| Sauropelta | |||
| Ostrom,1970 | |||
| Okres istnienia:wczesna kreda 115–110 mln lat temu | |||
 | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | zauropelta | ||
| Gatunki | |||
| |||
| |||
Zauropelta (Sauropelta) (łac. jaszczurza tarcza) –rodzaj dinozaura pancernego żyjącego wewczesnym okresie kredowym wAmeryce Północnej. Wyróżnia się tylko jeden gatunekS. edwardsorum, aczkolwiek nie wyklucza istnienia innych. Pod względem anatomii zauropelta należy do najlepiej poznanych nodozaurów. Jej szczątki odnaleziono w stanachWyoming,Montana, a prawdopodobnie także wUtah. Jest ona także najwcześniejszym rodzajem swej rodziny, albowiem jej pozostałości pochodzące w większości zformacji Cloverly datowane są na około 115 do 110 milionów lat.
Był to średniej wielkości przedstawiciel nodozaurów, osiągał 5 metrów długości. Zauropeltę wyróżniał długi ogon stanowiący połowę długości jej ciała. Choć ustępowała ona rozmiarami dzisiejszemunosorożcowi czarnemu, osiągała podobną masę, wynoszącą około 1500 kilogramów. Ta „nadwyżka” masy powodowana była istnieniem kostnego pancerza wyposażonego m.in. w długie kolce sterczące zszyi zwierzęcia.
Zauropelta była ciężko zbudowanym czworonożnymroślinożercą osiągającym 5 metrów długości[1]. Masę ciała oszacowano na ponad 900 kg[2]. Jej czaszka oglądana z góry przypominałatrójkąt, którego tylny koniec był szerszy niż ostro zakończony pysk. W najszerszym punkcie, za oczami, mierzyła około 35 centymetrów[3]. W przeciwieństwie do innych nodozaurów górna powierzchnia grubej w tym miejscu czaszki układała się płasko, a nie kopułowato. Pokrywały ją również płaskie płyty kostne połączone z sobą tak mocno, że nie zauważa się między nimi szwów, obserwowanych upanoplozaura,pawpawzaura,sylwizaura, a także wielu innych dinozaurów pancernych. Nie można jednak wykluczyć, że toartefakt powstały dopiero podczas konserwacji lub preparacji. Z pokrewnymi rodzajami łączyły natomiast zauropeltę trójkątne tarczki odchodzące odkości zaoczodołowej, jak równieżjarzmowej, poniżej i zaoczami[3]. Typowe dla nodozaurów liściaste w kształcie zęby używane do odcinania pokarmu roślinnego wyścielały górną, jak i dolną szczękę. Budowy przedniego krańca czaszki nie poznano, ale na końcu szczęk mogła się znajdować ostra krawędź obecna u innych przedstawicieli Ankylosauria, a dzisiaj u ptaków i żółwi (ang.tomium). Wspierała ona prawdopodobniekeratynowydziób[4].
Charakterystyczny długi ogon tego zauropsyda stanowił aż połowę długości zwierzęcia. W pewnym szkielecie doliczono się 40kręgów ogonowych. Niektórych jednak brakowało, co oznacza, że rzeczywista ich liczba była jeszcze większa. Skostniałeścięgna usztywniały ogon. Jak inne dinozaury pancerne, zauropelta miała szerokie ciało z obszernąmiednicą iklatką piersiową. Przednie łapy nie dorównywały długością tylnym. W związku z tym grzbiet zwierzęcia przyjmował kształt łukowaty, najwyższą wysokość osiągając w biodrach. Stopy, kończyny, barki i miednicę cechowała solidna budowa, musiały bowiem dawać sobie radę z utrzymaniem nad ziemią dużej masy tyreofora. Amerykański paleontologKenneth Carpenter oszacował ją na około 1500 kilogramów[1].
Jak i innenodozaury, zauropeltę pokrywała kostna zbroja łącząca się ze skórą. Odkrycieszkieletu z zachowanym na miejscu pancerzem pozwoliło Carpenterowi i innym naukowcom dokładniej opisać jego obronną funkcję. Dwa równoległe rzędy kopulastych tarczek biegły od szczytu szyi w płaszczyźnie strzałkowej na grzbiet zwierzęcia. Na górnej powierzchni grzbietu i ogona skórę pokrywały małe,kostne guzki oddzielające większe stożkowate tarczki ułożone w równoległe rzędy, tym razem przebiegające w płaszczyźnie czołowej od jednego boku do drugiego. Powyżej bioder mniejsze guzki, jak i większe tarczki wiązały się z sobą bardzo mocno, tworząc swoistą przypominającą tarczę strukturę[1] spotykaną także upolakanta iantarktopelty[4][5].
Olbrzymie, ostro zakończone kolce, których wielkość zwiększała się idąc od głowy w kierunku barków, a następnie zmniejszała, zdobiły boki szyi i tułowia, dopóki nie zakończyły się nad biodrami. Za nimi z kolei trójkątne płyty malejących w kierunku tylnym rozmiarów sterczały po obu stronach ogona, kierując się swymi spiczastymi końcami bocznie. Carpenter pierwotnie opisał kolce szyjne i ogonowe płyty jako tworzące jeden rząd na każdym boku, jednak bardziej współczesne poglądy jego iJamesa Kirklanda stanowią o dwóch równoległych rzędach po każdej stronie, jeden nad drugim. Kolce należące do tego wyższego kierowały swe końce do tyłu i w górę, niższe natomiast w tył i bocznie. Podstawy każdej pary zarówno kolców, jak i ogonowych płyt łączył się z sobą, co znacznie ograniczało ruchomość szyi i górnej części ogona[3].
Od kiedy John Ostrom opisał rodzaj w roku 1970, rozpoznano w nim członka rodzinynodozaurów[6]. Zwierzęta te razem z rodzinąankylozaurów (Ankylosauridae) należą doinfrarzęduankylozaurów (Ankylosauria). Nodozaury charakteryzowały się pewnymi cechami czaszki, w tymżuchwą zawijającą się przy końcu w dół. Ogólnie posiadały węższe pyski niż ich krewniacy, brakowało im też ciężkiej ankylozaurzej maczugi na ogonie[7]. Szczątki członków obu rodzin odnaleziono wAmeryce Północnej,Europie iAzji.
Gdy systematyka nodozaurów nie była jeszcze wiarygodnie ustalona, rodzajeSauropelta,Silvisaurus iPawpawsaurus uznawano czasami za bazalne w stosunku do młodszych geologicznie, jakPanoplosaurus,Edmontonia czyAnimantarx[4][8]. W analizie z 2001 roku Carpenter włączył pierwsze trzy rodzaje w klad siostrzany w stosunku do grupy zawierającej trzy kolejne. Jednakże jego zdaniem panoplozaura można zaliczyć do obu grup w zależności od tego, które cechy bierze się pod uwagę[9].
We wczesnym latach trzydziestych XX wieku sławny łowca dinozaurów i paleontologBarnum Brown odkryłholotyp rodzaju (AMNH 3032), niekompletny szkielet z formacji Cloverly whrabstwa Big Horn w Montanie, niedalekoCrow Indian Reservation. Brown odnalazł także dwa inne znaleziska: AMNH 3035 i 3036. Ten ostatni to jeden z najlepiej zachowanych znanych nauce szkieletów nodozaurów. Zawiera dużą część pancerza pozostałego na właściwym miejscu. Można go oglądać wAmerykańskim Muzeum Historii Naturalnej (w Nowym Jorku). AMNH 3035 zachował pancerz szyjny i większość czaszki, brakuje w niej tylko czubka pyska. Ekspedycje lat sześćdziesiątych tego samego wieku prowadzone przez podobnie znanegoJohna Ostroma, zPeabody Museum of Natural History (należącego doUniwersytetu Yale), ujawniły kolejne niekompletne znaleziska z tej samej formacji. W 1970 Ostrom włączył pozostałości odkryte przez obie ekspedycje do ukutego przez siebie rodzajuSauropelta. Nazwa wzięła początek od pochodzących ze starożytnejgreki słówσαυρος/sauros (‘jaszczur’) iπελτε/pelte (‘tarcza’). Odnosi się ona oczywiście do kostnego pancerza zwierzęcia[6], w wolnym tłumaczeniu oznacza „jaszczura okrytego tarczą”. Chociaż Ostrom pierwotne nazwał gatunek originallyS. edwardsi, nomenklaturystaGeorge Olshevsky zmienił ją na w 1991S. edwardsorum, by zgadzała się z regułamigramatyki obowiązującymi włacinie[10].
Mimo nadania nazwy dwa lata później, w 1972, powstał konflikt, bowiem fotografia znaleziska AMNH 3026 podpisana została jako „Peltosaurus”[11]. Choć Brown nigdy nie opublikował nazwy ani opisu pozostałości znanych obecnie jakoSauropelta edwardsorum, nazwa „Peltosaurus” używana była nieformalnie na wykładach i wystawach muzealnych. Jednak zajmował ją już rodzajpółnocnoamerykańskiejjaszczurki z wymarłej gałęzi współczesnej rodzinypadalcowatych i nie można już używać jej odnośnie do dinozaura[12].
W 1999 Carpenter i współpracownicy opisali szczątki dużego przedstawiciela nodozaurów z Utah, odkrytego wformacji Cedar Mountain, a dokładniej w Poison Strip Sandstone, z tych samych czasów, co formacja Cloverly. Pierwotnie uznano, że należą do nowego gatunku zauropelty, ale nigdy ich nie nazwano[13]. W nowszych publikacjach Carpenter nie umieszcza już tego stworzenia w rodzajuSauropelta, a tylko w rodzinie nodozaurów[14].
Inne niedawne, jeszcze nieopisane, odkrycie obejmuje kompletną czaszkę z montańskiej formacji Cloverly[15] i duży fragmentaryczny szkielet z formacji Cedar Mountain z Utah[16]. Opublikowano je jedynie jako abstrakty dla dorocznej konferencjiSociety of Vertebrate Paleontology. Kiedy nastąpi formalna publikacja, może się okazać, że należą lub nie do gatunkuS. edwardsorum, a nawet do rodzaju zauropelty.
Sauropelta jest najwcześniejszym znanym rodzajem rodzinynodozaurów. Wszystkie znaleziska zaliczane do gatunkuS. edwardsorum należały do środkowej części formacji Cloverly w stanach Wyoming i Montana, datuje się je na późnyapt do wczesnegoalbu we wczesnej kredzie, około 115–110 milionów lat temu[3][17]. Zauropelta zamieszkiwała szerokie równiny zalewowe usytuowane wokoło rzeki niosącej zerodowany materiał z niewysokich gór i uchodzącej do płytkiego śródlądowego morza leżącego na północy i wschodzie. Okresowe powodzie powodowane przez rzeki pokryły okoliczne równiny błotnistymiosadami, tworząc późniejszą formację Cloverly i ukrywając pozostałości wieluzwierząt, z których część miała ulecfosylizacji. W późniejszych czasach płytkie morze zwiększyło swój zasięg, pokrywając cały ten region i podzieliłoAmerykę Północną całkowicie, tworzącMorze Środkowego Zachodu[18].
Liczne szczątki rośliniglastych wskazują, że równiny pokrywały lasy[6].Trawy nie zdążyły jeszcze wyewoluować, więc zauropelty i inne wczesnokredowe dinozaury roślinożerne pożywiały się iglastymi isagowcami[19]. Nodozaury miały wąski pyski. Podobną adaptację spotyka się dziś u zwierząt skubiących liście, pędy, wyżej położone części roślin, w przeciwieństwie do szerokich pysków trawożerców[7].
O ileSauropelta stanowiła ważną częśćgildii roślinożerców z Cloverly, najpopularniejszym z nich był w tym czasie dużyornitopodtenontozaur. Mniejszy ornitopodzefirozaur, rzadkietytanozaury i nieznany bliżej przedstawicielornitomimozaurów także żyli obok zauropelty. Zaliczany dodromeozaurówteropoddeinonych żywił się niektórymi z nich, a pozostałe po nimzęby stanowią dowód jego dużej liczebności.Mikrowenator, mały bazalnyowiraptorozaur, polował na niewielką zdobycz, podczas gdy na szczycie piramidy pokarmowej stały wielkie teropody z grupyallozauroidów. Stworzenia te znane są jedynie z fragmentarycznych szczątków, mogą być blisko spokrewnione ze współczesnym imakrokantozaurem z dzisiejszychTeksasu iOklahomy. Rybydwudyszne,ssaki z grupytrykonodontów i kilka gatunkówżółwi także zamieszkiwało ten teren. Wrzekach,jeziorach i nabagnach czaiły siękrokodylomorfy, dostarczając dowodów na ciepłyklimat przez cały rok[6][18]. Późnojurajska fauna zdominowana przez allozauroidy,stegozaury i różnorodne olbrzymiezauropody ustąpiła wczesnokredowej, w której dominowałydromeozaury,ornitopody i nodozaury, takie jak zauropelta. Gdy czas Cloverly minął, duża fala zwierzątazjatyckich, jaktyranozaury,ceratopsy iankylozaury, rozprzestrzeniła się w zachodniej Ameryce Północnej, tworząc mieszaną faunę późnej kredy[3].
| Infrarzędy dinozaurów | |
|---|---|
| Era dinozaurów | |
| Dyscypliny powiązane |
