Ziemie Odzyskane (początkowo także:Ziemie Zachodnie i Północne,Postulowane lubPowracające[1], równieżKresy Zachodnie) –propagandowe określenieterytoriów przyznanychPolsce poII wojnie światowej zgodnie z postanowieniamikonferencji poczdamskiej[2].
Określenie pierwszy raz użyte wII Rzeczypospolitej w październiku 1938 w odniesieniu doZaolzia po jego rewindykacji odCzechosłowacji[3], znalazło zastosowanie po II wojnie światowej i zostało spopularyzowane w utworzonej w 1944Polsce Ludowej w odniesieniu do terytoriówIII Rzeszy włączonych do Polski. Współcześnie przez niektórych autorów bywa ono uznawane za niezasadne i jako takie zapisywane wcudzysłowie[4]. Hasło to było mocnym akcentem propagandyPRL i obejmowało także obszary niewchodzące wcześniej w składpaństwa Piastów, okresowo podporządkowane jej lennem lub słabo powiązane z Polską kulturowo i etnicznie, jak południowa częśćPrus Wschodnich czyziemia kłodzka[5].
W czasie trwania II wojny światowejwielka trójka omówiła kilka razy sprawę granic przyszłej Polski. W wyniku uzgodnień podjętych nakonferencji w Teheranie uznano m.in.zbrojną aneksję terytorium Polski dokonaną przez ZSRR w 1939 roku. Przebieg granicy polsko-sowieckiej był też przedmiotemkonferencji w Jałcie w lutym 1945 i znalazł się w protokole końcowym konferencji. Podjęte zmiany granic Polski przezWielką Brytanię,USA iZSRR w roku 1943 i 1945, bez pytania o zdanierządu polskiego, były wyraźnym pogwałceniem zasadKarty Atlantyckiej, która gwarantowała sygnatariuszom nienaruszalność ich granic bez zgody własnych rządów[6]. Granica polsko-sowiecka została ostatecznie w wymiarzeprawnomiędzynarodowym ustalona wumowie pomiędzy RP a ZSRR, zawartej przez wyłoniony w konsekwencji realizacjiporozumień jałtańskichTymczasowy Rząd Jedności Narodowej i rząd ZSRR w Moskwie w dniu 16 sierpnia 1945[7]. Umowa ta weszła w życie 6 lutego 1946. Skutkiem tej umowy byłacesjaKresów Wschodnich na rzecz Związku Sowieckiego i ustalenie współczesnej wschodniej granicy Polski. Zgodnie z art. 1 powyższej umowy granica państwowa między Rzecząpospolitą Polską a ZSRR miała być ustalona wzdłuż tzw.linii Curzona z odchyleniami od tej linii na rzecz Polski w niektórych rejonach od pięciu do ośmiu kilometrów.
Status i przynależność Ziem Odzyskanych unormowano umowami dwustronnymi:układem zgorzeleckim zNRD zawartym w roku 1950,Układem PRL-RFN z roku 1970 i ostatecznie 14 listopada 1990 zRFN, gdyRzeczpospolita Polska iRepublika Federalna Niemiec podpisałypolsko-niemiecki traktat graniczny uznającygranicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Powierzchnia Ziem Odzyskanych wynosi 101 000 km², co stanowi blisko ⅓ obszaru Polski[8].
Termin został po raz pierwszy oficjalnie użyty po rewindykacjiZaolzia, dokonanej na mocy porozumienia polsko-czechosłowackiego 1 października 1938, po przyjęciu przez rząd Czechosłowacji ultimatum polskiego wystosowanego pokonferencji monachijskiej. Oficjalnie wystąpił w Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 października 1938o zjednoczeniu Odzyskanych Ziem Śląska Cieszyńskiego z Rzecząpospolitą Polską[3].
Powojenne określenieZiemie Odzyskane, podobnie jak hasło opowrocie ziem północnych i zachodnich do macierzy, nawiązywało do polskiej przeszłości tych obszarów, wywodząc z niej legitymację państwa polskiego do posiadania tych terenów. Choć sama nazwa została spopularyzowana dopiero przez propagandę PRL[9], propozycje odzyskania tych ziem postulowano wcześniej[10].
Terytoria te były częścią państwa polskiego lub były z nim w różnym stopniu – w niektórych przypadkach jedynie lennem – związane od X wieku. Począwszy od XII wieku rozpoczął się proces stopniowego odrywania lub uniezależniania tych ziem, zakończony ostatecznie unicestwieniem Polski w wynikuIII rozbioru w roku 1795.
Pojęcie Ziem Odzyskanych, powstałe po roku 1945, odnosiło się do ziem zachodnich i północnych, przyznanych Polsce decyzją zwycięskich mocarstw:ZSRR,USA iWielkiej Brytanii, które to terytoria w czasach historycznych związane były z państwem polskim lub mu podlegały, ale nie weszły w składII Rzeczypospolitej.
Pierwsze wzmianki na temat dzisiejszych obszarów Polski, w tym Ziem Odzyskanych, pierwszy raz pojawiły się w dziele greckiego historykaHerodotaDzieje, pochodzącym z V wieku p.n.e. Opisał on na terenie obecnej Polski ludNeurów, który w późniejszym czasie przeniósł się na wschód; przez niektórych polskich badaczy jest utożsamiany zproto-Słowianami. Pod koniec I wieku p.n.e. w dziele noszącym tytuł „Germania” rzymski historykTacyt opisał wiele plemion zamieszkujących Europę Wschodnią, czyliBałtów,Germanów,Finów,Wenetów orazCeltów. Na terenie dzisiejszej Polski Tacyt lokował plemięLugiów.
Kiedy rozpoczęła sięwędrówka ludów, przybyłe wcześniej zeSkandynawii i północnych Niemiecplemiona germańskie pod naporemHunów przemieściły się na południowy zachód. Obszar podbojów nomadycznego imperiumAttyli obejmował zapewne także część obszaru współczesnej Polski. W V w. terytorium dzisiejszej Polski uległo znacznemu wyludnieniu, jak to wynika ze źródeł archeologicznych, co jest obecnie interpretowane jako dowód wywędrowania z tego terenu plemion germańskich (Gotów,Wandalów iBurgundów). W połowie VI wiekuplemiona słowiańskie przesunęły się ze swoich wcześniejszych siedzib poza linię górnejWisły w kierunku na zachód i północ. W ten sposób cały obszar Ziem Odzyskanych został zasiedlony przez Słowian, z wyjątkiemWarmii iMazur, gdzie zamieszkiwaliBałtowie.
Rozwój plemion słowiańskich doprowadził do powstania pierwszych nowożytnych struktur państwowych. W roku 820Mojmir I stał się założycielemPaństwa Wielkomorawskiego, które objęło w posiadanieŚląsk. Rozwójpaństwa Polan doprowadził do przejęcia znacznej części współczesnego obszaru Ziem Odzyskanych przez pierwszego historycznego władcę tego plemienia,Mieszka I, którego rządy rozpoczęły się w roku 960. Poza kontroląPiastów pozostały tylko obszary zajmowane przez Bałtów.
Pomorze Zachodnie było obszarem, który próbował podporządkować sobie jużMieszko I, odnosząc przy tym sukcesy (np. ujścieOdry zajęte zostało po pobiciu plemion pomorskich wbitwie w 967). Tajemnicą pozostaje, jak długo i z jakim skutkiem trwały walki Mieszka o ten region. Późniejsze starciaBolesława Krzywoustego w tym regionie pozwalają przypuszczać, że podbój nie był łatwy, a być może nawet nie został zakończony pełnym sukcesem. Łatwość, z jaką Pomorze odpadło od Polski za panowaniaBolesława Chrobrego (ok. 1005), sugeruje, że region ten nie został włączony do państwa, lecz jedyniezhołdowany. Świadczy o tym pośrednio także fragment wstępu do pierwszej księgi kronikiGalla Anonima poświęcony Pomorzanom:Częstokroć wprawdzie naczelnicy ich pobici przez księcia polskiego szukali ocalenia w chrzcie, lecz znów zebrawszy siły wyrzekali się wiary chrześcijańskiej i na nowo wszczynali wojnę przeciw chrześcijanom. W 1000 roku powstaładiecezja kołobrzeska, będąca jedną z pierwszych polskich diecezjikatolickich (w wyniku nawroturodzimej wiary upadła pomiędzy rokiem 1007 a 1015[11]).
Pomorze ponownie podporządkował sobie Bolesław Krzywousty w 1121.Rozbicie dzielnicowe spowodowało osłabienie Polski, rozluźnienie więzów, a tym samym poddanie sięPomorza Zachodniego w 1181 zwierzchnictwuŚwiętego Cesarstwa Rzymskiego, w dalszej kolejności przejściowoDanii. W kolejnych wiekach, mimo prób zbliżenia niektórych księstw zachodniopomorskich z Polską (np.diecezja kamieńska, będąca od 1248księstwem biskupim, podlegała okresowo polskiej hierarchii kościelnej do XIV wieku), nie udało się przywrócić poprzedniego stanu. Jedynie wschodnia część zeSłupskiem powróciła w granice polskie na lata 1294–1307, po czym jeszcze w XIV–XV wiekuksięstwo słupskie było lennem Polski za panowania królaWładysława II Jagiełły iKazimierza IV Jagiellończyka[potrzebny przypis]. Do 1637 cały region znajdował się we władaniu rodzimej dynastiiGryfitów, po czym dzielnica uległa rozbiorowi powojnie trzydziestoletniej międzyBrandenburgię iSzwecję, część zeSzczecinem przypadła Szwecji[a]. W XVIII w. Szczecin przeszedł w ręce Brandenburgii, która stała się jednym organizmem politycznym zKrólestwem Pruskim.
W roku 1002Bolesław I Chrobry przyłączyłŁużyce doPolski, co zostało uznane wpokoju w Budziszynie (1018)[12]. Następnie ponownie znalazły się w obrębie wpływów niemieckich[13] (układ pokojowy z Budziszyna, 1031 r.) jako częśćMarchii Miśnieńskiej. W kolejnych wiekach bywały okresowo wiązane z Polską, np.Gubin znajdował się we władaniuHenryka Brodatego na początku XIII wieku,Zgorzelec iLubań w pierwszej połowie XIV wieku były częścią piastowskiego dolnośląskiegoksięstwa jaworskiego, a w latach 1697–1763 za panowania królówAugusta II iAugusta III cały obszar był w unii polsko-saskiej. Przez region biegły wówczas ważne szlaki łącząceWarszawę iDrezno, którymi regularnie podróżowali królowie, dworzanie i urzędnicy polscy. Struktury Kościoła katolickiego naGórnych Łużycach podlegały polskiejmetropolii gnieźnieńskiej jako częśćdiecezji miśnieńskiej do 1399 roku. W XIV wieku cały region został częściąKorony Czeskiej, w XV wieku na krótko znalazł się we władaniu władcyWęgier, a w 1635 przypadłSaksonii. Większość współczesnej polskiej części Łużyc włączono doKrólestwa Prus w 1815 roku, w granicachSaksonii pozostała jedynieBogatynia z okolicami. To jedyny fragmentZiem Odzyskanych, który nie leżał w granicach Prus.
Ziemia lubuska, region o strategicznym położeniu, w 1249 r. została odstąpiona przez księcia legnicko-głogowskiegoBolesława Rogatkębiskupstwu magdeburskiemu, a niebawem władzę tu objęliBrandenburczycy. W kolejnych latach między Pomorzem Zachodnim aWielkopolską powstała tzw.Nowa Marchia, która swym zasięgiem objęła m.in. północno-zachodnie rubieże piastowskiej Wielkopolski (Gorzów Wielkopolski,Choszczno,Dobiegniew,Santok,Drezdenko)[14] oraz kolejnych kilka miast zachodniopomorskich. Po 1373 r. ziemia lubuska i Nowa Marchia przejściowo znajdowały się we władzydynastii luksemburskiej, której władcy starali się sprzedać Marchię jako region peryferyjny. W 1402 zawarto wKrakowie porozumienie w sprawie sprzedaży Nowej Marchii Polsce, jednakże parę miesięcy później ostatecznie sprzedano jązakonowi krzyżackiemu. Podczaswojny polsko-krzyżackiej (1433) władzę polską uznały i do Polski wróciły m.in. Choszczno,Drawno iZłocieniec[15], jednakże na mocy ustaleń pokojowych Polacy wycofali się z miast w l. 1436–1437. Ziemia lubuska pozostała we władaniu Luksemburgów do 1415, adiecezja lubuska do 1424 podlegała polskiej hierarchii kościelnej.
Na początku XI wieku regionem władałBolesław I Chrobry. Przynależnośćziemi kłodzkiej do Czech potwierdził ostateczniepokój kłodzki w 1137 roku. W 1278 r. ziemię kłodzką otrzymał w dożywocie książę wrocławskiHenryk IV Probus od króla niemieckiegoRudolfa I Habsburga za złożenie hołdu lennego; po jego śmierci wróciła pod władzę królów czeskich. Od 1327 do 1335 r. pod zarządem księcia wrocławskiegoHenryka VI Dobrego, a od 1336 do 1341 r. (już jako lennika czeskiego) księcia ziębickiegoBolka II z dynastiiPiastów, po czym ponownie we władaniu królów Czech. Od 1459 r. posiadała statushrabstwa. Pozostawała częścią Czech do 1742, kiedy wraz z większością Śląska została zajęta przez Prusy.
WDusznikach-Zdroju w 1826 roku 16-letniFryderyk Chopin zagrał swój pierwszy koncert pozazaborem rosyjskim.
Osobny artykuł:Polacy na Dolnym Śląsku do 1945 roku.W Polsce PiastówWrocław był jednym z najważniejszych miast państwa. WKronice polskiejGalla Anonima był wymieniany jakogłówna siedziba królestwa obokKrakowa iSandomierza.Dolny Śląsk był jednym z przodujących regionów państwa. TuHenryk I Brodaty dokonał pierwszej lokacji miejskiej w historii Polski, nadającprawa miejskieZłotoryi w 1211. Z Dolnego Śląska pochodziKsięga henrykowska, zawierająca najstarsze znane zapisane zdanie wjęzyku polskim oraz tu, już po utracie regionu przez Polskę, wydrukowano pierwszy tekst w języku polskim (Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium). We Wrocławiu,Trzebnicy iLegnicy znajdują sięmiejsca spoczynku władców Polski.
W latach 1327–1335 niemal wszyscypiastowscy książęta dolno- i górnośląscy złożyli hołdKoronie Czeskiej, a w 1335 nazjeździe w Wyszehradzie król PolskiKazimierz III Wielki uznał zwierzchność króla Czech,Jana Luksemburskiego, nadŚląskiem. Jedynie kilka księstw śląskich pozostało po 1335 w rękach niezależnychPiastów śląskich, aKluczbork iNamysłów jeszcze na krótko (do 1356) wróciły pod panowanie Kazimierza Wielkiego. W latach ok. 1469–1490 Śląsk przejściowo znajdował się pod panowaniemwęgierskim. Po tym okresieksięstwo głogowskie obejmowali przed objęciem polskiego tronuJan I Olbracht iZygmunt I Stary z dynastiiJagiellonów. W 1526, po śmierci królaLudwika II Jagiellończyka wbitwie pod Mohaczem, Śląsk wraz z Czechami trafił pod władzęaustriackichHabsburgów. Było to konsekwencją ustaleńukładu wiedeńskiego z 1515, przewidującego ich sukcesję poJagiellonach w Czechach i na Węgrzech. W latach 1645–1666księstwo opolsko-raciborskie naGórnym Śląsku było zastawione polskimWazom. W 1655 Górny Śląsk znalazł się w centrum wydarzeń politycznych Polski, gdyż w czasiepotopu szwedzkiego wGłogówku iOpolu rezydował król PolskiJan II Kazimierz Waza, wydając tu m.in.uniwersał opolski. Najdłużej Piastowie panowali na Dolnym Śląsku – do 1675 roku. W latach 1691–1737 księciem oławskim na Dolnym Śląsku byłkrólewiczJakub Ludwik Sobieski. W wojnie prowadzonej w latach 1740–1742, większą część Śląska zdobyliPrusacy, przez następne 200 lat Śląsk pozostawał pod ich rządami. Katolickadiecezja wrocławska, jedna z najstarszych w Polsce, podlegała pod polskąmetropolię gnieźnieńską od utworzenia w 1000 roku aż do 1821 roku. Mimo upływu wieków polska ludność licznie zamieszkiwała Dolny Śląsk co najmniej do XVIII wieku, a Górny Śląsk aż do 1945 roku. W wyniku plebiscytu i trzechpowstań śląskich w 1922 tylko częśćGórnego Śląska odzyskała Rzeczpospolita. Część ta wraz zeŚląskiem Cieszyńskim utworzyła województwo śląskie.
_2010-07-12_068.jpg)
Pomorze Gdańskie, zajęte w początkach XIV w. przez niemieckizakon krzyżacki, Polska odzyskała częściowo w 1454, a w całości po zakończeniuwojny trzynastoletniej na podstawiepokoju toruńskiego w 1466. Jako główny portGdańsk był największym i najbogatszym miastem Polski[16] w XVI i XVII wieku.Ziemię bytowsko-lęborską pozostającą w rękach książąt zachodniopomorskich, od 1526 będącą polskim lennem, w 1637inkorporowano doKorony Królestwa Polskiego, atraktatem welawsko-bydgoskim (1657) ponownie przekształcono w lenno, tym razem powierzoneBrandenburgii-Prusom. Polska zrzekła się zwierzchności lennej na rzecz króla Prus na mocy traktatu warszawskiego z 1773 roku, po tym jak rok wcześniej, wI rozbiorze Polski straciła prawie całe Pomorze Gdańskie, włącznie z położonymi na zachodzieCzłuchowem,Białym Borem,Czarnem iDebrznem. Gdańsk został zajęty przezKrólestwo Prus wII rozbiorze w 1793. Po pierwszej wojnie światowej traktat wersalski przyznał Polsce Pomorze, ale bezLęborka,Bytowa, Człuchowa, Białego Boru, Czarnego i Debrzna. Sam Gdańsk stał sięWolnym Miastem; dlatego też – jako że bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej nie należał do Niemiec – oficjalnie nie traktowano go jako części Ziem Odzyskanych[17].
Starostwo drahimskie zCzaplinkiem zostało oddane w zastawMarchii Brandenburskiej za 120 tys. talarów reńskich przez królaJana Kazimierza w roku 1657, a utracone ostatecznie w 1668 roku wobec niespłacenia należnych sum elektorowi brandenburskiemuFryderykowi Wilhelmowi I. W roku 1726sejm grodzieński uchwalił, by starostwo wykupiły województwapoznańskie ikaliskie, jednak zebrane sumy zostały roztrwonione przez ministrów królaAugusta II. Pozostała część północnejWielkopolski, z miastamiPiła,Wałcz,Człopa,Złotów,Trzcianka,Mirosławiec iTuczno została stracona w wynikuI rozbioru Polski (1772), a wII rozbiorze (1793) utracono pozostałą część Wielkopolski, w tym położone na jej zachodnim krańcuMiędzyrzecz,Babimost,Wschowę,Skwierzynę,Kargową iTrzciel. W 1807 wszystkie te tereny weszły w skład utworzonego przezNapoleonaKsięstwa Warszawskiego, w składzie którego przetrwały do 1815. Miasta te nie powróciły do Polski po 1918, gdyżtraktat wersalski nie odtworzył w pełni przedrozbiorowej granicy polsko-pruskiej. Wyjątek stanowi Trzciel, który został podzielony nową granicą polsko-niemiecką.
Prusy Książęce stanowiły lennoKorony Królestwa Polskiego w latach 1466–1657, ich południowa część (która stanowi część Ziem Odzyskanych), w tymMazury, była silnie związana z Polską etnicznie[18], gdyż ludność polskojęzyczna licznie zamieszkiwała ten obszar aż do 1945. Położony na MazurachEłk był w połowie XVI wieku jednym z najprężniejszych polskich ośrodków drukarskich, a w 1546 powstała tu zasłużona dla polskiej oświaty szkoła średnia, zwana późniejAkademią Mazurską. W latach 1633–1639 dzięki zgodzie króla PolskiWładysława IV Wazy mazurskąOstródą wraz ze starostwem zarządzał jeden z ostatnich książąt piastowskichJan Chrystian brzeski. Na Mazurach miały miejsce zwycięskie dla Polski bitwy –pod Grunwaldem (1410) ipod Prostkami (1656).
Warmia iwojewództwo malborskiePrus Królewskich z głównym miastemElblągiem należały do Polski do 1772 roku, kiedy zostały zajęte wI rozbiorze Polski. Elbląg był poGdańsku iKrólewcu trzecim miastem portowymRzeczypospolitej, a po utracie Królewca w 1657 – drugim. Cieszył się przywilejami, które stawiały go obok takich miast jakPoznań,Toruń,Lublin,Lwów czyKamieniec Podolski. W Elblągu zbudowano i zwodowanopierwszy okręt polskiejfloty wojennej. Nazamku królewskim wMalborku mieściła się m.in.Komisja Morska – pierwsza polskaadmiralicja. Mimo obecności żywiołu polskiego region nie powrócił do odrodzonej Polski po 1918.
Nie uwzględniającBogatyni, wszystkie obszary, które później objęte zostały nazwą Ziem Odzyskanych, weszły w granice Prus najpóźniej do 1815 roku. Wszystkie obszary włącznie z Bogatynią w 1871 zostały częściąCesarstwa Niemieckiego.
Od 1848 roku nastąpił rozwój na tych terenach polskich organizacji gospodarczych, politycznych i kulturalnych, co w znacznym stopniu przyczyniło się do zachowania polskości ludności ziem zachodnich i północnych.
Do końca XIX wieku wymienione ziemie dały Polsce wiele zasłużonych postaci. Stąd pochodzili lub tu działali m.in.Henryk Brodaty,Jadwiga Śląska,Jacek Odrowąż,Henryk II Pobożny,Przemysł I,Henryk IV Prawy,Kasper Elyan,Jan z Głogowa,Mikołaj Kopernik,Hieronim Wietor,Jan Dantyszek,Bernard Pretwicz,Hieronim Malecki,Celestyn Myślenta,Maria Cunitz,Jan Heweliusz,Joachim Pastorius,Daniel Schultz,Piotr Beber,Adam Kazimierz Czartoryski,Ignacy Krasicki,Stanisław Staszic,Krzysztof Celestyn Mrongowiusz,Jerzy Samuel Bandtkie,Antoni Blank,Wojciech Kętrzyński,Michał Kajka iFeliks Nowowiejski.
Po klęsce Niemiec w 1918 roku część ziem wróciła do Rzeczypospolitej. Polacy pozostający w granicachRepubliki Weimarskiej złączyli się w ramach utworzonego w 1922 rokuZwiązku Polaków w Niemczech i działali do 7 września 1939 roku. Ich działalność miała na celu umocnienie świadomości narodowej mniejszości polskiej, co odbywało się w atmosferze ucisku.
Największe skupisko ludności polskiej znajdowało się na Górnym Śląsku w byłej rejencjiopolskiej, obejmującej górnośląski obszar przemysłowy i rolniczy –Śląsk Opolski. Poza terenami, które w wyniku powstań śląskich przypadły Polsce i weszły w skład województwa śląskiego, najwięcej Polaków żyło w powiatach:oleskim,strzeleckim,opolskim (poza miastem Opole),kozielskim,kluczborskim,prudnickim. W powiatach:głubczyckim,nyskim,grodkowskim,niemodlińskim oraz w Opolu Polacy stanowili niewielki odsetek. Po drugiej wojnie światowej ponad 750 tys. mieszkańców Górnego Śląska przyznano obywatelstwo polskie.
Na Dolnym Śląsku zwarte skupisko Polaków znajdowało się w dwóch powiatach rejencji wrocławskiej:sycowskim inamysłowskim, w samym Wrocławiu mieszkało kilka tysięcy Polaków. Po drugiej wojnie światowej, do 1947 roku obywatelstwo polskie przyznano 17 tys. Dolnoślązaków.
Na ziemi lubuskiej i w zachodniej części historycznej Wielkopolski, które wchodziły w skład rejencji poznańskiej ifrankfurckiej, więcej Polaków mieszkało w rejencji poznańskiej. Były to skupiska we wsiachNowe Kramsko,Dąbrówka,Pszczew, w okolicachBabimostu; ponadto 20% mieszkańców powiatówskwierzyńskiego imiędzyrzeckiego stanowili Polacy.
Wrejencji pilskiej Polacy zamieszkiwalipowiat złotowski, gdzie po drugiej wojnie światowej 8700 osobom przyznano obywatelstwo polskie. Na Pomorzu Zachodnim we wschodniej częścirejencji koszalińskiej, mieszkała tam ludnośćkaszubska, były to powiaty:słupski,lęborski,bytowski. Po drugiej wojnie światowej polskie obywatelstwo przyznano 3800 Kaszubom.
NaPowiślu najwięcej Polaków mieszkało wpowiecie sztumskim,kwidzyńskim,malborskim ielbląskim. NaWarmii iMazurach Polacy dominowali liczebnie w południowej części.
W XIX wieku działacze narodowi w Polsce pragnęli odzyskaniazniemczonych terenów Polski od Rzeszy. Wyrażano również pragnienie wyzwolenia spod władzy niemieckiej słowiańskichSerbołużyczan.
Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej była proponowana jako jeden z wariantów przyszłej granicy polskiego państwa przez ministra spraw zagranicznych RosjiSiergieja Sazonowa podczas I wojny światowej wjego planach[20], również czescy działacze narodowi pragnęli odzyskania Śląska dla Czech i Polski na długo przed II wojną światową. Po klęsce Niemiec w 1918 roku część ziem wróciła do Rzeczypospolitej. Ustalenie granicy II RP trwało kilka lat. Zainteresowanie tymi terenami było jednak w Polsce duże, dla przykładuDekretNaczelnika Państwa oordynacji wyborczej doSejmu Ustawodawczego przewidywał przeprowadzenie wyborów na obszarze ograniczonym od zachodu linią obejmującą w przybliżeniu granice obecnychwojewództw:pomorskiego,wielkopolskiego iopolskiego oraz fragmentylubuskiego[21].
Po wybuchuII wojny światowej (1939)rząd RP na uchodźstwie przedstawił pozostałym członkomkoalicji antyhitlerowskiej roszczenia terytorialne Polski wobec III Rzeszy, które miały zostać realizowane po pokonaniu Niemiec. Przedstawiciele rządu na emigracji postulowali przyłączenie do Polski rejonu Opola, chcieli dokonać korekty granicy na Pomorzu, tak aby uzyskać bardziej obronną pozycję. Zamierzali przyłączyć również Gdańsk oraz rejonyBytowa iLęborka. Przedstawiciele rządu RP proponowali przyłączenie do Polski całychPrus Wschodnich wraz zKrólewcem, ze względu na ich strategiczną pozycję, zagrażającą bezpieczeństwu Polski. Podobną propozycję wysunął po I wojnie światowejHalford John Mackinder, który postulował też dokonanie transferu niemieckiej i polskiej ludności między Polską a Niemcami, co pozwoliłoby uzyskać jednolity skład etniczny.
Istniała również propozycja dalej idących zmian granicznych, tak by również inne dawne słowiańskie ziemie zostały odebrane państwu niemieckiemu. Działająca w końcowym okresie wojny w Wielkopolsceendecka organizacja konspiracyjna„Ojczyzna” w obliczu nieuchronnej utratyKresów Wschodnich na rzecz Związku Radzieckiego coraz mocniej akcentowała konieczność oparcia przyszłej zachodniej granicy Polski o rzeki Odrę i Nysę Łużycką. W tej kwestii postulowano przyłączenie do Czechosłowacji lub Polski także ziem zamieszkanych przezSerbołużyczan[22]. Mimo licznych apeli przedstawicieli tej mniejszości o utworzenie samodzielnego państwa, bądź przyłączenia się do Polski lub Czech pozostała ona w granicach Niemiec wytyczonych przez Rosję, USA i Wielką Brytanię[23].
Na skutek działań wojennych w latach 1944–1945 większa część ludności niemieckiej opuściła te tereny. Wynikało to głównie ze strachu przedArmią Czerwoną. Na początku 1945 r. tereny te opuściło 3,6 mln. Niemców[24]. Podczas tej ogromnej ucieczki życie straciło ponad 100 tys. Niemców, jednak jest to bardzo niepewny szacunek (zob. teżWysiedlenia Niemców po II wojnie światowej).
W roku 1945 na przekazanych Polsce ziemiach zamieszkiwały 3 mln Niemców. Polacy liczyli 1 milion osób. Jednak do 1950 roku w Polsce pozostało jedynie 200 tysięcy Niemców, a do 1957 roku ich liczba spadła do 65 tysięcy[25].
Osobne artykuły:Podział administracyjny Polski (1944–1975)#1944–1950, Administracja terenowa Polski Ludowej w latach 1944–1950 i Grabież i przejmowanie mienia poniemieckiego na Ziemiach Odzyskanych.19 stycznia 1945, 7 dnipo przełamaniu obrony niemieckiej na linii Wisły przez Armię Czerwoną, władze niemieckie wydały zarządzenie o ewakuacji terenów położonych na wschód od Odry, wywołując masową ucieczkę niemieckiej ludności tych ziem na zachód. JednocześnieArmia Czerwona zajmowała stopniowo wschodnie tereny III Rzeszy. Jedno z ostatnich ognisk oporu niemieckiego stanowił położony na Dolnym ŚląskuWrocław, przekształcony wFestung Breslau, okrążony od 15 lutego 1945, który skapitulował dopiero 6 maja 1945, 4 dni po Berlinie.
Uchwałą Rady MinistrówRządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej z 14 marca 1945 roku ziemie zachodnie i północne podzielono na 4 okręgi, władzę w których mieli sprawować specjalni pełnomocnicy, wyposażeni w szerokie kompetencje:
Pełnomocnicy od 11 kwietnia 1945 podlegali pełnomocnikowi generalnemuEdwardowi Ochabowi, ministrowi administracji publicznej[26].
Po zakończeniu wojny nakonferencji poczdamskiej oddano tereny na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej polskiej jurysdykcji. W okresie od listopada 1945 do stycznia 1949 przejęło to zadanieMinisterstwo Ziem Odzyskanych, któremu szefowałWładysław Gomułka. Jego zadaniem była szeroko pojęta administracja Ziemiami Odzyskanymi oraz scalenie ich z resztą kraju. Powołanie odrębnego resortu wyodrębnionego na podstawie kryterium nie rzeczowego, a terytorialnego było również zabiegiem politycznym, mającym na celu wyłączenie dużej części terytorium kraju spod władania Ministerstwa Administracji Publicznej, na którego czele stałWładysław Kiernik zPSL-u. Ministerstwo Ziem Odzyskanych koordynowało ponadto działalność innych ministerstw na tych terenach, z wyjątkiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Żeglugi i Handlu Zagranicznego. W latach 1945–1950 przy prezesie Rady Ministrów działałaKomisja Ustalania Nazw Miejscowości, która ustaliła nazewnictwo na tych terenach.
Początkowo na Ziemiach Odzyskanych wprowadzono podział na okręgi: Śląsk Opolski, Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie (Mazury) oraz obwody, odpowiadające dawnym powiatom niemieckim. Stąd wojewodowie i starostowie na tym terenie nazywani byli w pierwszym okresie okręgowymi i obwodowymi pełnomocnikami rządu. W tym czasie nie powstały jeszczerady narodowe ze względu na małą liczbę ludności polskiej. Stopniowo zaczęto tworzyć województwa: w dniu zdobyciaGdańska przez siły polsko-radzieckie (30 marca 1945) niezwłocznie utworzonogdańskie, a rok późniejolsztyńskie,szczecińskie iwrocławskie. Podział taki przetrwał do 1950 roku, kiedy wydzielono województwa:koszalińskie,opolskie izielonogórskie. Dokonano wówczas także szeregu drobniejszych zmian w podziale administracyjnym i zniesiono ostatecznie odrębność Ziem Odzyskanych w odniesieniu do reszty kraju.
Osobny artykuł:Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej.
W skład przyłączonych do Polski ziem północnych i zachodnich wchodziły następujące, położone na wschód od Odry (z dodaniem położonych na zachód od Odry okolicSzczecina) i Nysy Łużyckiej prowincje pruskie: południowa częśćPrus Wschodnich: ok. 23 354 km², wschodnia częśćŚląska ok. 34 529 km², wschodnia częśćPomorza ok. 31 301 km²,Nowa Marchia 11 329 km², a także wschodnia część krajuSaksonii ok. 142 km². Razem: ok. 101 000 km².
Teren ten w 1939 zamieszkiwało 7,1 milionaNiemców i 1,3 milionaPolaków[27]. W ostatnich miesiącach II wojny światowej znaczna część populacji uciekła przed zbliżającą się armią sowiecką. Pozostali na miejscu oraz ci, którzy powrócili po przejściu frontu, zostali poddani weryfikacji narodowościowej przez administrację polską. Około 3,5 miliona osób uznanych za Niemców zostało w okresie od 1945 do końca 1950 rokuwysiedlonych do Niemiec[24]. Podstawę międzynarodowo-prawną wysiedleń stanowiło Porozumienie Poczdamskie, zawarte pod konieckonferencji w Poczdamie, które przyzwalało na wysiedlenie Niemców z utraconych terenów w sposób „humanitarny”. Ich miejsce zajmować zaczęli pierwsi polscy osadnicy, zwanipionierami.
Sprawę własności mienia poniemieckiego na tych ziemiach uregulowała Umowa międzyTymczasowym Rządem Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej a rządemZSRR „w sprawie wynagrodzenia szkód, wyrządzonych przez okupację niemiecką”, podpisana w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 roku przezEdwarda Osóbkę-Morawskiego iWiaczesława Mołotowa. Artykuł 1. tej umowy stwierdzał: „Zgodnie z oświadczeniem na Konferencji Berlińskiej, Rząd Radziecki zrzeka się na rzecz Polski wszelkich pretensyj do mienia niemieckiego i innych aktywów, jak również akcji niemieckich przedsiębiorstw przemysłowych i transportowych na całym terytorium Polski, łącznie z tą częścią terytorium Niemiec, która przechodzi do Polski”. Wobec zapisów tej umowy cała własność państwowa, komunalna i prywatna została wywłaszczona przez państwo polskie.
Ziemie Odzyskane uznane zostały za polskie najpierw przezNRD, wukładzie zgorzeleckim z 6 lipca 1950.RFN uznało zachodnią granicę PRL dopiero poukładzie Brandt/Cyrankiewicz z 7 grudnia 1970. W czasiezimnej wojnyCDU sprzeciwiała się zaniechaniu roszczeń do „Niemiec Wschodnich” i podkreślała, że prawdziwego uznania granicy dokonać mogą jedynie zjednoczoneNiemcy.
Jeszcze w latach 60. XX w. na niektórych mapach wydawanych na zachodzie Europy tereny utracone przez Niemcy były oznaczane napisemzur Zeit unter polnischer Verwaltung (obecnie pod zarządem polskim), tereny Prus Wschodnich były dodatkowo oznaczane we właściwej częścizur Zeit unter sowjetischer Verwaltung (obecnie pod zarządem sowieckim)[28][29][30].
Pozjednoczeniu Niemiec doszło do porozumienia między Niemcami i władzamiIII Rzeczypospolitej.Polsko-niemiecki traktat graniczny podpisali 14 listopada 1990 ministrowie spraw zagranicznych Polski i Niemiec,Krzysztof Skubiszewski orazHans-Dietrich Genscher. Do ostatecznego porozumienia mogło dojść dzięki odzyskaniu niepodległości Niemiec odaliantów pokonferencji dwa plus cztery.
| miasto | populacja (2021)[31] | populacja (1939) | województwo | dawna przynależność do Polski | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Wrocław | 664 071 | 620 976 |  dolnośląskie |  Polska Piastów (985–1324/1325) |
| 2. | Gdańsk | 470 621 | 250 000 |  pomorskie | Polska Piastów (997–1227, 1294–1308), Polska Jagiellonów (1410–1411, 1454–1569),.svg) I Rzeczpospolita (1569–1793) |
| 3. | Szczecin | 395 513 | 382 984[b] |  zachodniopomorskie | Polska Piastów (967–1007, 1121–1185)[c] |
| 4. | Gliwice | 175 102 | 114 048 |  śląskie | Polska Piastów (ok. 1276–1289) |
| 5. | Zabrze | 168 946 | 126 079 | śląskie | Polska Piastów |
| 6. | Olsztyn | 169 793 | 46 513 |  warmińsko-mazurskie | Polska Jagiellonów (1466–1569),I Rzeczpospolita (1569–1772) |
| 7. | Bytom | 161 139 | 101 029 | śląskie | Polska Piastów (1123–1289) |
| 8. | Zielona Góra | 140 403 | 25 804 |  lubuskie | Polska Piastów |
| 9. | Opole | 127 077 | 50 540 |  opolskie | Polska Piastów (990–1039,1050–1289/1291),I Rzeczpospolita (1645–1666)[d] |
| 10. | Gorzów Wielkopolski | 120 087 | 46 559 | lubuskie | Polska Piastów |
| 11. | Elbląg | 117 390 | 83 190 | warmińsko-mazurskie | Polska Jagiellonów (1466–1569),I Rzeczpospolita (1569–1772) |
| 12. | Wałbrzych | 108 222 | 64 128 | dolnośląskie | Polska Piastów |
| 13. | Koszalin | 104 994 | 31 937 | zachodniopomorskie | Polska Piastów |
| 14. | Legnica | 97 300 | 78 456 | dolnośląskie | Polska Piastów (985–1039, 1050–1329) |
| 15. | Słupsk | 88 835 | 48 060 | pomorskie | Polska Piastów (ok. 990–1138),Polska Jagiellonów (1466–1474)[c] |
| 16. | Jelenia Góra | 77 366 | 32 764 | dolnośląskie | Polska Piastów |
| 17. | Piła | 71 846 | 43 836 |  wielkopolskie | Polska Jagiellonów (1363–1386),I Rzeczpospolita (1386–1772), Księstwo Warszawskie (1807–1815) |
| 18. | Lubin | 70 815 | 9920 | dolnośląskie | Polska Piastów (990–1039, 1050–1329) |
| 19. | Stargard | 67 293 | 37 762 | zachodniopomorskie | Polska Piastów (ok. 990–1007, 1122–1138)[c] |
| 20. | Głogów | 65 400 | 30 172 | dolnośląskie | Polska Piastów (989–1039, 1050–1331) |
Obecnie na terenie Ziem Odzyskanych znajdują się następujące polskie województwa lub ich części:warmińsko-mazurskie (większość),pomorskie (bez części środkowej),wielkopolskie (część północno-zachodnia),zachodniopomorskie,lubuskie (z wyjątkiem drobnych skrawków),dolnośląskie,opolskie (bez części północno-wschodniej),śląskie (część zachodnia). Teren Ziem Odzyskanych zamieszkuje obecnie ok. 10 milionów osób; dużą ich część stanowią wysiedleni z polskichKresów Wschodnich Polacy i ich potomkowie.
Podczasreferendum w 2003 poparcie dla przystąpienia Polski doUnii Europejskiej było na tych obszarach wyższe niż w innych regionach kraju[32].
Od lat 90. państwo niemieckie nie może wysuwać roszczeń terytorialnych względem wschodniego sąsiada. Mimo tego istnieją organizacje niemieckie kwestionujące przynależność Ziem Odzyskanych do Polski.
Niektóreniemieckie organizacje ziomkowskie wciąż wysuwają roszczenia terytorialne wobec Polski oraz innych państwbędących terytorialnie w granicach państwa niemieckiego z roku 1937 i kwestionują legalność powojennych granic z tymi państwami[33].
Niemiecka partia nacjonalistycznaNPD, która uzyskała reprezentację w wyborach lokalnych wMeklemburgii,Saksonii i radach miejskichBerlina (obecnie brak posłów doBundestagu i parlamentów krajowych), kwestionuje obecną granicę z Polską[34] i żąda rewizji linii granicznej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Partia ta żąda użyciaBundeswehry dla „dobra Ojczyzny”, by dokonać rewizji granic[35]. Na pierwszej konferencji prasowej w Berlinie, po zwycięstwie w wyborach lokalnych do Meklemburgii, przewodniczący partii NPDUdo Voigt zadeklarował, iż NPD domaga się Niemiec w „historycznych granicach” i zakwestionował obecne porozumienia graniczne[36]. W wywiadzie dla „Rzeczpospolitej” także polityk CDU zakwestionował Układ Poczdamski, jednocześnie oświadczając, iż w II wojnie światowej istnieli dwaj sprawcy „bezprawia”:Adolf Hitler iPolska[37].
Przedmiotem oficjalnych roszczeń władz niemieckich pozostaje natomiast tzw.depozyt berliński – zbiór cennych archiwaliów, w czasie wojny ukryty przez Niemców na Dolnym Śląsku i odnaleziony przez Polaków po jej zakończeniu. Zdaniem strony niemieckiej stanowią onełup wojenny, bezprawnie przetrzymywany przez Polskę. Strona polska utrzymuje, że weszła w posiadanie zbiorów zgodnie zprawem międzynarodowym i konsekwentnie odmawia ich zwrotu; jedynie pojedyncze egzemplarze zostały kurtuazyjnie przekazane poprzednim właścicielom[38].
W 2017 roku powstałaSieć Ziem Zachodnich i Północnych – inicjatywa oparta na współpracy pięciu ośrodków:Instytutu Zachodniego,Instytutu Śląskiego w Opolu,Centrum Dialogu „Przełomy”,Ośrodka „Pamięć i Przyszłość” orazOśrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie[e]. Celem projektu jest organizowanie wspólnych wystaw i przedsięwzięć badawczych, a także programstypendialny. Sieć wydaje własneczasopismo naukowe: „Rocznik Ziem Zachodnich”, dostępne bezpłatnie w Internecie[39][40].
_ID_593146.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
_(Dobiegniew%2c_Woldenberg_Offlag_Museum).JPG)
.jpg)
.jpg)
 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Układu zgorzeleckiego |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Układu Brandt/Cyrankiewicz |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Polsko-niemieckiego traktatu granicznego |
Karolina Głowacka i Karolina Ćwiek-Rogalska,Ziemie odzyskane – niedopowiedziane historie milionów polskich rodzin, kanał „Radio Naukowe” naYouTube, 13 października 2022 [dostęp 2023-09-21].