Ptaki podczas budowy gniazda sporą część czasu spędzają na kąpieli i czyszczeniu piór
Zimorodek zwyczajny[13][14], zimorodek (Alcedo atthis) – gatunek niewielkiegoptaka rybożernego z podrodzinyzimorodków (Alcedininae) w rodziniezimorodkowatych (Alcedinidae).
Nazwę „zimorodek” w języku polskim próbowano wywieść od „ziemio-rodek”, czyli „rodzący się w ziemi”[15], gdyż ptak ten zakłada często gniazdo w norze w urwisku nad rzeką, czasem dość daleko od brzegu[16]. Tłumaczenie to jednak nie jest poprawne, gdyż nazwa ptaka nie łączy się z „ziemią”, a „zimą” (ptak jakoby „rodził się” w zimie)[15].
zimorodek (zwyczajny),zimorodek[13] (A. atthis atthis) – płn.-zach. Afryka i płd. oraz wsch. Hiszpania na wschód doBułgarii,Afganistanu i płn.-zach.Indii, następnie na płn. do środ.Syberii i płn.-zach.Chin; zimuje na południe poEgipt, płn.-wsch.Sudan,Oman iPakistan
Na obszarach o łagodnym klimacie przez cały rok, zimorodek nie podejmuje wędrówek, jednak na terenach, gdzie rzeki i zbiorniki wodne zamarzają zimą, ptaki te podejmują wędrówki po sezonie lęgowym. Większość ptaków zimuje w południowych częściach obszaru lęgowego, jednak nieliczne z nich przelatują nadMorzem Śródziemnym na południe do Afryki, a ptaki ze wschodniego zasięgu swojego występowania doAzji Południowo-Wschodniej. Zimorodki odbywają wędrówki głównie nocą, a niektóre populacje z Syberii muszą pokonać dystans niemal 3000 km pomiędzy terenami lęgowymi a zimowiskami[19].
Zimorodek jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie, Azji i północnej Afryce, głównie na południe od równoleżnika 60°N. Jest powszechnym gatunkiem lęgowym na większości swojego rozległego zasięgu w Europie, w północnej Afryce głównie zimuje, jednak nieliczne populacje odbywają lęgi na wybrzeżuMaroka iTunezji. W regionach o klimacie umiarkowanym, zimorodek zasiedla czyste, wolnopłynące strumienie i rzeki oraz jeziora z brzegami silnie porośniętymi roślinnością. Odwiedza zarośla i krzewy ze zwisającymi gałęziami blisko płytkiej, otwartej wody, w której żeruje. W zimie chętniej żeruje na wybrzeżach, często w estuariach, czy zatokach oraz wzdłuż skalistych wybrzeży. Populacje tropikalne spotykane są przy wolno płynących rzekach, nadnamorzynowymi strumieniami, czy na bagnach[19].
Zimorodki są ważnymi elementami ekosystemów i dobrymi bioindykatorami zdrowia społeczności słodkowodnych. Najwyższe gęstości ptaków lęgowych notowane są w siedliskach z czystą wodą oraz drzewami i krzewami na brzegach, co ułatwia obserwację ofiar. Siedliska wybierane przez zimorodki mają również najwyższą jakość wody, więc obecność tego ptaka potwierdza normę jakości wody[20].
W Polsce to nieliczny[21] (niegdyś nieliczny lub średnio liczny[22]) ptak lęgowy, spotyka się go na całym niżowym obszarze kraju. W latach 2008–2012 jego liczebność na terenie kraju szacowano na 2500–6000 par[23]. Liczebność zimorodków wykazuje silne fluktuacje, co w dużej mierze zależy od przeżywalności tych ptaków w czasie surowych zim[23].
Zimorodek, miedzioryt kolorowany (Johann Daniel Meyer, 1748)[26]
Długość ciała około 16 cm; masa ciała samców z podgatunkuatthis 23–35 g, z podgatunkuispida 29–45 g, z podgatunkubengalensis 19–40 g, masa ciała samic z podgatunkuatthis 30–35 g, z podgatunkuispida 34–46 g, z podgatunkubengalensis 20–30 g[17]; rozpiętość skrzydeł 24–26 cm[27]. Niewielki ptak z nieproporcjonalnie dużą głową, długim dziobem i krótkim ogonem. Głowa i dziób są niemal długości tułowia[16]. Z wierzchu niebieski (grzbiet jasnoniebieski, skrzydła z zielonkawym odcieniem; barwa w pewnym stopniu zależy od oświetlenia), od spodu pomarańczowy z białym gardłem. Policzek ikantarekpomarańczowe,biała plama z boku szyi[28][29]. Wokresie lęgowym samica ma żuchwę przynajmniej w 2/3 zabarwioną różowawo-pomarańczowo, natomiast dziób samca jest cały czarny lub z niewielką ilością różowego przy nasadzie żuchwy[30]. Młode ptaki obu płci mają cały czarny dziób, brązowe znaczenia na piersi i ciemny wierzch stóp[30]. Głos to przenikliwy gwizd, często wydawany w locie[29][28]. Mimo jaskrawego ubarwienia, trudno go zauważyć, kiedy czatuje nieruchomo nad wodą i często zdradza swoją obecność właśnie głosem[28].
Istotnymi aspektami siedliska zimorodka są nieruchome lub delikatnie płynące wody obfitujące w małe ryby, a także trzcina, sitowina lub przybrzeżne krzewy z wystającymi gałęziami[17][31]. Przebywa też nad strumieniami, małymi rzekami, kanałami i rowami melioracyjnymi, a także nad jeziorami, stawami i zalanymi żwirowniami[17]. Niezbędnym elementem siedliska zimorodka są również odpowiednie skarpy na czas sezonu lęgowego, ale miejsca gniazdowania mogą być oddalone o ponad 250 m od wód, w których ptak ten zdobywa pożywienie[17][31]. Podczas zimy staje się bardziej przybrzeżny, częściej występuje u ujścia rzek, w portach i na skalistych wybrzeżach morskich[17]. W tropikalnych regionach swojego zasięgu przebywa w dolnym biegu rzek z gęsto pokrytymi roślinnością brzegami, w potokach wśródnamorzynów, nabagnach i zalanych łąkach oraz nawet w dużych ogrodach[17]. We wschodniej części swojego zasięgu wchodzi w kontakt z kilkoma innymi podobnymi gatunkami zimorodków, co może ograniczyć wybór jego siedliska[17].
Zimorodek jest ptakiem silnie terytorialnym. Ponieważ każdego dnia musi przyjmować pokarm o masie równej około 60% masy jego ciała, ważne jest, aby miał kontrolę nad odpowiednim odcinkiem rzeki. Przez większość roku prowadzi samotny tryb życia, dnie spędzając w gęstej roślinności. Jeśli na jego terytorium pojawi się inny zimorodek, ptaki mogą ze sobą walczyć, chwytając jeden drugiego za dziób i próbując przytrzymać go pod wodą. Zimorodki dobierają się w pary jesienią, ale każdy ptak zachowuje oddzielne terytorium, o średniej długości co najmniej jednego kilometra, maksymalnie do 3,5 km, a terytoria są łączone dopiero na wiosnę[19].
Zaloty są inicjowane przez samca, który ściga samicę, nieustannie ją nawołując, a następnie karmi ją rytualnie, po czym następuje najczęściej kopulacja[32].
Gniazdo znajduje się w norze wykopanej przez obydwa ptaki pary, w niskim stromym brzegu rzeki, a niekiedy w kamieniołomie lub innym odsłonięciu terenu. Nora ma gładkie ściany i niewielki spad. Ma średnio 60–90 cm długości i jest zakończona powiększonąkomorą[32]. Nora jest początkowo czysta, jednak z czasem gromadzą się w niej odpadki z pozostałości po rybach orazwypluwki[33].
Jaja z kolekcji muzealnej
Zimorodek składa zazwyczaj od dwóch do dziesięciu śnieżnobiałych jaj o przeciętnej szerokości 1,9 cm, długości 2,2 cm i masie około 4,3 g, z czego 5% stanowi skorupka[34]. Z jednego lub dwóch jaj w większościlęgów nie wykluwają się pisklęta, ponieważ rodzic nie jest w stanie ich przykryć. Obie płci wysiadują jaja w ciągu dnia, ale nocą tylko samica. Wysiadujący ptak zamiera w bezruchu z głową skierowaną ku wyjściu, po wypluciu wypluwki zawsze rozbija ją dziobem na kawałki. Pisklęta są gniazdownikami, wykluwają się po 19–20 dniachinkubacji. Bezbronne pisklęta pozostają w gnieździe przez kolejne 24–25 dni, niekiedy dłużej[19]. Gdy podrosną wystarczająco, młode ptaki będą podchodzić do wejścia do gniazda na karmienie[33]. W trakcie sezonu para może wyprowadzić dwa, a niekiedy trzy lęgi[32].
Pierwsze dni dla opierzonych, młodocianych ptaków są najbardziej niebezpieczne. Podczas pierwszych nurkowań do wody, około czterech dni po opuszczeniu gniazda,podloty mogą nasiąknąć wodą i utonąć[19]. Wiele młodych ptaków opuszczając terytoria rodziców nie umie jeszcze łowić ryb i tylko około połowy z nich przetrwa dłużej niż tydzień lub dwa. Większość zimorodków umiera z powodu wychłodzenia lub z braku pożywienia, a sroga zima może zabić wysoki odsetek ptaków. Powodzie występujące latem mogą zniszczyć gniazda lub utrudnić połowy ryb, co sprawia, że wiele ptaków umiera z głodu. Tylko jedna czwarta młodych dożyje sezonu lęgowego w kolejnym roku, jednak to wystarczy, by utrzymać populację. Podobnie tylko jedna czwarta dorosłych ptaków przetrwa z jednego sezonu lęgowego do następnego. Bardzo mało ptaków żyje dłużej niż jeden sezon lęgowy[35], choć źródła podają rozbieżne dane na temat maksymalnego wieku jaki dożył osobnik zimorodka: od 7,5 roku[35] do 21 lat[36].
Zimorodek żywi się głównie rybami, które chwyta, nurkując pionowo w dół w potokach i rzekach. Zjada także wodne owady, żaby i raki. Lata szybko zazwyczaj nisko nad wodą, osiąga w locie prędkość nawet do 190 km/h.[37]. W czasie polowania siaduje na gałęziach nad rzeką i czatuje na zdobycz, wypatrując ofiar znajdujących się w wodzie. Z tego też powodu zamieszkuje akweny o czystej wodzie, bogate w odpowiedniej wielkości ryby. Atakuje je z zasadzki lub krótkiego lotu zwisającego[38]. Jeśli pokarm jest przeznaczony dla samego ptaka, to połyka go, rybią głowę skierowując do przełyku przodem[39]. W przypadku gdy podaje ją młodemu, ryba jest przekręcona w dziobie.
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje zimorodka zagatunek najmniejszej troski (LC –Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacjiBirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 0,7–1,4 miliona dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji nie jest znany, w Europie liczebność tego gatunku spada[12].
W Polsce jest objętyścisłą ochroną gatunkową[40]. NaCzerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[41].
Głównym powodem zanikania tego niewielkiego ptaka jest utrata siedlisk, głównie nienaturalna obudowa zbiorników (np. likwidacja urwistych skarp), zanieczyszczenie wody i niepokojenie powodowane przez wędkarzy i wczasowiczów. Zabijano je niegdyś dla kolorowych piór i przez wyławianie ryb[42]. W ramach działań ochronnych należy ograniczać plany zabudowy hydrotechnicznej dolin rzecznych, unikać wycinki drzew w linii brzegowej rzek i jezior, prowadzić korekty profilu skarp, które uległy erozji, wytypować „strefy ciszy” na rzekach o znacznych liczebnościach zimorodka, ograniczać penetracje nabrzeży przez ludzi w okresie lęgowym.
Wmitologii greckiej księżniczkaAlkione i jej mążKeyks(inne języki) zostali zamienieni w zimorodki. Byli to szczęśliwi małżonkowie, którzy ściągnęli na siebie gniewbogów porównując się doHery iZeusa. Zeus doprowadził do śmierci mężczyzny, a jego żona rzuciła się do morza. Bogowie pożałowali swojego gniewu i przemienili małżonków w ptaki. Greckie określenie „dni zimorodka” oznacza okres spokoju i odnosi się do kilkutygodniowego okresu w styczniu, w którym wiatry nadMorzem Egejskim uspokajają się. W wierzeniach starożytnych był to czas, w którymEol, bóg wiatrów i ojciec Alkione, uspokajał wiatry i fale, aby córka–zimorodek mogła bezpiecznie zbudować gniazdo i złożyć jaja[43][44]. Do tego przekazu odnosi się starożytnydialogZimorodek, którego autorstwo błędnie przypisywanoPlatonowi lubLukianowi z Samosaty; jeszczeDiogenes Laertios stwierdzał, że nie jest to prawda. Rozmówcami sąSokrates i Chajrefont, czytelnik poznaje z niego mitologiczną historię i dowiaduje się, że według ludowych wierzeń pogodne dni zimą przychodzą, aby mogły się wykluć młode zimorodki[43][45]. Sokrates wykorzystuje te wierzenia do refleksji nad przemianami w przyrodzie i możliwościami ludzi[45].
Irlandzka wersja opowieści opotopie tłumaczy, jak zimorodek zyskał swe jaskrawe barwy. Ptak, początkowo szary, został wysłany na zwiad zArki Noego i opalił swój brzuszek w promieniach Słońca; błękit jego grzbietu wziął się z błękitu nieba[46].
PoetaWincenty Pol w utworze „Do Pana W. D.”, napisanym w 1856 roku, umieścił następujący fragment, nawiązujący do nazwy ptaka:
Że Pan Wodzicki wie oZimorodku, Co ściele gniazdo w samej zimy środku, Temum nie przeczył; sam język świadczy, Że tej ptaszynie zima nasza matczy[48].
Poczta Polska wyemitowała 12 kwietnia 2013 r.znaczek pocztowy przedstawiający zimorodka na uschniętej gałęzi o nominale 4,55zł. Autorem projektu znaczka byłaMarzanna Dąbrowska. Znaczek wydrukowano techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym, w nakładzie 300 000 sztuk[49].
↑P. Busse (red.),Z. Czarnecki,A. Dyrcz, M. Gromadzki, R. Hołyński, A. Kowalska-Dyrcz, J. Machalska, S. Manikowski, B. Olech: Ptaki. T. II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 368, seria: Mały słownik zoologiczny.ISBN 83-214-0563-0.
↑abWiesław Boryś, Hanna Popowska-Taborska: O pridevu čarni u srpskohrvatskom jeziku. Wrocław: Ossolineum, 1987, s. 117–118.ISBN 83-04-02269-9.
↑Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 492.ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowegonieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km².
↑Ludwik Tomiałojć: Ptaki Polski rozmieszczenie i liczebność. Warszawa: PWN, 1990, s. 259.ISBN 83-01-09080-4. Według skali przyjętej przez autora, dla okresu lęgowegonieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², aśrednio liczny oznacza zagęszczenie 10–100 par na 100 km².
↑R.G. Moyle, J. Fuchs, E. Pasquet & B.D. Marks. Feeding behavior, toe count, and the phylogenetic relationships among alcedinine kingfishers (Alcedininae). „Journal of Avian Biology”. 38 (3), s. 317–326, 2007.DOI:10.1111/J.2007.0908-8857.03921.x. (ang.).
↑abJ.H. Reichholf (red.), G. Steinbach (red.), E. Bezzel, K. König, E. Keller, B. Kremer, F. Sauer, K.L. Schuchmann, A. Siegl & R. Witt: Ptaki. Cz. 3: Papugowe, sowy, lelkowe, jerzykowe, kolibry, kraskowe, dzięciołowe, wróblowe. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 68, seria: Leksykon zwierząt.ISBN 83-7311-622-2.
Alcedo atthis (Zimorodek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 245–249.ISBN 83-86564-43-1.
.jpg)
_female.jpg)
