 nr rej. A-7/M z 18 kwietnia 2003 r.[1] | |||
 Fragment murów w 2015 roku | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||
| Typ budynku | |||
| Inwestor | |||
| Ukończenie budowy | początek lat 80. XIII w. | ||
| Zniszczono | prawdopodobnie 1410 lub 1433 | ||
Położenie na mapie gminy Krościenko nad Dunajcem  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego  | |||
 49°25′12,97″N 20°25′14,17″E/49,420269 20,420603 | |||
| |||
Zamek Pieniny,zamek Pieniński,zamek św. Kingi –ruinyśredniowiecznegozamku, znajdującego się wPieninach, wKrościenku nad Dunajcem.
Warownia została wzniesiona najprawdopodobniej na początku lat 80. XIII w. Jej powstanie jest wiązane z osobąśw. Kingi – miała ona zlecić budowę zamku, który stanowiłby schronienie dlaklasztoru klarysek na wypadek zagrożenia. Księżna wraz z zakonnicami schroniły się tu podczasIII najazdu Tatarów.
Dalsza, XIV-wieczna historia zamku jest słabo udokumentowana. Najnowsze badania sugerują, że w XV w. był dalej użytkowany, mimo że wśród badaczy przeważa pogląd mówiący, że w XIV w. prawdopodobnie przestał być używany i uległ zniszczeniu podczas najazduhusytów lub wojskŚcibora ze Ściborzyc na początku XV w.
Budowla jest jednym z najstarszych murowanych zamków w Polsce, stanowi przykład zamku wysokogórskiego. Mogła pomieścić sto osób i kilkudziesięciu żołnierzy, była obwarowana, otoczona przez trudne do przeforsowania skały, położona na dużej wysokości, wtopiona w krajobraz i trudna do wypatrzenia przez wroga.
Zamek Pieniny usytuowany jest na północnym zboczuZamkowej Góry (792,7 mn.p.m.[2][a])[8], które opada w stronę przepływającego w pobliżuHulińskiego Potoku[2]. Szczyt stanowi częśćmasywu Trzech Koron[4], od południowego i północnego wschodu jest ograniczony przez dolinęPienińskiego Potoku, a od południa przezZamkową Przełęcz łączy się zOstrym Wierchem i główną częścią masywu, w tym ze szczytemTrzech Koron[2].
Położenie uniemożliwiało dostrzeżenie warowni zarówno z dolin, jak i z okolicznych wzniesień (z wyjątkiem trudno dostępnych północnych szczytówPieninek)[9]. Stwarzało także warunki dogodne do obrony, przeszkodę dla najeźdźców stanowiły urwiska skalne[10], które ograniczają teren zamku od wschodu, południa i zachodu. W publikacjach naukowych zamek przedstawiany jest jako przykład założenia o nietypowym układzie przestrzennym, które zostało „w sposób mistrzowski wpisane w naturalny krajobraz”[2]. Do warowni prowadziły dwa wejścia – zachodnie, główne, prowadziło doKrościenka przezprzełęcz Szopkę, wschodnie przez dolinę Potoku Pienińskiego wiodło doprzełomu Dunajca[7].
Ważnym aspektem, prawdopodobnie decydującym przy wyborze miejsca pod budowę muru tarczowego, była lokalizacja źródełka, które najprawdopodobniej istniało w miejscucysterny zamkowej przed budową warowni i dostarczało załodze wody. W naturalny sposób zasypane liśćmi i ziemią, zostało odkryte podczas badań prowadzonych na terenie ruin. Narosły wokół niego legendy, a wodzie pochodzącej z niego zaczęto przypisywać moc uzdrawiającą[3].
Pozostałości obwarowań są zlokalizowane między 740 a 760 m n.p.m. Przy założeniu, że ufortyfikowany był także szczyt Zamkowej Góry, budowla stanowi najwyżej położony murowany zamek w polskiej części Karpat[3]. Tuż poniżej warowni znajduje sięgrota świętej Kingi, miejsce pielgrzymek i kultuśw. Kingi[6].
Relikty zamku zostały objęte granicamiPienińskiego Parku Narodowego[8]. Cechuje je bogata roślinność – spotkać tu można m.in.goździki,aster alpejski,smagliczkę skalną ichryzantemy Zawadzkiego; znajduje się tutaj także stanowiskoszarotki alpejskiej, które wgJózefa Nyki może być pozostałością po XIX-wiecznych zabiegach transplantacyjnychTowarzystwa Tatrzańskiego. Zbocza Zamkowej Góry, niegdyś porośnięte przezbór sosnowy (spłonął w trwającym dwa tygodnie pożarze z 1915 r.), obecnie są porośnięte przez lasy jaworowe[11]. Teren samego założenia zamkowego porastająlasy mieszane, o przewadzebuka ijodły[12].
Ruiny znajdują się przy niebieskim szlakuPTTK, który prowadzi na Trzy Korony[13]. Od szlaku do ruin biegną kamienne schody[8], zbudowane podczas wykuwania groty na początku XX w., z materiału pozyskanego z murów[3]. Odschroniska PTTK „Orlica” warownię dzieli prawie 7 km, a odschroniska „Trzy Korony” – niecałe 3 km[13].
Zamek Pieniny przez historyków i archeologów jest datowany na II połowę XIII w., mimo przekazuJana Długosza, który sugeruje, że książęBolesław Wstydliwy miał go odwiedzić już podczasI najazdu Tatarów z 1241 r.[10] – najpewniej pisał on wówczas o innym grodzie zlokalizowanym gdzieś w Pieninach[3]. Dzięki badaniom z lat 70. XX w. udało się w przybliżeniu określić datę budowy warowni na początek lat 80. XIII w.[14], choć Daniel Gazda w swojej pracy sugeruje, że mogła ona mieć miejsce wcześniej lub później – najpewniej przed 1287 r.[15] Wydarzenie to łączy się z osobą księżnej krakowskiej Kingi[4], która na początku swojego panowania dysponowała dużym majątkiem (40 tys.grzywien, czyli ok. 8,5 tsrebra), wykorzystanym w większości na odbudowęMałopolski spustoszonej przezMongołów[3][15]. Zamek miał prawdopodobnie stanowić schronienie dla klarysek ze Starego Sącza na wypadek zagrożenia, mógł pomieścić sto osób i kilkudziesięciu żołnierzy[16]. Był to przykład tzw. refugium – używano go jedynie w obliczu najazdu[7].
Budowla, jak na swoją epokę, była nowoczesna – w XIII w. warownie ciągle wznoszono w większości przy użyciu drewna i ziemi, rzadko z kamienia – w tamtym okresie nawetWawel ciągle dysponował jedyniekurtynami drewniano-ziemno-kamiennymi. Zamek Pieniński jest jednym z pierwszych w Polsce i najprawdopodobniej pierwszym wMałopolsce zamkiem zbudowanym przy użyciu kamienia na zaprawie. Może to sugerować, że budowniczych sprowadzono z południa, gdzie murowane obiekty stawiano wcześniej, niż wPolsce – być może zWęgier, skąd pochodziła św. Kinga[3]. Budowniczowie mogli brać przykład z XIII-wiecznegopalatium na Wawelu lub budowanego od XII w.Zamku Spiskiego[17].
Z istnieniem twierdzy wiązane jest powstanie Sromowiec i Krościenka. WedługKarola Potkańskiego w pobliżu zamku musiała istnieć większa osada, która stanowiłaby dla załogi i przyjezdnych zaplecze gospodarcze.Bronisław Krzan sugeruje, że można identyfikować ją właśnie z Krościenkiem. Średniowieczna osadaCrosno, jak pisze M. Książek w swojej pracyZarys rozwoju przestrzennego Krościenka nad Dunajcem w okresie średniowiecza, miała być pierwotnie położona w pobliżu tzw. Gródka, przy dzisiejszejul. Pienińskiej, czyli przy drodze prowadzącej do pienińskiej warowni[18].
Pierwsza uznawana za wiarygodną wzmianka o budowli pochodzi z XIV w.[14] Źródło sugeruje, że po dowodzonym przezNogajaIII najeździe mongolskim na Polskę, Kinga miała się tu schronić wraz ze swoim dworem, kapłanami, rycerzami oraz z 70 klaryskami (wśród których znajdowały się także jej siostry, królewnyJolenta iKonstancja) na początku grudnia 1287 r. Tatarzy nie podjęli wówczas próby zdobycia warowni[10] – usiłowali podpalić zamek przez ostrzał, jednak wycofali się w obliczu nadciągającej zWęgier odsieczy[4].
Po najeździe warownia przestała pojawiać się w źródłach[10]. Whistoriografii przeważa pogląd mówiący[15], że XIV w. prawdopodobnie podupadła[8] i zeszła do roli lokalnej strażnicy, mało przydatnej ze względu na oddalenie od głównych traktów handlowych i istnienie większegozamku Czorsztyn, który przeszedł wówczas rozbudowę[19]. W XV w. zamek Pieniny miał zupełnie nie być już użytkowany[4]. Według teorii Andrzeja Skorupy został zburzony w 1410 r. przez wojskaŚcibora ze Ściborzyc (wysłane przezZygmunta Luksemburskiego jako pomoc dlaKrzyżaków toczących wówczas wojnę z Polską), które spustoszyłySądecczyznę. XIX-wieczne źródło mówi z kolei, że budowlę zniszczyły w 1431 lub 1433 r. wojska husyckie[6]. Daty te nie są jednak pewne – zamek mógł być jeszcze wykorzystywany jako baza wypadowa przez husytów lub wojska węgierskieMacieja Korwina w 1474 r.[3] Z badań prowadzonych w latach 2020–2021 wynika, że budowla była ciągle użytkowana w XV w.[20] Jeszcze w XVII w. miały się tu schronić przeddżumąklaryski[3].
Zamek w czasie swojej stosunkowo krótkiej historii raczej nie był w żaden sposób przebudowywany – badania wykazały, że mury są dość jednorodne i zostały wykonane w tym samym okresie[17].
.jpg)
 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Opisy zamków wSądecczyznie Szczęsnego Morawskiego |
W XVII i XVIII w. warownia była wymieniana w opracowaniach geograficznych jako przykład wybitnie obronnego zamku – pojawiła się w publikacjiLaurence'a Eacharda(inne języki) z 1782 r. W XIX w. ruiny były miejscempielgrzymek, m.in. kuracjuszyszczawnickich, chętnie odwiedzali je także poszukiwacze legendarnych skarbów, które miały być ukryte gdzieś na obszarze warowni – stały się miejscem amatorskich wykopalisk[6]. Ruiny bywały wówczas czasem błędnie uznawane za szczątkiklasztoru św.Kingi[12]. W wydanej w 1863 r. publikacjiF. J. Szczęsnego Morawskiego pt.Sądecczyzna pojawia się pierwszy opis zamku o charakterze naukowym[21][12]. W 1894 r. Towarzystwo Tatrzańskie wytyczyło do niego oficjalną ścieżkę, która w 1906 r. została oznakowana farbą. W 1904 r. wybudowano tupustelnię, a do znajdującej się poniżej zamkugroty św. Kingi wstawiono figurę autorstwa Władysława Druciaka[6]. W 1925 r. grań Zamkowej Góry zabezpieczono żelazną barierą[11]
Pod koniec lat 20. XX w. pojawiły się kolejne publikacje, które wspominały o zameczku:System obronny doliny Dunajca w XIV w. Heleny Langerówny[22] orazPomniki architektury epoki piastowskiej we województwie Krakowskiem i KieleckiemTadeusza Szydłowskiego[23]. Powtarzały one w zasadzie tezy postawione przez Szczęsnego Morawskiego wSądecczyźnie. Dopiero kolejna praca Szydłowskiego,Inwentarz topograficzny powiatu nowotarskiego kwestionowała zaproponowany przez Morawskiego plan budowli[24]. W latach 1938–1939 Tomasz Szczygielski z Muzeum Pienińskiego poprowadził pierwsze badania archeologiczne w obrębie reliktów, których wynikiem było m.in. odnalezienie szczątkówtura oraz odkrycie pozostałości cysterny[6]. Wydobyto z ziemi także groty strzał, metalowe naczynia, grot włóczni, gwoździe i sprzączkę od pasa[5]. Prace przerwał jednak wybuch wojny – Szczygielski zginął w Auschwitz[3], a zabytki i znaczna część dokumentacji zaginęły[24]. Pojedyncze zabytki znajdują się w zbiorachMuzeum Pienińskiego im. Józefa Szalaya w Szlachtowej[25].
Szczygielski był autorem kilku teorii[26], od których po późniejszych badaniach odeszli współcześni naukowcy[27][28]. Uważał on, że budowa warowni pokroju zamku Pieniny musiała być zbyt kosztowna dla słabychksiążąt dzielnicowych i mógł ją rzekomo zapoczątkować jeszczeBolesław Chrobry. Potwierdzenie tej teorii miało stanowić znalezienie pochodzącej z przełomu X i XI w. ceramiki[26]. Inna hipoteza Szczygielskiego mówiła, że budowla miała zostać wzniesiona przezlegionistów rzymskich, jako „strażnica” w pobliżubursztynowego szlaku. W ruinach znaleziono bowiem monetę z czasówKonstancjusza II. Obiekt mógł według niego potencjalnie stanowić także schronienie „raubritterów”, napadających nakupców[26].
W 1951 r. ruiny zostały ujęte wKatalogu Zabytków Sztuki w Polsce[24]. Wykopaliska wznowiono po 1953 r.[6], prowadziła je Karpacka Ekspedycja Archeologiczna pod kierownictwemAndrzeja Żakiego. Badania te były prowadzone na mniejszą skalę, miały charakter sondażowy. Ich wyniki zostały częściowo zawarte w publikacjiArcheologia Małopolski wczesnośredniowiecznej[24], choć nigdy nie zostały w pełni opublikowane[25]. Kolejne prace, prowadzone przezInstytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego[24], odbyły się w latach 1976–1978, pod kierownictwemMarii Cabalskiej (1976-1977) iStanisława Kołodziejskiego (1977-1978). Zrekonstruowano linię murów, ujawniono ślady cysterny, która zaopatrywała obrońców w wodę i odkryto pozostałości murów w południowej części Góry Zamkowej. Jednocześnie wydobyto kolejne groty strzał i włóczni, fragmenty naczyń glinianych, gwoździe i brązowąbuławę[5].
W 2003 r., po staraniach administracjiPienińskiego Parku Narodowego (PPN), ruiny wpisano dorejestru zabytków[6]. Ruiny oczyszczono z roślinności, wyprofilowano odpływy wody wg koncepcji Piotra Stępnia i wykonano nad sklepieniem piwnicy drewnianą, odciążającą platformę. W 2004 wyremontowano schody i szlaki umożliwiające dotarcie do ruin[8]. W latach 2006–2007 PPN podjął próbę ratowania reliktów. Prace, wykonywane za projektem P. Stępienia, nadzorował S. Kołodziejski. Zabezpieczono mury i uzupełniono ubytki w kamieniu, ponownie odsłonięto w całości (wraz z posadzką na dnie) cysternę, odkopano studnię o głębokości 2 m i odwodniono teren. W 2009 r. pozostałości zamku zostały, po uprzednim wytyczeniu szlaków, otwarte dla turystów[6].
W 2017 r. osunął się strop piwnicy budynku „bramnego”. Warownię ponownie zamknięto dla zwiedzających. W 2018 r. badania nad zamkiem rozpoczął Daniel Gazda z fundacji „Ureusz” w Warszawie[3]. Kolejne prace archeologiczne miały miejsce w latach 2020–2021, pod kierownictwem D. Gazdy prowadziła je działająca przy fundacji „Ureusz” Pienińska Misja Archeologiczna. W tym samym czasie odbył się remont, podczas którego zrekonstruowano mury i sklepienie budowli, które przykryto nową platformą. Transport potrzebnych materiałów odbywał się przy użyciuhelikoptera[3]. 1 grudnia 2020 r. PPN na swoim profilu w serwisieFacebook poinformował, że zamek został znowu otwarty[29].
Założenie zamkowe ma unikatową formę, posiadającą w regionie niewiele analogii[3]. Stanowi przykład wykorzystania w celach obronnych warunków wysokogórskich[4] – w Polsce przykładem podobnej budowli jestZamek Sokolec, znajdujący się naDolnym Śląsku[3]. Mury zamkowe wzniesiono zwapienia pozyskanego na miejscu; kamienne bloki zostały złączone przy pomocyzaprawy wapienno-piaskowej[6].Wątek murów przypominaromański, jest podobny do tzw.appareil allongé. Nie występują w nim warstwy wyrównawcze[b], tak jak w murach budowli XIV-wiecznych, co potwierdza datowanie obiektu na okres wcześniejszy, czyli XIII w.[17]
.jpg)
Głównymur tarczowy (kurtynowy[3]), o długości ok. 80 m, biegł łagodnym łukiem, rozpięty między dwiema skałkami[30]. Jego pierwotna grubość wynosiła na całej długości (poza kilkoma krótkimi odcinkami[20]) ok. 160 cm w partii położonej tuż nadodsadzką, obecnie na skutek uszkodzeń i poddania działalności czasu jest to ok. 100–120 cm[17]. Zachował się prawie na całej długości, tylko na odcinku wschodnim został przykryty przez roślinność[31]. Niewykluczone, że mógł być nadbudowany drewnem[6]. Mury poprzeczne zamykały rozpadliny we wschodniej (tzw. Dolina Jaworowa[25]) i zachodniej części założenia zamkowego. Mur zachodni zachował się do wysokości ok. 5,5 m i jest dobrze czytelny[2]. W poziomie piwnicy jest szeroki na ponad 2,5 m, a wkoronie – na ok. 1,8 m[17]. Dwa mury wschodnie, które dzieliła wzajemnie odległość ok. 5–6 m, są dość słabo widoczne, ukryte pod roślinnością. Miały przeciwstawny układ, każdy z nich przylegał tylko do jednej ze skałek, między którymi był wzniesiony – wewnętrzny wiązał się ze stokiem południowym, a od skałki północnej dzieliło go 2–2,5 m, a zewnętrzny mur przylegał do północnej grani skalnej i względem stoku południowego był położony w podobnej odległości. Układ ten może sugerować istnienie w tym miejscu bramy[30] – potwierdzać to ma średniowieczna zasadaarchitectura militaris – wejście „prawoskrętne” sprzyjało obrońcom, gdyż wrogom trudniej się było wówczas osłaniać tarczami noszonymi na lewym ramieniu[17].
Do muru głównego przylegało kilka budynków. Ich mury są znacznie cieńsze od muru kurtynowego, mają ok. 100 cm grubości[17]. Osadzona na skałach[6] kwadratowa budowla o wymiarach 11×11 m, o piwnicy sklepionejkolebką z łamanego kamienia[30] i kamiennej posadzce[32], przylegała do głównego muru tarczowego oraz do muru zachodniego[30]. Możliwe, że był to budynek bramny[6][14] zkrenelażem ihurdycją[3], choć mogła to być kwadratowa wieża, do której można było wejść przez kosz nakołowrocie[14]. W murze, tuż nad skałą, na której był osadzony, zachował się prowadzący do piwnicy otwór z kamiennymnadprożem[8], którego autentyczność potwierdzają XIX-wieczne ilustracje[30]. Nie jest zdobiony obramieniem, jest wyodrębniony w wątku murów[8], ma wymiary 93 × 46 cm[30] i przypominapoternę[c]. Zdaje się to sugerować, że budynek pełnił funkcjęwieży ostatecznej obrony[17]. Drugie wejście do piwnicy, przez prymitywne kamienne schody, prowadziło od wschodu[3].
Do budynku zachodniego przylegał drugi, mniejszy, o wymiarach ok. 5×6 m. Relikty tego obiektu są nieczytelne, ponieważ przykrywa je nasyp ziemny, co uniemożliwiło naukowcom ich dokładne przebadanie[30].Józef Nyka w swoim przewodniku sugeruje, że mogą to być pozostałości fundamentówbaszty lubkomnaty[6].
.jpg)
Ściany kolejnej budowli, o wymiarach wewnętrznych 4×6 m, zachowały się bezlica[30]. Ocembrowane zagłębienie jest interpretowane jakocysterna[6]. Wskazuje na to fakt, że w odkrytej w rogu obiektu 2-metrowej studni[3] zbiera się woda[30] z okresowo wysychającego źródełka św. Kingi[6]. Dno cysterny wyłożone jest czerwonąposadzką, płytki posadzkowe przypominają ułożone nieregularnie połówki cegieł[3].Wątek murów w tym miejscu jest najbardziej staranny, co badacze tłumaczą koniecznością zapewnienia obiektowi szczelności[17]; dodatkowo dno pokryto cienką warstwą nieprzepuszczalnej dla wody przepalonej gliny[3]. Grubość muru kurtynowego w tym rejonie u podstawy wynosi ok. 260 cm. Ponadto czytelna jestodsadzka, szeroka w przybliżeniu na metr[17].
Przy kurtynie znajdowały się jeszcze dwie budowle. Pozostałości pierwszej z nich są już nikłe i ledwie czytelne, w wyniku badań archeologicznych stwierdzono, że pomieszczenie miało wymiary wewnętrzne ok. 2×4 m. O istnieniu drugiej budowli świadczą relikty dwóch poprzecznych murów. Ich długość wynosi do 2,5 m, są odległe od siebie o ok. 2 m[30].
Poza budowlami murowanymi, w pobliżu muru wzniesiono także obiekty drewniane, których pozostałości się nie zachowały[14]. Podobne obiekty prawdopodobnie zostały zbudowane na stoku[30] – choć wydaje się on zbyt pochyły, by mógł stanowić miejsce dla zabudowań, archeolodzy odkryli ślady naturalnych lub sztucznych podcięć, na których takie budynki, być może połączone drewnianymi kładkami, mogłyby stać[3]. Same obiekty murowane nie mogłyby pomieścić stałej załogi oraz ludzi, którzy czasowo szukali schronienia (dwór księżnej i zakonnice). Ponadto, niezbędne było także miejsce na pomieszczenia gospodarcze[30].
Po wewnętrznej stronie głównego muru tarczowego zachowały się pozostałości krótkich murków[17]. Murki parapetowe najprawdopodobniej zabezpieczały krawędzie skalne góry – ślady murków tego typu znaleziono w czasie badań z lat 70. XX w. na grani południowej[9]. Według jednej z teorii, mur mógł się znajdować na samym szczycie Góry Zamkowej i osłaniać zamek przed atakiem ze strony Ostrego Wierchu[14]. Zgodnie ze stanem badań na 2006 r., ślady te nie zostały zweryfikowane[30].
Ciekawość badaczy wzbudziła, znajdująca się w miejscu obecnej kładki prowadzącej poza mury, przerwa w ciągłości muru o szerokości ok. 86 cm, okrawędziowanaciosami. Pojawiły się różne hipotezy dotyczące pełnionej przez nią funkcji – mógł to być przepust odwadniający (na co wskazuje fakt, że w miejscu tym gromadzi się woda) lub furta/skryte wejście. Ze względu na fakt, że otwór słabo się zachował (brakuje środkowej i górnej części) żadna z teorii nie może zostać jednoznacznie potwierdzona[3].
Ponieważ nie zachowały się ilustracje przedstawiające zamek sprzed XIX w., badaczom ciężko jest oszacować wysokość murów. Wiadomo, że budowla była raczej niska i pozbawiona wysokich wież, gdyż ich istnienie przeszkadzałoby w ukryciu warowni przed napastnikami. Stępień i Karczmarczyk w swojej pracy sugerują, że wysokość budynków zamkowych raczej nie przekraczała wysokości muru tarczowego – wyjątkiem mógł być obiekt zachodni, który swym kształtem mógł przypominać krępą wieżę[30].
Łączna powierzchnia założenia wynosiła ok. 0,4–0,6 ha[3][30].
Z zamkiem powiązana jest legenda. Podczasnajazdu tatarskiego, kiedy w warowni schroniły się klaryski, oblężeniem miał dowodzić niejaki Abu Bej. Miał on dowiedzieć się o istnieniu zamku od jednego zjeńców. Liczył, że wraz ze zdobyciem zamku, posiądzie skarby, którymi zarządzały zakonnice. Załoga zamku nie była liczna – wydawało się, że nie ma szans na obronę. Po całonocnych modlitwach mniszek udało się z trudem odeprzeć poranny atak Tatarów, jednak kosztem dotkliwych strat w ludziach. W końcu od strzały zginął ostatni rycerz – zakonnice pozostały same. Wówczas, dzięki gorliwym modlitwom klarysek, miał zdarzyć się cud. Chmury przesłoniły niebo, a do tego nadeszła gęsta mgła, która sprawiła, że Tatarzy nie byli już w stanie dostrzec zamku. Zatraceni we mgle, zsunęli się w przepaść[34].
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Przy gruzach zamku św. Kunegundy w Pieninach Podtatrzanina (Konstantego Maniewskiego) |
Zamek stał się tematem wiersza Podtatrzanina (Konstantego Maniewskiego) pt.Przy gruzach zamku św. Kunegundy w Pieninach[35].
