkową inspiracji teatrem Wschodu, sportem i naukową refleksją nad ludzkim ciałem[334]. Meyerhold w swoich dziełach inspirację czerpał z technikcyrkowych ifarsowych chwytówkomediidell’arte. Zrezygnował z klasycystycznego podziału na scenę i widownię. Między widzów wypuszczał podesty do grania, na których umieszczano metalowe sekwencje wykorzystywane przez aktorów, statystów natomiast umieszczał zarówno na scenie i widowni. W czasie spektaklów niekiedy korzystano z produkcji filmowych. Warstwę dźwiękową tworzyłjazz, łoskot maszyn czy gra naakordeonie[335].
Teatr nawiązujący do kultury proletariackiej miał promować idee rewolucji bolszewickiej, a obszarem twórców tego nurtu było organizowanie imprez masowych i świąt rewolucyjnych[326][336]. Do stylistyki teatru proletkulturackiego nawiązywali inni twórcy spoza ZSRR, np. w okresie międzywojennymErwin Piscator iBertolt Brecht w Niemczech, a w okresienazizmu w tymże kraju do teatru proletkultu nawiązywały masowe widowiska. W USA elementy tegoż teatru przyjąłClifford Odets i jegoGroup Theatre zNowego Jorku[337].
W latach stalinizmu rozwinęły się tendencje realistyczne oparte na modelu Stanisławskiego[333]. Zarzucono też model teatru kultury proletariackiej.
Pod koniec istnienia ZSRR nastąpiła ostra polaryzacja stanowisk, narodziły się nowe struktury życia teatralnego i nowe formy organizacyjne teatru, tj. teatry impresaryjne i antrepryzy. Inspiracją dla nowych artystów stali się twórcy z lat 70. i 80[333].
Związek Radziecki stał się pierwszym krajem, który przyjąłgospodarkę planową, gdzie produkcja i dystrybucja towarów była scentralizowana i kierowana przez rząd. Od restrykcyjnego planowania władze odeszły po stratach wojennych okresu wojny domowej, przyjęto wówczas bardziej liberalną gospodarkę mieszaną, która utrzymała się do czasów stalinizmu. Do ponownej liberalizacji doszło w okresie destalinizacji, a w okresie Gorbaczowa doszło do transformacji gospodarczej w stronękapitalizmu.
ZSRR duży nacisk kładł na naukę i technologię, najwybitniejsze radzieckie osiągnięcia w dziedzinie technologii, jak np. produkcjapierwszego na świecie sztucznego satelity, były owocem prac wojska[338].
Pierwszym wariantem gospodarki przyjętym przezRFSRR (a więc największego z tworów, które znalazły się w 1922 roku w składzie ZSRR) byłkomunizm wojenny, zakładającynacjonalizację przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz likwidację prywatnych przedsiębiorstw. Komunizm wojenny miał pełnić tymczasową funkcję[339]. Polityka ta wzorowana była na polityce Niemiec z okresu I wojny światowej oraz na koncepcjach teoretycznychLouisa Blanca[340].
Polityka ta zakładała monopolizację produkcji, nacjonalizację przedsiębiorstw powyżej 5 osób, wymianę pieniężną zamienić miała wymiana towarowa (znaczenie pieniądza zostało zniszczone na skutek szalejącej w Rosjihiperinflacji), a według niektórych planów miał on zostać zlikwidowany w ogóle[344]. Wprowadzono też obowiązek pracy[345].
Polityka komunizmu wojennego załamała się na skutek strat spowodowanych przez wojnę domową. W 1921 roku komunizm zastąpiono Nową Polityką Ekonomiczną, w ramach której ponownie zalegalizowano wolny handel i wprowadzono prywatną własność w mniejszych przedsiębiorstwach. Efektem polityki NEP-u było przekazanie drobnych przedsiębiorstw w ręce prywatne orazspółdzielcze. Sam Lenin uważał NEP jako odwrót od socjalizmu[346], pozostanie przy NEP-ie argumentował tym, że był to inny od dotychczas znanego rodzaj kapitalizmu – kapitalizm państwowy, będący ostatnim etapem kapitalizmu przed ewolucją w socjalizm[347]. Dla Lenina i jego zwolenników NEP był środkiem tymczasowym. Polityka ta wzbudziła dużą niechęć wśród lewicowej opozycji wewnątrz partii bolszewickiej, która krytykowała politykę gospodarczą za rezygnację z kontroli państwa i wprowadzenie elementów kapitalistycznych[92].
Po śmierci Lenina, Lew Trocki i Józef Stalin nie zgadzali się w jaką stronę powinna iść gospodarka. Trocki, wspierany przez partyjną lewicę, wierzył, że socjalizm w Rosji musi zostać zachowany, a państwo powinno przejąć całość gospodarki. Stalin natomiast uważał, że ZSRR powinien zachować gospodarkę kapitalistyczną w czym został poparty przezkonserwatywnych członków partii. Stalin wygrał walkę o przywództwo w partii, a po pokonaniu trockistów zmienił swoje poglądy gospodarcze i wdrożył pierwszy plan pięcioletni[348].
W okresie przejęcia władzy przez Stalina i pokonania Lewicowej Opozycji, w okresie 1928–1929 porzucono politykę NEP-u i rozpoczęto politykę pełnego planowania i kolektywizacji rolnictwa. Nowa polityka już w 1930 roku przyczyniła się do zwiększenia kapitału towarowego i zdolności przemysłu ciężkiego[91]. Jednym z głównych motorów industrializacji stało się przygotowanie do wojny, co związane było z brakiem zaufania do zewnętrznego świata kapitalistycznego[349]. W konsekwencji ZSRR został przekształcony z państwaagrarnego w potęgę przemysłową. W efekcie po II wojnie światowej kraj stał się nowym supermocarstwem[114].
Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa wojskowo-przemysłowego. Zgodnie z założeniami komunizmu gospodarka była planowana, a plany pięcioletnie opracowywałGospłan – Państwowy Komitet Planowania. Gospodarka została prawie w całości znacjonalizowana. Kierunek polityki nie był wytyczany przez zapotrzebowanie społeczne, lecz przez potrzeby wojska. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowane było kosztem konsumpcji i ograniczenia spożycia[105]. W celu zwiększenia wydajności rozpowszechniono „socjalistyczne współzawodnictwo pracy”, co w praktyce wymuszało na pracownikach stałe przekraczanie norm[111].
W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe i spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione, nie realizując własnej polityki produkcji, sprzedaży czy cenowej, a jedynie wykonując zadania ustalane przezGospłan. Pieniądz stracił swoją funkcję określania wartości towarów (była ona ustalana centralnie za pomocącen urzędowych) i stał się nominalnym narzędziem księgowym.
W latach 1928–1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie[111]. Wzrosła produkcja surowców przemysłu ciężkiego. W 1928 roku poziom ich produkcji osiągnął 111% w porównaniu do 1913 roku, w 1933 roku wyniósł już 281%, a w 1938 już 658%. Największy przyrost ilościowy zaobserwował przemysł –stalowy iwęgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były zawyżane[111]. Na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzeniaRWPG.
Według Stevena Rosefielda w okresie stalinizmu poziom życia obywateli kraju zmniejszył się ze względu na despotyzm Stalina[350].
W wyniku II wojny światowej radzieckainfrastruktura i gospodarka doznały ogromnych zniszczeń i wymagały obszernej rekonstrukcji[113].
Od 1930 roku do lat 80. polityka gospodarcza zmieniła się w niewielkim stopniu. Gospodarka była planowana poprzez plany pięcioletnie. Wszystkie kluczowe decyzje podejmowane były przez przywódców politycznych[91].
Po utworzeniu bloku wschodniego, eksport i transakcje zewnętrzne ZSRR gwałtownie wzrosły. Wpływ gospodarki światowej na ZSRR był ograniczany poprzez ustalanie cen krajowych i państwowy monopol na handel zagraniczny[351].
Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję. System określano jako „gospodarkę planową” lub „nakazowo-rozdzielczą”, to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletniepiatiletki miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet PlanowaniaGospłan, a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957–1965 lokalne rady gospodarcze tzw.sownarchozy).
W czasie wyścigu zbrojeń okresu zimnej wojny, gospodarka obciążona była wydatkami wojskowymi, na rzecz których mocno lobbowała biurokracja. W tym czasie kraj stał się największym eksporterem broni doTrzeciego Świata. Znaczna ilość radzieckich zasobów przeznaczana była na pomoc dla innych państw socjalistycznych[113].
Większość podstawowych usług była finansowana przez państwo, były to m.in. edukacja i opieka zdrowotna. W sektorze produkcji nad produkcją dóbr konsumpcyjnych dominował przemysł ciężki i obronny[352].
Choć statystyki gospodarcze i tempo rozwoju trudno dokładnie oszacować[353][354], przez większą część istnienia kraju, do lat 80., gospodarka rozwijała się. W latach 50. i 60. gospodarka doświadczyła relatywnie szybkiego wzrostu, a ZSRR doganiał gospodarki Zachodu[355]. Tempo rozwoju spadło w latach 70., choć gospodarka rozwijała się nadal[91].
Od czasów kolektywizacji katastrofalny pozostawał stan rolnictwa. Uspołecznione gospodarstwa rolne w postacikołchozów lubsowchozów kontrolowały 99% ziemi ornej w ZSRR. W ramach uspołecznionej gospodarki pozostawiono pracownikom tzw. działki przyzagrodowe których areał wynosił niespełna 1% ziemi. Drażliwy temat, jakim było prywatna produkcja rolna, rzadko był poruszany na łamach prasy radzieckiej. Dla ideologii ważniejsze był publikacje o „bohaterskich sukcesach rolnictwa uspołecznionego”. Mimo to w marcu 1975 r. ukazał się artykuł informujący czytelników, że 27% łącznej wartości produkcji sowieckiego rolnictwa (ok. 32,5 mld ówczesnych dolarów) wytwarza sektor prywatny – działki przyzagrodowe. Również sowiecki rocznik ekonomiczny z 1973 r. stwierdzał, że w ujęciu wartościowym prywatni producenci wiejscy dostarczali 62% krajowej produkcji ziemniaków, 32% innych warzyw i owoców, 47% jaj oraz 34% mięsa i mleka[356].
W 1987 roku w ramachpieriestrojki, Gorbaczow starał się zreformować i ożywić gospodarkę kraju. Zliberalizował on kontrolę rządu nad przedsiębiorstwami, choć dalej pozostawały one państwowe[91][357].
W 1987 roku ekonomistaNikołaj Szmielow, w opublikowanym na fali pieriestrojki artykule, podsumował gospodarkę ZSRR jako„deficytową, niezbilansowaną praktycznie we wszystkich dziedzinach, niemożliwą do sterowania, nie poddającą się planowaniu oraz odrzucającą postęp technologiczny” oraz wskazał następujące kluczowe problemy, które do tego prowadzą[358]: głęboko zakorzenione administracyjne spojrzenie na gospodarkę, przekonanie o wszechwiedzy organizacji i niechęć do samodzielnych ocen stanu gospodarki na każdym ze szczebli; lęk przed naruszeniem dogmatów ideologicznych i zarzutami o wprowadzanie rozwiązań „kapitalistycznych”[358][359].
Gospodarka ZSRR z czasem coraz bardziej pogrążała się w zadłużeniu zewnętrznym – m.in. wobecKlubu Londyńskiego w wysokości ponad 70 mld dolarów (spłacone w 2010 roku),Paryskiego (ponad 20 mld dolarów, spłacone w 2006 roku[360]) – oraz wewnętrznym – w 2012 roku nadal niespłacone pozostawały obligacje o wartości 789 mld dolarów[361].
Przez większy okres po II wojnie światowej aż do rozwiązania kraju, gospodarka radziecka według wskaźnikaPKB była drugą co do wielkości na świecie, a od połowy lat 80. do 1989 roku była trzecią gospodarką świata[362]. W ujęciu per capita PKB ZSRR znalazł się za krajami tzw. Pierwszego Świata (bogatego zachodu)[363].
Plakat poświęcony AerofłotowiRadziecki helikopterMi-10 w latach 70. XX wieku
W ZSRR znajdowało się 7192lotnisk, z czego 1163 posiadało nawierzchnie utwardzane, a 33 miało pasy startowe o długości więcej niż 3659 metrów[364]. Lotniska nie były jednak dostatecznie nowoczesne. Jedynym w pełni skomputeryzowanym lotniskiem byłport lotniczy Moskwa-Szeremietiewo[365].
Za wszystkie linie lotnicze odpowiedzialne było Ministerstwo Lotnictwa Cywilnego[366].Aerofłot miał monopol na cały transport powietrzny[367].
W latach 20. i 30. realizowano Pierwszy Plan Pięcioletni dla lotnictwa cywilnego. Jego celem miało być „pozbycie się jego zależności względem zagranicy”. Cel nie został osiągnięty, a przemysł lotniczy przez większą część istnienia kraju dostosowywał do lotnictwa radzieckiego wzorce przyjęte na Zachodzie. W wyniku planu zwiększono jednak liczbę maszyn i personelu lotniczego. Przed wprowadzeniem planu istniało dwanaście fabryk maszyn lotniczych, w wyniku planu ich liczba wzrosła do 31[368], a liczba samolotów wzrosła z 608 do 2509[369].
Flaga Aerofłotu
Większość badaczy pozostaje zgodna co do tego że po 1959 roku rozwój Aerofłotu był imponujący jednakże w dziedzinie innowacji technologicznych Aerofłot pozostawał w tyle za konkurencją z Zachodu[370].
Dekret prezydencki z 1990 roku pozwolił na otworzenie w czerwcu 1990 roku działalności linii lotniczej ASDA a wkrótce zezwolono na działanie w ZSRR linii lotniczych pochodzących z zagranicy co poważnie osłabiło pozycję Aerofłotu. Na początku lat 90. od Aerofłotu odłączyły się sekcje republikańskie choć linia przetrwała do czasów obecnych[371].
W chwili największego rozwoju, kraj posiadał sieć rurociągową o długości 82 000 km do transportu ropy naftowej i 265 000 km do gazu ziemnego. Pod koniec lat 70.rurociągi ZSRR były najdłuższymi na całym świecie. Dystans transportu wzrósł z 80 km w roku 1970 do 1910 km w 1980 i 2350 km w roku 1988[372]. Problemem stała się konserwacja rurociągów, co prowadziło do częstych awarii[373].
ZSRR posiadał 147 400 kilometrów nieprzemysłowychlinii kolejowych. Wśród nich znajdowało się 53 900 kilometrów linii zelektryfikowanych[375].
Po zakończeniu II wojny światowejtransport kolejowy ZSRR stał się jednym z najbardziej rozwiniętych na świecie i pozostawił w tyle odpowiedniki w krajachPierwszego Świata. Linie rozrastały się przez cały okres istnienia państwa, w okresie 1965-80 nawet o 639 kilometrów na rok (w tym samym roku na zachodzie stan transportu kolejowego pogarszał się lub ulegał stagnacji). Po raz pierwszy w historii Rosji zbudowano infrastrukturę kolejową na Syberii[376].
W latach 80. wydajność kolei w ZSRR przewyższyła wydajność w USA. Linie kolejowe w ZSRR były wówczas najczęściej używanymi na świecie[377][378].
W czasach ZSRRmetro uznane było za najszybszy i najtańszy środektransportu miejskiego. Wybudowano 20 systemów metra na terenie całego kraju, a kolejnych 9 pozostawało w trakcie konstrukcji w chwili rozwiązania kraju. Kolejne 20 stacji budowanych było w 1985 roku[379].
Kraj posiadał sieć dróg o długości 1 757 000 km. W tym utwardzonych było 1 310 600 km dróg, natomiast 446 400 kilometrów stanowiły drogi gruntowe. W porównaniu do Zachodu,transport drogowy odgrywał stosunkowo małą rolę w gospodarce. Według Martina Croucha, transport drogowy stanowił jedynie 14% rozmiaru transportu kolejowego. Dopiero pod koniec istnienia kraju władze położyły większy nacisk na budowę i utrzymywanie dróg[380]. W latach 80. w sektorze transportowym zatrudnionych było 13 milionów pracowników, z czego 8,5 miliona pracowało w transporcie drogowym. W 1982 roku inwestycje w tej branży wzrosły trzykrotnie w stosunku do roku 1960 i ponad trzydziestokrotnie do 1940[381][382].
W 1975 r. jedynie 8% wiejskich domostw posiadało samochód[383]. W latach 70. produkcja samochodów znacznie wzrosła. W latach 1924–1971 ZSRR wyprodukował 1 milion pojazdów, już pięć lat później osiągając liczbę 2 milionów[384].
Obywatele ZSRR dwa razy częściej niż mieszkańcy państw zachodu korzystali z autobusów, pociągów i metra[385]. Przez większość czasu swojego istnienia, transport autobusowy w ZSRR kontrolowany był przez regionalne lub republikańskie oddziały Ministerstwa Transportu. Jako żekolej była bardziej przyjazna środowisku i zużywała mniej paliwa, władze skupiały się na budowie pojazdów napędzanych elektrycznie[386]. W połowie lat 80. utworzono program dotyczący sprężonego gazu do napędzania autobusów. Do 1988 r. 1,2 procentautobusów napędzane było gazem, natomiast 30 procent korzystało zoleju napędowego[387].
Państwo posiadało 26 głównych portów (z których 11 byłoportami rzecznymi). Portów łącznie było 70, lecz nie dorównywały one światowym standardom[388]. W północno-wschodniej części ZSRR większość portów zostało zamkniętych z powodu zimnego klimatu[389].
ZSRR miał linię brzegową o długości 42 777 kilometrów[390] i 1565 statkówmarynarki handlowej. Przemysł morski należał do Ministerstwa Marynarki Handlowej.
Imperium Rosyjskie skupiało się na powstawaniu nowych obiektów budowy okrętowej, a nie na powiększaniu swojej marynarki handlowej. Politykę tę kontynuowano w przedwojennym ZSRR. 85 procent statków handlowych floty rosyjskiej zostało zbudowanych za granicą[potrzebny przypis].
W czasach reżimu stalinowskiego marynarka handlowa była ignorowana, a ZSRR handlował głównie ze swoimi sąsiadami. Później ZSRR zaczął handlować także z państwami Azji. W 1953 roku rozpoczęto handel z krajami niekomunistycznymi, których większość znajdowała się na innych kontynentach. Marynarka handlowa powiększyła się z 2 milionów we wczesnych latach 50. do 12 milionównośności statku w 1968 r. Do 1974 r. wartość ta sięgnęła 14,1 miliona (co stanowiło około 3 procent sumy światowej). Ze 114 milionów ton przewiezionych przez marynarkę handlową w 1974 r., 90 milionów stanowiłeksport iimport[391].
Mimo że radziecka marynarka handlowa była w porównaniu do zachodu Europy i USA przestarzała technologicznie, wciąż przyciągała ona znaczną ilość ładunku[392]. Pod rządami Gorbaczowa kraj stał się największym na świecie kupcem nowych statków. Ze względu na wielkość swojej floty, Związek Radziecki opowiadał się za tradycyjnymi wolnościami na morzu[393].
Nostalgia za ZSRR jest częstym zjawiskiem we współczesnej Rosji i pozostałych krajachWspólnoty Niepodległych Państw oraz Rosjan urodzonych poza granicami ZSRR (w tym w Izraelu, USA, Kanadzie itd.). Nostalgia obejmuje tęsknotę za systemem politycznym, społecznym, bezpieczeństwem socjalnym epoki, kulturą okresu lub po prostu za estetyką epoki. Często nostalgia za ZSRR związana jest ze wspomnieniami z dzieciństwa i młodości. Zjawisko nostalgii za ZSRR jest zjawiskiem kontrowersyjnym, które obejmuje szeroki wachlarz poglądów.
Według badań przeprowadzonych w 2011 roku, jeden na pięciu Rosjan pragnie ponownie żyć w Związku Radzieckim. Liczba ta wzrosła z 16% do 20%. Liczba Rosjan, którzy chcą utworzenia federacji z Ukrainą, Białorusią i Kazachstanem, wynosi 37%[394].
Sukcesja po ZSRR w odniesieniu do 15 państw poradzieckich jest złożona. Jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczonoWspólnotę Niepodległych Państw[6][7][8][9][10]. Wyjątkowe znaczenie ma Federacja Rosyjska, która zachowała wszystkie nieruchomości poradzieckich ambasad, stałe miejsce ZSRR wRadzie BezpieczeństwaONZ i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych[5]. Za sukcesorów ZSRR zasadniczo nie są uważane kraje bałtyckie, którede iure zachowały oficjalną ciągłość z republikami sprzed włączenia ich do ZSRR w 1940 roku. Pozostałe 11 krajów uważanych jest za niepodległe państwa będące następcami ZSRR[395].
Idea nowego Związku została wprowadzona w życie w postaciZwiązku Rosji i Białorusi, który jest w fazie luźnej konfederacji i składa się na razie tylko z dwóch byłych republik radzieckich.
Państwo Związkowe Rosji i Białorusi powstało 2 kwietnia 1997 roku na bazie stworzonego wcześniej (2 kwietnia 1996 roku) Stowarzyszenia Rosji i Białorusi. Idea jego utworzenia należała do prezydenta BiałorusiAleksandra Łukaszenki.
W 2014 rokuWładimir Putinaneksją Krymu przystąpił do próby odzyskania wpływów rosyjskich tamże. Może to być uznane za kolejną próbę odbudowy ZSRR.[397] Mimo fali sprzeciwu międzynarodowego, kontrola nad półwyspem nie została zwrócona stronie ukraińskiej. Co więcej, Rosja rozpoczęła licznedziałania hybrydowe mające na celu destabilizację Ukrainy. Wszystko to zakończone zostało rozpoczęciem 24 lutego 2022 roku pełnoskalowejinwazji na Ukrainę[398].
↑Przed powstaniem radzieckiej domeny w ZSRR istniało tylko kilka stron internetowych, głównie należących do szkół wyższych. Obecnie, pomimo formalnego rozpadu ZSRR w grudniu 1991, domena jest ciągle używana i nadal rejestrowane są w niej nowe strony, głównie w Rosji.
↑Powierzchnia zmieniała się na przestrzeni czasu, największą miało w 1941, a najmniejszą w ostatnich 4 dniach istnienia, kiedy ograniczało się do Kazachstanu.
↑Klaus vonK.BeymeKlaus vonK.,On Political Culture., Cham: Springer International Publishing, 2013,ISBN 3-319-01558-3,OCLC875630598 [dostęp 2019-12-08]. Brak numerów stron w książce
↑Peter.P.RutlandPeter.P.,The politics of economic stagnation in the Soviet Union. The role of local party organs in economic management, Cambridge: Cambridge University Press, 1993,ISBN 978-0-511-87790-2,OCLC726823999 [dostęp 2019-12-08]. Brak numerów stron w książce
↑WilliamW.TaubmanWilliamW.,Khrushchev, Moskva: Molodai︠a︡ gvardii︠a︡, 2005,ISBN 5-235-02838-4,OCLC68190525 [dostęp 2019-12-08]. Brak numerów stron w książce
↑Yaacov.Y.Ro’iYaacov.Y.,Jews and Jewish life in Russia and the Soviet Union, Ilford, Essex, England: F. Cass, 1995,ISBN 0-7146-4619-9,OCLC31170792 [dostęp 2019-12-08]. Brak numerów stron w książce
↑Kulisy hiszpańskiego kryzysu rządowego, „Nowy Przyjaciel Ludu: pismo polskokatolickie w południowej części Wielkopolski”, 24 (60), Polona.pl, 25 maja 1937, s. 1 [dostęp 2025-01-04].
↑StanisławS.PawłowskiStanisławS.,Geografia dla II klasy gimnazjalnej, Lwów–Warszawa: Książnica-Atlas, 1938, s. 27 [dostęp 2025-01-04].
↑Np.Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej Bartosza Kaczorowskiego (2015) czyZwiązek Sowiecki wobec koncepcji federacyjnych w Europie Środkowo-Wschodniej 1941-1948 Henryka Bartoszewicza (1995).
↑Ludowy Komisarjat Spraw Zagranicznych,Rosja sowiecka a Polska, Moskwa: Wydawnictwo Ludowego Komisarjatu Spraw Zagranicznych, 1921, s. 3, 23 [dostęp 2025-01-04].
↑Jak wie każdy czytelnik pism drukowanych w Polsce, przejęte z rosyjskiego terminy „Sowiety”, „sowiecki”, zostały usunięte z oficjalnego użytku przez rządzące sfery komunistyczne. Wprowadzono natomiast ukuty w okresie rewolucji rosyjskiej (1919?) termin „radziecki”, będący przekładem z rosyjskiego przymiotnika „cоветский” – „związany z radą, z radami” (cовет „rada”). (…) Wprowadzenie po r. 1944 przymiotnika „radziecki” było zaprzeczeniem dwudziestokilkoletniej tradycji polskiej: do owej daty terminy Sowiety, sowiecki były – komunistów nie licząc – wyłączne. Nie kłóciło się to z duchem języka polskiego od kilku stuleci polszczyzna, mimo fal uzasadnionego lub nieuzasadnionego puryzmu, „czyścicielstwa”, wykazuje wyrazistą skłonność do przejmowania słów obcych dla zawartej w nich barwy stylowej lub kolorytu lokalnego. Na tym tle ustalenie się w Polsce terminów Sowiety, sowiecki, było całkowicie zrozumiałe, tym bardziej, iż komunistom nigdy administracyjnie nie zabraniano stosowania terminów Związek Rad, radziecki. co dawało dostateczny wyraz tradycyjnemu liberalizmowi. Stanisław Westfal,Radziecki, czy sowiecki,Kultura 1950/07/33-08/34 s.204-209wersja zdigitalizowana.
↑ВалерійВ.ДротенкоВалерійВ.,Примітки перекладача: «Совєцький», а не «Радянський» Союз, [w:] Як Україна перетворилася на країну з ринковою економікою та демократією [How Ukraine became a market economy and democracy] [online], 2013 [zarchiwizowane zadresu 2014-11-05].
↑Np. w Gazecie Codziennej, Ilustrowanym Kurierze Codziennym, Polsce Zbrojnej, Kurierze Warszawskim, Nowym Dzienniku, Gońcu Sieradzkim, Nowym Przyjacielu Ludu.
↑Np.Związek Sowiecki występuje w uzasadnieniu odznaczenia wojskowego opisanego jakoKrzyż Kampanii Wrześniowej 1939 r., ustanowiony dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Obczyźnie z dnia 1 września 1984 r. dla upamiętnienia walk stoczonych w obronie całości i niepodległości Rzeczypospolitej podczas kampanii wojennej z Niemcami i Związkiem Sowieckim we wrześniu i październiku 1939 r. i nadawany żołnierzom Wojska Polskiego, a także innym osobom, które brały udział w walkach na lądzie, morzu i w powietrzu, oraz tym, którzy wspomagali walczących, Dz. U. z 1992 r., Nr 90, poz. 451 ze zm.
↑Informator Warszawy, Warszawa: Związek Zawodowy Pracowników Niewidomych RP, 1946, s. 4 [dostęp 2025-01-04].
↑Po 33 sesji ONZ, „Dziennik Związkowy = Polish Daily Zgoda: an American daily in the Polish language – member of United Press International”, 71 (6), Polona.pl, 9 stycznia 1979, s. 4 [dostęp 2025-01-04].
↑V.N.V.N.BanderaV.N.V.N.,New Economic Policy (NEP) as an Economic Policy, „Journal of Political Economy”, 71 (3), czerwiec 1963, s. 265–279,JSTOR: 1828984(ang.).
↑Vladimir P. Timoshenko, Agricultural Russia and the Wheat Problem. Stanford, CA: Food Research Institute, Stanford University, 1932; s. 86.
↑Sheldon L. Richman „War Communism to NEP: The Road from Serfdom.” The Journal of Libertarian Studies V, no. 1 (1981): (4 marca 2009), 93.
↑abcdefgPaul RP.R.GregoryPaul RP.R.,The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–220,ISBN 0-521-53367-8,OCLC57253629.
↑abService, Robert (1997). A History of Twentieth-Century Russia. Cambridge, MA: Harvard University Press. s. 124–125.ISBN 0-674-40348-7.
↑Richard Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2005, s. 459–460.
↑Leksykon bitew świata, Wyd. Almapress, Warszawa 2004.
↑Tung, William L. (1968). The political institutions of modern China. Springer publishing.ISBN 90-247-0552-5, 9789024705528. s. 92.
↑Enrique Krauze:Mexico: biography of power: a history of modern Mexico, 1810–1996, s. 418, Harper Collins 1998.
↑RichardR.PipesRichardR.,Rosja bolszewików,WładysławW.Jeżewski (tłum.), Warszawa: MAGNUM, 2005, s. 517–518,ISBN 83-89656-15-9,OCLC69466391.
↑RichardR.PipesRichardR.,Rosja bolszewików,WładysławW.Jeżewski (tłum.), Warszawa: MAGNUM, 2005, s. 520,ISBN 83-89656-15-9,OCLC69466391.
↑David RD.R.MarplesDavid RD.R.,Historia ZSRR od rewolucji do rozpadu,IrenaI.Scharoch, wyd. 2 popr., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2011, s. 109,ISBN 978-83-04-05052-5,OCLC802168759.
↑Janusz JanickiLewacy 1981, Książka i Wiedza s. 91.
↑Janusz Janicki,Lewacy, Książka i Wiedza, 1981, s. 92.
↑abcNorman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026.ISBN 83-7006-883-9.
↑abcdePaul Johnson: Historia świata od roku 1917 do lat 90. Londyn: Puls Publications Ltd., 1992, s. 356, 363, 370, 403–405.ISBN 0-907587-79-8.
↑Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji. Wyd. Kindle. Magnum, 2008, s. loc. 211-14.ISBN 978-83-89656-38-4.
↑Sven Anders Hedin, Folke Bergman (1944). History of the expedition in Asia, 1927-1935, Part 3. Stockholm: Göteborg, Elanders boktryckeri aktiebolag. s. 113–115.
↑Great Britain. Foreign Office (1997). British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print: From 1940 through 1945. Asia, Part 3. University Publications of America. s. 401.ISBN 1-55655-674-8. Retrieved 2010-10-28.
↑abWheatcroft, S.G.; Davies, R.W.; Cooper, J.M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review. s. 30–32.ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑abcEncyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona, 2007, s. 322–323 (tom 2).ISBN 978-83-01-15175-1.
↑Laurence Rees: Hitler i Stalin Wojna Stulecia. Warszawa: Prószyński, 1999, s. 27.ISBN 83-7469-183-2.
↑Laurence Rees: Hitler i Stalin Wojna Stulecia. Warszawa: Prószyński, 1999, s. 29.ISBN 83-7469-183-2.
↑abH.P. Willmott, R. Cross, C. Messenger, Andra världskriget, s. 98.
↑abEncyklopedia II wojny światowej nr 10..., s. 174.
↑Mark Sołonin: 23 czerwca Dzień M. Poznań: Rebis, 2008, s. 413.
↑Vadim Erlikman: Poteri narodonaseleniia v XX veke: spravochnik. 2004. Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources.ISBN 5-93165-107-1. Brak numerów stron w książce
↑Liczbę tę jako najmniejszą możliwą podaje Andrzej Witkowicz w:Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923. (Warszawa: BibliotekaLe Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 476).
↑Schmitz, David F. (1999). „Cold War (1945–91): Causes [entire chapter]”. In Whiteclay Chambers, John. The Oxford Companion to American Military History. Oxford University Press.ISBN 0-19-507198-0.
↑Burkitt, Laurie; Scobell, Andrew; Wortzel, Larry M. (lipiec 2003).The lessons of history: The Chinese people’s Liberation Army at 75. Strategic Studies Institute. s. 340–341.ISBN 1-58487-126-1.
↑Jonathan Brent, Vladimir Naumov,Stalin’s Last Crime: The Plot Against the Jewish Doctors, 1948–1953, HarperCollins, 2003.ISBN 0-06-019524-X.
↑Elez Biberaj,Albania and China (Boulder: Westview Press, 1986), s. 27.
↑Byrd, Peter (2003). „Cold War (entire chapter)”. In McLean, Iain; McMillan, Alistair. The concise Oxford dictionary of politics. Oxford University Press.ISBN 0-19-280276-3. R.
↑Chruszczow, Nikita S, [w:] (red.) Kaczorowski Bartłomiej, Encyklopedia Popularna PWN, wydanie 32, wyd. naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 147.
↑Chruszczow Nikita, [w:] (red.) Krystyna Donabidowicz i Elżbieta Spadzińska–Żak, Słownik historii Polski i świata, wyd. Videograf II, Katowice 2000/2001, s. 423.
↑Chruszczow, Nikita S, [w:] (red.) Jacek Fronczak, Encyklopedia historii świata dla całej rodziny, wyd. Readr’s Digest, Warszawa 2001, s. 101.
↑Sakwa, Richard. Soviet Politics in Perspective. 2nd ed. London – N.Y.: Routledge, 1998.
↑Law, David A. (1975). Russian Civilization. Ardent Media. s. 193–194.ISBN 978-0-8422-0529-0.
↑IlyaI.ZemtsovIlyaI.,Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika, New Brunswick, N.J., U.S.A.: Transaction Publishers, 1989, s. 325,ISBN 978-0-88738-260-4,OCLC18105747.
↑Knight, Amy (1995). Beria: Stalin’s First Lieutenant. Princeton University Press. s. 5.ISBN 0-691-01093-5.
↑Jerry F.J.F.HoughJerry F.J.F.,How the Soviet Union is Governed,MerleM.Fainsod,MerleM.Fainsod, Cambridge: Harvard University Press, 1979, s. 486,ISBN 0-674-41030-0,OCLC4504691.
↑Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. s. 378.ISBN 0-14-103797-0.
↑Joseph Marie Feldbrugge, Ferdinand (1993). Russian Law: The End of the Soviet System and the Role of Law. Martinus Nijhoff Publishers. s. 205.ISBN 0-7923-2358-0.
↑White, Stephen; J. Gill, Graeme; Slider, Darrell (1993). The Politics of Transition: Shaping a post-Soviet Future. Cambridge University Press. s. 108.ISBN 978-0-521-44634-1.
↑„The Soviet Polity in the Modern Era”. Great Russian Encyclopedia (Bol’shaya Rossiyskaya Enciklopediya Publisher) 1: 742. 2005.
↑P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. s. 315–319.ISBN 0-202-24165-3.
↑P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. s. 313–315.ISBN 0-202-24165-3.
↑RichardR.SakwaRichardR.,Soviet Politics in Perspective, London ; New York: Routledge, 1998, s. 106,ISBN 0-415-07153-4,OCLC50295867.
↑Kucherov, Samuel (1970). The Organs of Soviet Administration of Justice: Their History and Operation. Brill Archive Publishers. s. 31.
↑Polmar, Norman (1991). The Naval Institute Guide to the Soviet. United States Naval Institute. s. 1.ISBN 0-87021-241-9.
↑McCauley, Martin (2007). The Rise and Fall of the Soviet Union. Pearson Education. s. 490.ISBN 0-582-78465-4.
↑Vincent Daniels, Robert (1993). A Documentary History of Communism in Russia: From Lenin to Gorbachev. University Press of New England (UPNE). s. 388.ISBN 0-87451-616-1.
↑abTony Judt: Historia niedokończona. Francuscy intelektualiści 1944–1956. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012.ISBN 978-83-62467-91-4. Brak numerów stron w książce
↑André Gide: Powrót z ZSRR. Biblioteka Polska, 1937. Brak numerów stron w książce
↑Mark Harrison (18 July 2002). Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945. Cambridge University Press. s. 167.ISBN 978-0-521-89424-1.
↑Geoffrey A. Hosking (2001). Russia and the Russians: a history. Harvard University Press. s. 469.ISBN 978-0-674-00473-3.
↑Geoffrey A. Hosking (2006). Rulers and victims: the Russians in the Soviet Union. Harvard University Press. s. 242.ISBN 978-0-674-02178-5.
↑Pejovich, Svetozar (1990).The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems. Springer Science+Business Media. s. 130.ISBN 978-0-7923-0878-2.
↑Law, David A. (1975).Russian Civilization. Ardent Media. s. 300–301.ISBN 0-8422-0529-2.
↑abcEaton, Katherine Bliss (2004). Daily life in the Soviet Union. Greenwood Publishing Group. s. 285–286.ISBN 0-313-31628-7.
↑Silvio Ferrari; W. Cole Durham, Elizabeth A. Sewell (2003).Law and religion in post-communist Europe. Peeters Pub & Booksellers. s. 261.ISBN 978-90-429-1262-5.
↑Nahaylo, Bohdan & Victor Swoboda (1990). Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR. London: Hamish Hamilton. s. 144.ISBN 0-02-922401-2.
↑Mark D. Steinberg; Catherine Wanner (2008-10). Religion, morality, and community in post-Soviet societies. Indiana University Press. s. 6.ISBN 978-0-253-22038-7.
↑McKay, George; Williams, Christopher (2009). Subcultures and New Religious Movements in Russia and East-Central Europe. Peter Lang. s. 231–232.ISBN 3-03911-921-4.
↑abSłownik pisarzy rosyjskich,FlorianF.Nieuważny (red.), Warszawa: Wiedza Powszechna, 1994,ISBN 83-214-0961-X,OCLC69315807. Brak numerów stron w książce
↑Florian Nieuważny: Słownik pisarzy rosyjskich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1994.ISBN 83-214-0961-X. Brak numerów stron w książce
↑Diane Koenker, William G. Rosenberg, Ronald Grigor Suny: Party, state, and society in the Russian Civil War: explorations in social history. Indiana University Press, 1989.ISBN 978-0-253-20541-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑'On the other hand...’ See the index of Stalin and His Hangmen by Donald Rayfield, 2004, Random House.
↑abChristopher Innes: Teatr po I i II wojnie światowej. W: Historia teatru. John Russel Brown (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 391–393.ISBN 83-06-00252-0.
↑Encyklopedia szkolna WSiP: Literatura. Wiedza o kulturze. Anna Szymanowska (red.). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2006, s. 524–525.
↑Christopher Innes: Teatr po I i II wojnie światowej. W: Historia teatru. John Russel Brown (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 391–393.
↑Party, state, and society in the Russian Civil War: explorations in social history,DianeD.Koenker,William GW.G.Rosenberg,Ronald GrigorR.G.Suny, Bloomington: Indiana University Press, 1989,ISBN 978-0-253-20541-4,OCLC19518595(ang.). Brak numerów stron w książce
↑Christopher Innes: Teatr po I i II wojnie światowej. W: Historia teatru. John Russel Brown (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 393–395.ISBN 83-06-00252-0.
↑Kenez P.: Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Warszawa: Bellona, 2006, s. 61.ISBN 978-83-11-11031-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 530–531.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 535.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 536–538.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 545.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 541.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Riasanovsky N. V., Steinberg M. D.: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 511.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑New economic policy and the politprosvet’s goals. Lenin V.I. Collected Works v. 44. s. 159.
↑Sheldon L. Richman „War Communism to NEP: The Road from Serfdom.” The Journal of Libertarian Studies V, no. 1 (1981): (2009), 94.
↑Sheila Fitzpatrick, The Russian Revolution (New York: Oxford University Press, 1984), 115.
↑EvanE.MawdsleyEvanE.,The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953, Manchester, England: Manchester University Press, 1998, s. 30,ISBN 0-7190-4600-9,OCLC39822910.
↑StevenS.RosefieldeStevenS.,Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s, „Europe-Asia Studies”, 48 (6), Taylor & Francis, Ltd., wrzesień 1996, s. 959–987,JSTOR: 152635, Cytat: „The new evidence shows that administrative command planning and Stalin’s forced industrialisation strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin’s despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov’s relatively favourable characterisation of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.”(ang.).
↑IMF and OECD (1991). A Study of the Soviet Economy 1. International Monetary Fund. s. 9.ISBN 0-14-103797-0.
↑AbramA.BergsonAbramA.,How Big was the Soviet GDP?, „Comparative Economic Studies”, 39 (1), 1997, s. 1–14,DOI: 10.1057/ces.1997.1,ISSN0888-7233.
↑MarkM.HarrisonMarkM.,„Soviet Economic Growth Since 1928: The Alternative Statistics of G. I. Khanin, „Europe–Asia Studies”, 45 (1), 1993, s. 141–167,DOI: 10.1080/09668139308412080.
↑The Strange Death of Soviet communism: A Postscript,Nikolas K.N.K.Gvosdev, New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers, 2008,ISBN 1-4128-0698-4,OCLC190877088. Brak numerów stron w książce
↑Smith Henryk,Rosjanie, wydawnictwo Myśl, s. 44–45.
↑Hanson, Philip. The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR from 1945. London: Longman, 2003.
↑abNikołaj Szmielow. Awansy i dołgi (Авансы и долги). „Nowyj Mir”, 1987.brak numeru strony
↑Jak pisze Nikołaj Szmielow, jeszcze w 1986 roku w mediach radzieckich zdarzały się propagandowe kampanie piętnujące np. przydomowe ogródki czy „spekulantów”, obchodzących system centralnego skupu produkcji rolnej z kołchozów i zakaz jej lokalnej sprzedaży.
↑Buhler, Konrad G. (2001). State Succession and Membership in International Organizations. Legal Aspects of International Organization Series. Volume 38. Martinus Nijhoff Publishers. s. 164.ISBN 978-90-411-1553-9.
Шафиркин, Б.И, „Единая Транспортная Система СССР и бзаимодействие пазличных видов транспорта” (Unified Transportation System of the USSR and interaction of various modes of transportation), Москва, Высшая школа, 1983.
RichardR.PipesRichardR.,Rosja bolszewików,WładysławW.Jeżewski (tłum.), Warszawa: Magnum, 2005,ISBN 83-89656-15-9,OCLC69466391. Brak numerów stron w książce
RichardR.PipesRichardR.,Rewolucja rosyjska,TadeuszT.Szafar (tłum.), Warszawa: PWN, 1994,ISBN 83-01-11521-1,OCLC69600798. Brak numerów stron w książce
Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie (1985). Soviet and East European Transport Problems. Taylor & Francis.ISBN 978-0-7099-0557-8.
Comrie, Bernard (1981). The Languages of the Soviet Union. Cambridge University Press (CUP) Archive.ISBN 978-0-521-29877-3.
DenisD.JanzDenisD.,World Christianity and Marxism, New York: Oxford University Press, 1998,ISBN 0-19-511944-4,OCLC830561567.
David StuartD.S.LaneDavid StuartD.S.,Soviet Society under Perestroika, wyd. Completely rev. ed, London: Routledge, 1992,ISBN 978-0-415-07600-5,OCLC51023552.
Rayfield, Donald (2004). Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him. Viking Press.ISBN 978-0-375-75771-6.
Simon, Gerard (1974). Church, State, and Opposition in the U.S.S.R.. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.ISBN 978-0-520-02612-4.
World Bank and OECD (1991). A Study of the Soviet economy 3. International Monetary Fund.ISBN 978-92-64-13468-3.
Palat, Madhavan K. (2001). Social Identities in Revolutionary Russia. UK: Palgrave.ISBN 978-0-333-92947-6.
Medvedev, Roy; Medvedev, Zhores (1978),Khrushchev: The Years in Power, W.W. Norton & Co.
William Taubman,Khrushchev: the man and his era, wyd. 1. publ. as a Norton paperback, New York: Norton, 2003,ISBN 978-0-393-32484-6.
Tompson, William J. (1995),Khrushchev: A Political Life, St. Martin’s Press,ISBN 978-0-312-12365-9.
Zubok, Vladislav (2007),A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev, University of North Carolina Press,ISBN 978-0-8078-5958-2.
The War That Never Ends: New Perspectives on the Vietnam War,David L.D.L.Anderson,JohnJ.Ernst, Lexington, Ky.: University Press of Kentucky, 2007,ISBN 978-0-8131-2473-5,OCLC145733022. Brak numerów stron w książce
John LewisJ.L.GaddisJohn LewisJ.L.,The Cold War: A New History, New York: Penguin Press, 2005,ISBN 1-59420-062-9,OCLC61303540. Brak numerów stron w książce
Service, Robert (2009).History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd.ISBN 0-14-103797-0.
Economic Disasters of the Twentieth Century,Michael JM.J.Oliver,Derek HowardD.H.Aldcroft, Cheltenham, UK: Edward Elgar Publishing, 2007,ISBN 1-84844-158-4,OCLC165928865. Brak numerów stron w książce
McCauley, Martin (1997).Who’s who in Russia since 1900. Routledge.ISBN 0-415-13898-1.
McCauley, Martin (2008).Russia, America and the Cold War, 1949–1991. Pearson Education.ISBN 1-4058-7430-9.
.svg)
.svg)
.jpg)
.jpg)
