 nr rej. 620/1 z 1 lipca 1965[1] | |||
.JPG) Zamek Królewski od strony placu Zamkowego | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Miejscowość | |||
| Adres | pl. Zamkowy 4 | ||
| Typ budynku | |||
| Styl architektoniczny | |||
| Architekt | |||
| Powierzchnia użytkowa | 21 700 m2 | ||
| Zniszczono | 1944 | ||
| Odbudowano | 1971–1984 | ||
| Pierwszy właściciel | książęKazimierz I warszawski | ||
| Kolejni właściciele |
| ||
Położenie na mapie Warszawy  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||
 52°14′52″N 21°00′51″E/52,247778 21,014167 | |||
| |||
| |||
| Strona internetowa | |||
| Obiekt zlisty światowego dziedzictwa UNESCO | |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ | kulturowy |
| Spełniane kryterium | II, VI |
| Numer ref. | |
| Region[b] | Europa i Ameryka Północna |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę | 1980 |
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Powierzchnia ekspozycji | ponad 7500 m² | ||
| Dyrektor | |||
| |||
| |||
| Strona internetowa | |||
Zamek Królewski w Warszawie –barokowo-klasycystycznyzamekkrólewski znajdujący się wWarszawie przyplacu Zamkowym 4. Pełni funkcje muzealne i reprezentacyjne.
Pierwotnie rezydencjaksiążąt mazowieckich, którzy w miejscu wcześniejszego grodu zbudowali w XIV wieku murowany zamek, a od XVI wieku siedziba władzI Rzeczypospolitej:króla iSejmu (Izby Poselskiej iSenatu).
W swojej długiej historii Zamek Królewski był wielokrotnie grabiony i dewastowany przez wojskaszwedzkie,brandenburskie,niemieckie irosyjskie. W XIX wieku, po upadkupowstania listopadowego, został przeznaczony na potrzeby administracjirosyjskiej. W okresieI wojny światowej rezydencja niemieckiegogeneralnego gubernatora. W latach 1920–1922 siedzibaNaczelnika Państwa, w latach 1926–1939 rezydencjaPrezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Spalony i ograbiony przez Niemców w 1939, doszczętnie zniszczony w 1944.
W 1965 ocalałe fragmenty zamku orazbudynek Biblioteki Królewskiej,pałac Pod Blachą iArkady Kubickiego wpisano dorejestru zabytków. Rekonstrukcją zamku przeprowadzoną w latach 1971–1984 kierował Obywatelski Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1979 w zamku utworzono muzeum, powołując państwowąinstytucję kultury Zamek Królewski w Warszawie – Pomnik Historii i Kultury Narodowej[2], od 2014 działającej pod nazwą Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Rezydencja Królów i Rzeczypospolitej[3]. W 1980 Zamek Królewski wraz zeStarym Miastem został wpisany nalistę światowego dziedzictwa UNESCO, w 1994 wraz z historycznym zespołem miasta zTraktem Królewskim iWilanowem Królewskim został uznany zapomnik historii[4].
Wzniesienie drewniano-ziemnego grodu na skarpie wiślanej u ujścia rzeczki Kamionki (obecnie liniatrasy W-Z) związane było z założeniem (lokacją) miastaWarszawy. Obie inicjatywy przypisuje się księciuBolesławowi II mazowieckiemu, panującemu w latach 1294–1313. Gród (jeden z kilku na linii środkowej Wisły) pełnił funkcje obronne wobec miasta i przewozu przez rzekę zwanego Kamion[5].
W pierwszej połowie XIV wieku pierwotny gród-strażnica przekształcił się w ośrodek władzy książąt mazowieckich. Za panowaniaks. Trojdena I (1314—1341) został siedzibą kasztelana warszawskiego i jedną z rezydencji władcy. Do rangi naczelnego grodu dzielnicy awansował za panowania księciaKazimierza I (1349–1355). Stopniowo wprowadzano zabudowę ceglaną, przekształcając gród w zamek. W linii wałów wzniesiono: na południu – obronno-mieszkalną Wieżę Wielką (łac.Turris Magna), na północy wieżę bramną ze zwodzonym mostem zwaną Żuraw; powstał też pierwszy (południowo-wschodni) odcinek muru obwodowego[6].
Zapewne po osunięciu się skarpy wskutek powodzi, książęJanusz I Starszy (1374–1429) włączył w latach 80. pozostały obszar grodu w obręb wznoszonych murów miejskich i wybudował w pobliżu Bramy Dworzan (Bernardyńskiej, Krakowskiej – południowego wjazdu do miasta) pierwszą murowaną rezydencję tzw. Kamienicę (łac.Lapidea)[7].
Po zabezpieczeniu tzw. Tamą skarpy zamkowej i wzniesieniu całego obwodu murów miejskich, ks. Janusz I Starszy przystąpił do rozbudowy swej warszawskiej siedziby. Najważniejszą inwestycją było wzniesienie około 1410 roku między wieżami Wielką (Grodzką) i Żurawiem nowej okazałej rezydencji tzw. Domu lub Dworu Wielkiego (łac.Domus Magna,Curia Maior); trzykondygnacyjnegogotyckiego budynku (47,5 × 14,5 m) ze zdobioną wnękami fasadą i szczytami. W przyziemiu mieścił reprezentacyjną salę sądów i zgromadzeń (łac.Palatium,Stuba Magna), a na piętrze mieszkanie książęce (łac.Habitaculum superior). Od strony miasta, po zasypaniu fosy grodowej, wybudowano niewielki murowany budynek sądu ziemskiego warszawskiego zwany Szopą[8].
W 1426 roku w warszawskiej rezydencji książęcej gościł po raz pierwszy król polski i najwyższy książę litewski –Władysław Jagiełło. Do końca XV wieku w północnej części obszaru dworskiego, koło Kanonii powstał zespół budynków mieszkalnych zwany Dworem Mniejszym lub Ogródkiem (łac.Curia Minor). Tradycyjnie zajmowały go matki, żony i siostry książąt mazowieckich, pełniące często funkcje regentek. Przez stojące przy murze wschodnim łaźnię i kuchnię książęcą łączył się on gankiem z Domem (Dworem) Wielkim[9].
W 1526 roku zmarł bezpotomnie ostatni lennik mazowiecki – książęJanusz III i dzielnica czersko-warszawska włączona została do Królestwa Polskiego. Przybyły po raz pierwszy do Warszawy królZygmunt I przyjął przysięgę sejmu mazowieckiego i objął w posiadanie Zamek. Stale rezydowali w nim namiestnik królewski (vicesgerent) i starosta warszawski. W 1529 roku w Zamku po raz pierwszy obradowałsejm walny; w 1544 roku dwa miesiące rezydowała tu para królewska[11].
Po śmierci Zygmunta I w 1548 roku, do swych mazowieckich dóbr oprawnych (wdowich) przeniosła się z Wawelu królowaBona. Wraz z córkami: Zofią, Anną, Katarzyną i Izabelą (królową węgierską), zamieszkała w Dworze Mniejszym Zamku[12]. Po wyjeździe królowej do Włoch w 1556 roku, zaczął bywać w Warszawie i zwoływać tu sejmy (1556/7, 1563/64) królZygmunt August. Jednocześnie z rozpoczęciem prac nadunią polsko-litewską w 1563 roku podjęto decyzję o rozbudowie Zamku. Rozpoczęto ją jednak dopiero w 1569 roku. Mocą uchwały unijnego sejmu lubelskiego (1569) Warszawa i Zamek zostały uznane za stałe miejsce zgromadzeń sejmu Rzeczypospolitej[13].
Rozbudowa Zamku realizowana według projektu architektaGiovanniego Battisty Quadro do 1571 roku, w niewielkim stopniu przeobraziła jego bryłę, znacznie bardziej wnętrza. Objęła ona przebudowę dotychczasowej siedziby króla – Domu Wielkiego na gmach mieszczący nowe renesansowe wnętrza sejmowe: sklepioną trzysłupową izbę poselską na parterze i izbę senatorską z kasetonowym stropem na piętrze; wzniesienie przylegającej do Domu Wielkiego od północy nowej rezydencji tzw. Nowego Domu Królewskiego z widokową salą Altaną na drugim piętrze i okrągłą wieżą „wschodów kręconych” od zachodu; rozbudowę rezydencjiAnny Jagiellonki w Dworze Mniejszym. W Zamku król Zygmunt August zamieszkał pod koniec 1568 roku, opuścił go na krótko przed śmiercią w 1572 r.[14]
W latach panowańStefana Batorego iZygmunta III, aż do śmierci w 1596 roku stałą rezydentką zamkową była królowa Anna Jagiellonka[15].
Niemal od początku panowania królaZygmunta III Wazy Warszawa i Zamek z racji swego dogodnego położenia były miejscem dłuższych pobytów dworu królewskiego. Stąd Zygmunt III podejmował wyprawy do Szwecji, spływając Wisłą do Gdańska (1593-94, 1598), tu też zwoływał sejmy, na które dojeżdżał zKrakowa. Po śmierciAnny Jagiellonki król zyskał swobodę dysponowania Zamkiem; problemy szwedzkie zatrzymywały go tu na dłużej. Po 1598 roku dążenie do odzyskania ojczystej korony stało się ważnym celem polityki Zygmunta. W takich okolicznościach zapadła decyzja o przeniesieniu dworu na stałe do Warszawy i o zasadniczej rozbudowie Zamku[16].
Ostatnie badania jako autora koncepcji przestrzennej obiektu wskazują architekta królewskiegoSantiego Gucciego; jako budowniczego Giacoppa Rodondo orazMattea Castello jako twórcybarokowego wykończenia bryły. Projekt zakładał wzniesienie reprezentacyjnego pięciobocznego gmachu z wewnętrznym dziedzińcem o protobarokowych cechach stylowych, opartego na prostopadłych osiach wyznaczonych przez trzy bramy i wieżę mieszczącą schody do apartamentów królewskich. Zasadnicze roboty budowlane i adaptacyjne starych budynków przeprowadziła w latach 1600–1606 ekipa murarsko-kamieniarska Giacoppa Rodondo. Kierował on także dalszymi pracami wykończeniowymi aż do roku 1613.
Od 1605 roku po kolejnej przebudowie wnętrz Domu Wielkiego ponownie w Zamku zaczęły zbierać sięsejmy. Na jesieni 1611 roku (po opuszczeniuKrakowa w 1609 i dłuższym pobycie naLitwie) do Zamku przeniosła się cała rodzina królewska wraz z dworem i kancelariami urzędów nadwornych i koronnych. Pierwszym ważnym wydarzeniem była prezentacja królowi i stanom Rzeczypospolitej w Sali Senatorskiej Zamku, wziętego do niewoli caraWasyla Szujskiego i jego braci, przez hetmanaStanisława Żółkiewskiego[17]. Uroczystość zainaugurowała rezydencjonalne funkcje Warszawy i Zamku.
Dalsze prace wykończeniowe realizował w latach 1614–1619 sprowadzony zRzymu architektMatteo Castelli[18]. Zapewne jego dziełami są monumentalna fasada zachodnia Zamku z centralną wieżą (łac.Nova Turris Regia) i wieżyczkami narożnymi, także klatki schodowe i wystrój kamieniarski (portale bram, boniowane narożniki), nadające architekturze zamku stylowe cechy baroku rzymskiego Po wzniesieniu w latach 20. XVII w. bastionowych obwarowań od stronyWisły i urządzeniu ogrodów na skarpie Zamek zyskał modny wyglądpalazzo in fortezza[19]. Pomimo zewnętrznej formy zamku, budowla była w rzeczywistości palacem, gdyż spełniała głównie funkcje reprezentacyjne i mieszkalne[20].
Kolejne inwestycje przeprowadził w latach 1637–1643 królWładysław IV. Pracami kierowali nadworni architekciConstante Tencalla,Giovanni Battista Gisleni,Agostino Locci. Fasadę wschodnią wzbogaciły arkadowa galeria i mieszcząca nowy gabinet królewski Wieża Altana oraz pałacyk królewicza Karola Ferdynanda Wazy zbudowany na bastionie północnym. Dziedziniec przedni zyskał reprezentacyjną Bramę Świętojańską; przy bramie miejskiej stanęłakolumna Zygmunta. Wnętrza skrzydła południowego wzbogaciły się o sale i urządzenia teatru dworskiego tzw. Operalni, a oficjalny apartament królewski o reprezentacyjny Pokój Marmurowy, którego wystrój (różnobarwne marmury, malowidła oraz „kominek jak fontanna”) był apoteozą Rzeczypospolitej i jej władców. PolscyWazowie, prócz bogatej biblioteki i archiwum państwowego, zgromadzili w Zamku okazałe kolekcje rzeźby, malarstwa, tkanin europejskich i wschodnich, sztuki zdobniczej[21].
Lata 1655–1657 – okrespotopu szwedzkiego i trzy okupacje Warszawy przez wojskaszwedzkie i siedmiogrodzkie, przyniosły Zamkowi grabież i dewastację wnętrz.Szwedzi wywieźli nie tylko znaczną część zgromadzonych w Zamku zbiorów artystycznych (m.in. 200 obrazów iplafony z 5 sal), ale także stałe elementy wyposażenia wnętrz (marmurowe posadzki, kominki) i architekturę ogrodową (rzeźby, fontanny). Spłonął pałacykKarola Ferdynanda i uszkodzono Wieżę Zegarową (Zygmuntowską). Po powrocie z wygnaniaJan Kazimierz iLudwika Maria zamieszkali w pałacu przedmiejskim –Villa Regia – od tego czasu zwany Kazimierzowskim. Stosunkowo szybko jednak przeprowadzono zasadniczą odbudowę wnętrz i przywrócono Zamkowi funkcje rezydencyjne i publiczne. W lecie 1658 roku odbył się w Zamku pierwszy po przerwie sejm. Zamek był miejscem uroczystości dworskich i państwowych (ślub i weseleJana Sobieskiego zMarią Kazimierą d’Arquien, zaprzysiężenie ugody hadziackiej w 1659, wystawienie w teatrze zamkowym „Cyda”Corneille’a w 1660, tryumf hetmanówStanisława Rewery Potockiego i Stefana Czarnieckiego na sejmie 1661 roku). W 1659 roku przy ulicy Przedzamkowej wzniesiono długą kamienicę tzw. Boratynówkę mieszczącąkramy, a w 1667 roku przeprowadzono gruntowny remont uszkodzonego hełmu Wieży Zegarowej. Po swej abdykacji w 1668 roku Jan Kazimierz wywiózł do Francji część pozostałych zbiorów artystycznych (m.in. 150 obrazów i 88 arrasów)[22].
Kolejny król –Michał Korybut Wiśniowiecki początkowo rezydował wZamku Ujazdowskim. Dopiero po ponownym urządzeniu wnętrz i ślubie z księżniczkąEleonorą Austriacką w 1670 roku, para królewska zamieszkała w dawnych apartamentach Wazów.
Drugi z „królów rodaków”,Jan III Sobieski, panujący w latach 1674–1696, posiadacz wielkich dóbr naRusi, do Warszawy przyjeżdżał głównie z okazji sejmów. Kilkumiesięczne pobyty w mieście dzielił między Zamek a nową podmiejską rezydencję –Wilanów. W Zamku przeprowadzono jednak szereg inwestycji. Na miejscu Wieży Altany, powstał trzykondygnacyjny pawilon reprezentacyjnej łazienki królewskiej. Powiększono apartament królewski. W skrzydle północnym Pokoje Królewiczowskie przerobiono na apartament rodzinny najstarszego syna,Jakuba Sobieskiego. Przekształceniom uległy wnętrza sejmowe. Przed 1679 rokiem Izbę Poselską przeniesiono z przyziemia Domu Wielkiego na pierwsze piętro narożnika południowo-zachodniego Zamku. Izba Senatorska otrzymała nowy stiukowy wystrój ściany z tronem i marmurową podłogę. Poprzez sień i galerię w skrzydle południowym sala uzyskała połączenie z Nową Izbą Poselską. W ten sposób Zamek, jeszcze wyraźniej niż przedtem, rozdzielono na dwie sfery: królewską mieszkalną (północną i wschodnią) oraz publiczną – sejmową i administracyjną (południową i zachodnią)[23].
Poelekcji królaAugusta II, nowy władca zlecił w 1698 opracowanie projektu rozbudowy zamku. Projekt ten wykonał w latach 1698-1700 sprowadzony z Drezna architektJohann Friedrich Karcher, ale do realizacji budowy nie doszło z powodu wybuchu wojny ze Szwecją. Zamek 25 maja 1702 zajęli Szwedzi, urządzając w nim szpital na 500 łóżek, a w Sali Poselskiej i pokojach ministrów –stajnie. W 1704 zamek został odbity przez wojska polskie, jednak wkrótce ponownie przeszedł w ręce wojsk szwedzkich. W 1707, na mocy traktatu pokojowego między Augustem II i Karolem XII, do Warszawy weszły sprzymierzone wojskarosyjskie, a na zamku zamieszkałcarPiotr I Wielki. Po dwóch miesiącach siły rosyjskie wycofały się z Warszawy, grabiąc z zamku dzieła sztuki, m.in. obrazyTomasza Dolabelli, w tym dwa ważne dla Rosjan dzieła malarskie:Zdobycie Smoleńska iZłożenie hołdu Zygmuntowi III przez carów Szujskich.
W 1709 roku przebudowano znajdującą się w skrzydle południowo-wschodnim Salę Senatorską podwyższając ją o drugie piętro. Salę tę gruntowanie przebudowano po 1721 roku. W latach 1716–1720 rozpoczęto budowę stajni i wozowni wg projektuJohanna Christopha Naumanna. W 1717 przebudowano gruntownie Salę Poselską, która odtąd miała służyć władcom saskim w charakterze sali koronacyjnej. 31 maja 1732 na zamku wybuchł pożar, który zniszczył elewację zachodnią oraz część Wieży Zygmuntowskiej i zewnętrzne rzeźby fasadowe, zwaneArmaturą.
Kolejny projekt przebudowy zamku królewskiego powstał po wstąpieniu na tron polskiAugusta III w 1733. Nowe plany, powstałe w roku 1734 i rozszerzone w 1737 przez architektaGaetano Chiaveriego, przewidywały m.in. przebudowę od strony Wisły fasady zamku w stylurokoko, mającej tworzyć nową tzw.Elewację Saską, a także części północno-wschodniej wraz z wieżą zwanąAltaną, gdzie zamierzano dobudować trzy dwupiętroweryzality, jednak były to jedynie założenia, które po zmianach zrealizowano w późniejszym okresie. W 1739 roku pod kierunkiem architektaCarla Friedricha Pöppelmanna utworzono w skrzydle zachodnim nową Salę Senatorską, przenosząc elementy wystroju starej sali do nowej lokalizacji, m.in. 60 herbów polskich województw, boazerie,gzymsy orazlizeny. W okresie 1739–1752 przebudowano fasadę od strony Wisły w stylu saskiego baroku wg projektuCarla Friedricha Pöppelmanna (kier. bud.Antonio Solari)[24]. Jednym z najlepszych rzeźbiarzy tego okresu, prowadzących prace na zamku, byłJan Jerzy Plersch, który wykonywałkartusze królewskie,sztukaterie orazstatuy, tzw.Figury Sław, dźwigające korony królewskie umieszczone na szczycie środkowego ryzalitu tzw.Elewacji Saskiej od strony Wisły. Ostatnie prace z tego okresu zostały zakończone pod koniec 1763, po śmierci Augusta III, kiedy Plersch wykonał ostatnie rzeźby i kartusze z herbami województw dla Sali Poselskiej.
Za panowaniaStanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego polskiegomonarchy, sprawującego władzę od 1764 do abdykacji w 1795 r. Zamek Królewski przeżywał okres największej świetności. Kwoty łożone ze skarbu koronnego i prywatnej szkatuły królewskiej,mecenat, którym król otaczał artystów i rzemieślników, a także poglądy polityczne i smak artystyczny władcy, pozwoliły na przekształcenie „prastarej siedzibykrólów polskich” w reprezentacyjną rezydencję monarszą, uwzględniającą estetyczne i ideologiczne koncepcjeoświecenia europejskiego[25].
W okresie panowaniaStanisława Augusta powstało jedenaście projektów generalnej przebudowy Zamku: w latach 1764–1767, 1776–1779 i w 1788 roku. Najwcześniejsze projekty z lat 1764–1767, które opracowaliJakub Fontana, francuski architektVictor Louis orazEfraim Szreger zmierzały do całkowitego zatarcia starej bryły Zamku z epoki Wazów oraz dourbanistycznego powiązania budowli z miastem poprzez stworzeniedziedzińców paradnych od stronyKrakowskiego Przedmieścia, ulicPiwnej iŚwiętojańskiej[26]. Późniejsze projektyDominika Merliniego (oraz jedenE. Szregera) z lat 1776–1779, były bardziej zachowawcze: sprowadzały się do utrzymania dawnej bryły Zamku, a układ przestrzenny, wiążący gmach z miastem przybierał w nich formę zbliżoną do antycznego forum. W 1788 r.Merlini ograniczył się już tylko do propozycji wyburzenia zabudowań zasłaniających zachodniąfasadę i regulacji placu przed siedzibą królewską[27].
Trudności finansowemonarchy i sytuacja polityczna państwa sprawiły, że żaden z tych projektów nie doczekał się realizacji. W rezultacie poprzestano na odbudowie skrzydła południowego Zamku, uszkodzonego w trakcie pożaru 12 marca 1767 (pod kierunkiemJakuba Fontany odbudowano m.in. dwa zniszczone piętra i wzniesiono elewacjędziedzińcową skrzydła południowego z trzyosiowymryzalitem i podziałami w postacijońskichpilastrów)[28].
Gruntowne zmiany przeprowadzono jednak we wnętrzach Zamku. Objęły one dwa reprezentacyjne apartamenty: Wielki i Królewski. W latach 1768–1771Jakub Fontana dokonał przebudowy Pokoju Marmurowego. W następnym roku pod kierunkiemMerliniego przystąpiono do prac w Apartamencie Królewskim. Prace rozpoczęto od przebudowy Pokoju Sypialnego, w latach 1774–1777 urządzono Pokój Audiencjonalny, Salę Prospektową (zwaną tak ze względu na znajdujące się tu widokiBernarda Bellotta) i Kaplicę. Obok Merliniego działali tuMarcello Bacciarelli iJan Bogumił Plersch, a także rozpoczynający wówczas artystyczną karierę młody architekt zDreznaJan Chrystian Kamsetzer. W 1777 r. w dawnej Kaplicy Saskiej umieszczono ołtarz z pozłacanego brązu z przedstawieniem ścięcia św. Jana Chrzciciela oraz herbem króla, dar papieżaKlemensa XIV (obecnie w Państwowym Muzeum Historii Religii wPetersburgu)[29]. W latach 1777–1781 według projektu Merliniego przebudowano Salę Wielką (Asamblową), a w okresie 1783–1786 przystąpiono do prac w Apartamencie Wielkim, do którego włączono Pokój Marmurowy, Salę Wielką oraz Salę Rady Nieustającej. Powstały wówczas nowa Sala Tronowa, poprzedzający ją Przedpokój Senatorski zwany Salą Rycerską (według projektuD. Merliniego iJ.Ch. Kamsetzera) oraz położony na zakończeniu Apartamentu Wielkiego Gabinet Monarchów Europejskich.
Od podstaw zbudowano gmach Biblioteki Królewskiej (1780–1784), wykorzystując teren sąsiadujący od wschodu ze skrzydłemgotyckim Zamku, a przynależny dopałacu Pod Blachą (zakupionego w 1776 przezStanisława Augusta)[30]. Przygotowanie projektu Biblioteki król powierzyłMerliniemu, który nadał jej dość surową,klasycystyczną formę.
We wnętrzu zgromadzono księgozbiór królewski, który w 1795 r. liczył ponad 16 tys. tomów. Równocześnie z budową Biblioteki nadbudowano północne skrzydłoPałacu Pod Blachą, tworząc antresolę, która miała połączenie z główną salą biblioteczną. W antresoli umieszczono zbiory naukowe, numizmatyczne oraz pracownie i mieszkania opiekunów kolekcji[31].
Królewski Gabinet Rycin nie doczekał się przeprowadzki do Biblioteki, nieprzygotowanej do przyjęcia tak obszernego zbioru. Za czasówStanisława Augusta był on ulokowany na drugim piętrze Zamku, w południowym skrzydle, ponad mieszkalnymi komnatami króla. Do Biblioteki został on przeniesiony dopiero po śmierci Stanisława Augusta, kiedy odziedziczył go książęJózef Poniatowski. Stan liczbowy Gabinetu Rycin w 1817 r. szacowano na 71 165 jednostek., w tym ponad 24 tys. luźnych rycin i rysunków, i ponad 45 tys. rycin i rysunków zawartych w 875 dziełach ilustrowanych i albumach. Do tego dochodziły 1674 obiekty pochodzące z zamkowej „Malarni”[32].
Nadbudowano także północne skrzydłopałacu Pod Blachą, łącząc je przejściami z głównym pomieszczeniem Biblioteki. Zlokalizowano tam gabinety, będące miejscem pracy uczonych, m.in. Gabinet Medali i Starożytności[33].
Choć realizacja ambitnych projektów przebudowy Zamku i jego otoczenia z pierwszych lat panowania nie powiodła się, przekształcenia wnętrz zamkowych dokonane przezStanisława Augusta nadały im wysokiej klasy formę artystyczną, tak iż śmiało mogły one konkurować z najważniejszymi ośrodkami władzy królewskiej wEuropie, utrzymując jednocześnie ich specyfikę, wyrażającą się w afirmacji polskiej tradycji republikańskiej[34].
W Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego podczas sesji w dniu 3 maja 1791 r. Sejm Wielki uchwalił Ustawę Rządową, uroczyście zaprzysiężoną przezStanisława Augusta[35]. Chwilę później uczestnicy sesji sejmowej przeszli dokolegiaty św. Jana, gdzie powtórzyli akt przysięgi i odśpiewali hymnTe Deum.
We wprowadzonej w 1797taryfie budynków Zamkowi nadano numer pierwszy[36].
W dniach 19–20 grudnia 1806 oraz 1–30 stycznia 1807 na zamku przebywałcesarzNapoleon Bonaparte. Tutaj w 1807 podjął decyzję o utworzeniuKsięstwa Warszawskiego, którym miał rządzić saski władcaFryderyk August I, rezydując na Zamku Królewskim. Z XIX wieku pochodzą także kolejne projekty przebudowy, opracowane przez polskich architektów:Adama Idźkowskiego iJakuba Kubickiego. Projekt Idźkowskiego z 1843 zakładał przebudowę Zamku Królewskiego z użyciem form dekoracyjnych zapożyczonych z architekturygotyckiej,renesansowej iempirowej. Zakładał nadbudowę trzeciego piętra z siedmioma różnej wielkości wieżami, którychattyki miały być ozdobioneorłami i antycznymi posągami. Z wież Zygmuntowskiej i Władysławowskiej miały być usunięte metalowe hełmy dachów i zastąpione tarasami, otoczonymibalustradami. Od strony Wisły, naElewacji Saskiej, Idźkowski planował umieszczeniepłaskorzeźb stylizowanych naantyk (podfryzami trzech ryzalitów), a poniżej, na fasadzie trzeciego piętrakorynckich pilastrów. Elewację zarówno Zamku Królewskiego, jak ipałacu Pod Blachą miały zdobić poziome boniowane pasy oraz żelaznebalkony. Projekt ten, cechujący się rozmachem zastosowanych form architektonicznych, był odpowiedzią na powstającą modę wykorzystywania w architekturze form historycznych (w przeciwieństwie do projektów Kubickiego sprzed 20 lat, zakładających umiar form wzorowanych na przeszłych dziełach architektów królewskich, realizujących projekty na Zamku Królewskim).
W latach 1818–1821 po wschodniej stronie Zamku powstałyArkady Kubickiego tworzące szeroki taras wzdłuż fasady saskiej.
Wieczorem 15 sierpnia 1831 zrewoltowany tłum zlinczował kilka osób więzionych na zamku[37].
W 1836, po zniesieniu wKrólestwie Polskim podziału nawojewództwa, w ich miejsce zostały wprowadzonegubernie. Wówczas Zamek Królewski stał się siedzibą namiestnikacarskiegoIwana Paskiewicza. Paskiewicz zlecił w latach 1850–1852 wykonanie projektu nowych elewacji i fasad (zachodniej, południowej i części wschodniej) pułkownikowi w służbie rosyjskiej i architektowi Ludwikowi Corio. Jego opracowanie nie zyskało jednak akceptacji władz rosyjskich, a Corio zmuszony był wykonać kolejny projekt, nawiązujący do rozwiązań Kubickiego (i współpracujących z nim inżynierów Lelewela i Thomasa). W końcu Corio przebudował wszystkie elewacje w styluneoklasycystycznym, aElewacja Saska została pozostawiona bez zmian. Po śmierci Paskiewicza, w 1856, wszyscy następni namiestnicy rezydowali na Zamku Królewskim, wPokoju Podkomorzego, a rosyjscy urzędnicy zajmowali pomieszczenia na obu piętrach skrzydeł zachodniego i północnego. Namiestników strzegły oddziały wojska, rozlokowane w Sali Sejmowej, Bibliotece ikoszarach na podzamczu, co przyczyniło się do dewastacji obiektu.
Boleśnie odbijają się w historji Zamku lata po powstaniu listopadowem. Generał Paskiewicz ciężką ręką likwiduje ruch zbrojny, poczynając zarazem erę niszczenia Zamku. W latach od 1832 do 1834 zrujnowano bądź opustoszono szereg pokoi — Gabinet Marmurowy, Salę — Canaletta, Tronową, Konferencyjną, Rycerską, Poselską, Senatorską i Bibliotekę. Znikają wywożone do Moskwy meble, obrazy, rzeźby. Wnętrza zmieniają swój wygląd. Zewnętrzna zaś przebudowa inżyniera płk L. Corio (1832) dokonywa reszty. W obcej szacie zmienia Zamek swój wyraz. Zeszpecony otoczeniem, zatraca charakter rezydencji królewskiej, upodabniając się do gmachu gubernjalnego. Zaledwie kilka pokoi królewskich zachowuje resztę dawnej świetności. Sala Sejmowa i Bibljoteczna służą za koszary. Stan ten trwa do czasuWielkiej Wojny. W roku 1915 opuszczają nareszcie Rosjanie Warszawę, wywożąc całe mienie zamkowe.
W 1839 na specjalnie dobudowanej w południowo-wschodnim narożniku dziedzińca głównego wieży zainstalowano pierwszą stację sygnalizacyjnątelegrafu optycznego łączącego Warszawę z Petersburgiem[39].
Popowstaniu styczniowym w 1863 armia rosyjska zniszczyła całkowicie ogród królewski od strony Wisły (zamieniony na placmusztry), budując kilka ceglanych baraków z przeznaczeniem na stajnię i koszarykozackie. W latach 1862–1863 na Zamku Królewskim prowadzono drobne prace konserwacyjne, pod kierunkiem budowniczych Jerzego Orłowicza, Ludwika Gosławskiego i Potołowa. W 1890 prowadzono przebudowęElewacji Saskiej, pod kierunkiem budowniczego Januarego Kiślańskiego, zniekształcono wówczas arkady obu galerii widokowych, pochodzące z czasów Augusta III. Ostatnie prace remontowe pod panowaniem rosyjskim, których stosunkowo wysoki koszt wyniósł 28 000rubli, wykonano w 1902 w pomieszczeniach zwolnionych przez armię rosyjską.
.jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
W latach 1915–1918 na Zamku Królewskim rezydowałgenerał-gubernatorHans Hartwig von Beseler[40]. W jego obecności w Sali Kolumnowej ogłoszonoAkt 5 listopada (odczytał go w języku polskimBogdan Hutten-Czapski)[41].
W latach 1915–1939 na Zamku prowadzono prace restauracyjne, które zostały przyspieszone po zakończeniuI wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918. Ustaleniatraktatu ryskiego z 1921 pozwoliły na rewindykację części zbiorów zamkowych z terenówZSRR (wcześniej wywiezionych do Rosji przez władze carskie). W latach 20. pracami konserwatorskimi i rekonstrukcją Zamku Królewskiego kierował architekt i konserwatorKazimierz Skórewicz. W 1928 został zastąpiony przez kolejnego architekta,Adolfa Szyszko-Bohusza. W okresie międzywojennym na zamku pracowało wielu wybitnych konserwatorów dzieł sztuki, m.in.Jan Rutkowski iBohdan Marconi, co czyniło z Zamku Królewskiego w Warszawie jeden z najważniejszych ośrodków konserwatorskich w ówczesnej Polsce.
W latach 1924–1925 w trzypokojowym mieszkaniu na drugim piętrze Zamku mieszkał pisarzStefan Żeromski[42][43]. Od 1926 Zamek Królewski pełnił funkcję rezydencjiPrezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. 25 sal na pierwszym piętrze udostępniono do zwiedzania[44].
Podczasobrony Warszawy we wrześniu 1939 Zamek Królewski spłonął poniemieckich bombardowaniach[45]. 17 września zginął kustoszKazimierz Brokl[46].
Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie rozpoczęła się planowa grabież dzieł sztuki z obiektu. 10 października 1939 wyspecjalizowane ekipy niemieckie pod kierunkiem historyków i ekspertów (drDagobert Frey – historyk sztuki ze Śląskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma (Schlesische Friedrich-Wilhelms-Universität) weWrocławiu, Gustaw Barth – dyrektor muzeów wrocławskich, oraz dr Joseph Mühlmann – historyk sztuki z Wiednia) zaczęły demontować posadzki, marmury, rzeźby i elementy kamienne, np. kominki i gzymsy. Do prac zapędzano codziennie setki Żydów, którzy pod nadzorem niemieckich architektów prowadzili wewnątrz prace rozbiórkowe[47]. Zbiory te wywożono do Niemiec, magazynów w Krakowie lub wstawiano do warszawskich siedzibnazistowskich dygnitarzy. Zamek został całkowicie ogołocony, nieliczne elementy wyposażenia pozwolono zachować polskiej ekipie zMuzeum Narodowego, opisującej straty i potajemnie sporządzającej dokumentację fotograficzną zamku, pracującej pod kierunkiem historyka sztukiStanisława Lorentza.
Adolf Hitler 4 października 1939 wBerlinie wydał rozkaz wysadzenia Zamku Królewskiego w powietrze. Od listopada 1939 do połowy stycznia 1940 ekipy niemieckich saperów nawierciły otwory nadynamit w ścianach wszystkich pokojów parterowych oraz we wszystkich filarach podtrzymujących sklepienia[48], jednak ostateczne zniszczenie obiektu nastąpiło w czasiepowstania warszawskiego. Prawdopodobnym powodem odstąpienia w 1940 od zburzenia Zamku była obawa, że eksplozja uszkodzi pobliskimost Kierbedzia[49]. Decyzja o zniszczeniu zamku wiązała się z niemieckimi planami całkowitego zburzenia Warszawy. Tak zwanyplan Pabsta przewidywał wystawienie monumentalnej Hali Ludowej (niem.Volkshalle) lub Hali KongresowejNSDAP (niem.Parteivolkshalle) w miejscu Zamku Królewskiego i pomnika Germanii zamiastKolumny Zygmunta.
Po wojnie sądzono, że mury zamku Niemcy wysadzili w powietrze w ostatnich dniach listopada lub pierwszych dniach grudnia 1944 roku[50]. Na podstawie analizy zdjęćZygmunt Walkowski ustalił jednak, że proces burzenia gmachu rozpoczął się8 września i zakończył przed13 września 1944 roku[51].
.jpg)
Po zniszczeniach z 1944 zachowały się tylko przyziemia (piwnice), dolna partia Wieży Grodzkiej, budynek Biblioteki Królewskiej iArkady Kubickiego. W 1947 w celu zabezpieczenia terenu przed przejęciem terenu Zamku podTrasę W-Z w murze wzniesionym do wysokości parteru odbudowano Bramę Grodzką, wykorzystując do tego zdemontowane elementy kamienne przechowywane w czasie wojny w Muzeum Narodowym[52]. Zabezpieczono wtedy przed zniszczeniem takżeOkno Żeromskiego. 2 lipca 1949Sejm Ustawodawczy jednogłośnie podjął uchwałę o odbudowie Zamku Królewskiego[53]. Nie miała ona jednak szans na realizację z uwagi na ograniczenia finansowe i priorytety, jakie ustaliły władzekomunistyczne. Zarządzeniem Ministra Budownictwa z 7 czerwca 1950 utworzono przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Dyrekcja Odbudowy Zamku Warszawskiego[54]. W 1956 roku w strukturzePrzedsiębiorstwa Państwowego „Pracownie Konserwacji Zabytków” (PP „PKZ”) zorganizowano Pracownię Projektową „Zamek”, której zadaniem było przygotowanie projektów odbudowy gmachu[55]. Jej pracami kierowałJan Bogusławski[55]. Na początku 1961 roku działalność pracowni została jednak wstrzymana[55]. W 1964 roku uporządkowano teren otaczający Zamek. Zewnętrzne mury podmurowano do wysokości 1 metra, a na dawnym dziedzińcu ustawiono ławki[55].
19 stycznia 1971 na wniosekEdwarda Gierka Biuro Polityczne KC PZPR podjęło decyzję o rekonstrukcji Zamku[56]. 20 stycznia w czasie spotkania wDomu Partii Edward Gierek oficjalnie poinformował o tym przedstawicieli środowisk twórczych[57]. 26 stycznia tego roku wpałacu Na Wyspie[58] odbyło się inauguracyjne posiedzenieObywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, na czele którego stanął szef stołecznego PZPRJózef Kępa, a wiceprzewodniczącym został zasłużony muzealnik prof.Stanisław Lorentz[56]. Prace budowlane prowadził przewodniczący Komisji Architektoniczno-Konserwatorskiej prof.Jan Zachwatowicz, były one wykonywane w PP „PKZ” według projektuJana Bogusławskiego wraz z zespołem (wnętrza:Mieczysław Samborski,Irena Oborska)[59]. Projektanci mieli za zadanie odtworzyć bryłę gmachu i układ przestrzenny jego wnętrz w obrysie i gabarytach z 1939 roku, wmontować wszystkie zachowane elementy w ich dawne miejsca oraz odtworzyć na podstawie przekazów ikonograficznych te części Zamku, które uległy zatarciu w wyniku przebudów[60].
Po zakończeniu prac zabezpieczających odbudowę Zamku rozpoczęto od skrzydła gotyckiego, dobrze widocznego od stronytrasy W-Z[60]. W lutym 1973 roku zakończono budowę ścian skrzydeł: gotyckiego, południowego i zachodniego, i zamontowano konstrukcję dachu[61].
Zgodnie z postulatem Stanisława Lorentza[57] prace były finansowane głównie ze składek społecznych[62]. Wynikało to z jego przekonania, że symbol polskiej suwerenności powinien zostać odbudowany przez samych Polaków[57].
W kwietniu 1974 przebywający z oficjalną wizytą w Polsce premier SzwecjiOlof Palme ofiarował Zamkowi tzw.rolkę sztokholmską[63]. 19 lipca 1974 roku przekazano gmach w stanie surowym[64].
Zachowane autentyczne elementy wnętrz były wykorzystywane jako wzory do odtworzenia tych brakujących, a następnie same były również umieszczane w odtwarzanych pomieszczeniach[65]. Szczególną historię ma odbudowany wczynie społecznymzegar na wieży Zygmuntowskiej. Zegar zbudował zespół członków stołecznego Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników[66]. Mechanizm składał się z 1700 detali[67]. 26 i 27 czerwca 1974 na wieży zostały zamontowane cztery tarcze zegara, 6 lipca zostały zamontowane dzwony zegarowe, oraz mechanizm zegara. Swoją pracę, jako pierwsze w Zamku Królewskim działające urządzenie rozpoczął on w dniu 19 lipca o godzinie 11:15 (o tej godzinie wskazówki zegara zatrzymały się 17 września 1939)[68].
W 1977 roku przekazano do eksploatacji pierwsze wnętrza. W 1979 roku utworzono muzeumZamek Królewski w Warszawie – Pomnik Historii i Kultury Narodowej[2]. W 1980 roku razem ze Starym Miastem odbudowany Zamek Królewski w Warszawie został wpisany nalistę światowego dziedzictwa UNESCO.
31 sierpnia 1984 zakończono odbudowę gmachu i przekazano zamek społeczeństwu[69]. W czasie uroczystości, w której wzięli udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych zHenrykiem Jabłońskim iWojciechem Jaruzelskim, do kaplicy zamkowej wniesiono urnę z sercemTadeusza Kościuszki[70]. Wyposażanie wnętrz (meble, obrazy, zbiory dzieł sztuki itp.) i prace wykończeniowe trwały do 1988. Dodatkowego wsparcia finansowego w odbudowie udzieliłSpołeczny Fundusz Odbudowy Stolicy.
W latach 2004–2008 przeprowadzono kompleksowy remontpałacu Pod Blachą (który w 1989 włączono do zespołu zamkowego), a w latach 1996–2009 remontArkad Kubickiego (według projektuStanisława Fiszera), które łączą średnie i dolneOgrody Zamkowe. W 2009konserwator zabytków podjął decyzję o przywróceniu oryginalnego koloru wschodniejelewacji saskiej (tj. elewacji od strony Wisły)[71]; prace rewaloryzacyjne przeprowadzono w latach 2012–2013.
Od 2008 codziennie o 11.15 z Wieży Zegarowej zamku na trzy strony świata jest granyhejnał warszawski[72].
Zamek pełni funkcję muzeum i podlega bezpośrednioMinisterstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Od 2014 muzeum nosi nazwęZamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Rezydencja Królów i Rzeczypospolitej[3].
.jpg)
Na Zamku Królewskim przyjmowane są również oficjalne wizyty i organizowane spotkania państwowe. Każdego roku Zamek Królewski w Warszawie zwiedza 500 tys. osób.
W latach 2017–2019 zrekonstruowano i otwarto dla zwiedzających dolny ogród zamkowy[73].
Muzeum jest członkiem Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich (Association of European Royal Residences)[74].
W Kaplicy Małej Zamku Królewskiego w Warszawie przechowywane sąinsygnia królewskie Stanisława Augusta Poniatowskiego:Łańcuch Orderu Orła Białego, miecz ceremonialnyOrderu św. Stanisława oraz berło zakwamarynu. W kaplicy znajduje się takżeurna z sercemTadeusza Kościuszki.
Na Zamku Królewskim w Warszawie przechowywane są insygnia władzyPrezydenta RP:tłoki pieczętne Prezydenta Rzeczypospolitej,Chorągiew Rzeczypospolitej oraz dokumenty państwowe, które 22 grudnia 1990 rokuRyszard Kaczorowski przekazałLechowi Wałęsie.
W 1978 roku francuski politykFrançois Mitterrand przekazał w darze dla Zamku Królewskiego zabytkowy kredens i wazon z XVIII wieku[80]. Wtedy także rząd włoski przekazał w darze marmury do odbudowy Pokoju Marmurowego[81]. W 1994 roku hrabinaKarolina Lanckorońska przekazała 37 obrazów do Zamku Królewskiego. Kolekcja zawiera dwa obrazy (portrety)Rembrandta:Uczony przy pulpicie iDziewczyna w ramie obrazu, oba obrazy znajdowały się pierwotnie w kolekcjiStanisława Augusta Poniatowskiego.
W grudniu 2018 roku w depozyt Zamku zostały złożone skrzypce, które wykonałAntonio Stradivari; to pierwszy w powojennej Polsce taki instrument, powstał w 1685 roku i otrzymał imię „Polonia” – przywilej gry na tych skrzypcach maJanusz Wawrowski[82].
Także w grudniu 2018 roku na Zamek Królewski trafił obraz, który namalowałMarcello Bacciarelli „Portret Jerzego Mniszcha z córką Elżbietą i Kiopkiem” z 1795 r., który dotychczas uważany był za zaginiony[83].
W latach 80. XX wieku na wzór Zamku Królewskiego w Warszawie został przebudowany wchicagowskiej dzielnicyJefferson Park gmachGateway Theatre – siedzibaFundacji Kopernikowskiej.
7 listopada 2014 rokuNarodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę z serii „Odkryj Polskę” – Zamek Królewski w Warszawie o nominale 5 zł[84].
.JPG)
-01.jpg)
| 2000–2009 | |
|---|---|
| 2010–2019 |
|
| 2020–2029 |
