Zambia, oficjalnieRepublika Zambii (ang.Republic of Zambia) –państwo śródlądowe w południowejAfryce. Zajmuje powierzchnię 752 618 km², a zamieszkane jest przez 20 799 116 osób (szac. 2024)[2].
Kraj położony jest w większej części napłaskowyżu wznoszącym się 900–1500 m n.p.m. Krajobraz urozmaicony jest przez pasma górskie,ryfty i doliny rzeczne, zwłaszcza we wschodniej części kraju. Ze względu na wzniesienie terenu, pomimo położenia wstrefie międzyzwrotnikowej, klimat Zambii jest względnie łagodny. Znaczną część kraju porasta formacja leśnamiombo, a na terenach zalewanych podczaspory deszczowej – formacje trawiaste, w tymdambo. Zambia niemal w całości znajduje się wdorzeczu rzekiZambezi, od której pochodzi jej nazwa[3].
Kraj zamieszkany jest przez rdzenne i napływowe ludy afrykańskie, głównie z grupyBantu, m.in.Bemba (21,0% w 2010 r.),Tonga (13,6%) iChewa (7,4%); marginalny odsetek ludności pochodzenia europejskiego i azjatyckiego[3]. Językiem urzędowym jestangielski. W codziennym użyciu ludność posługuje się ponad 70 językami, odzwierciedlającymi zróżnicowaną strukturą etniczną kraju (m.in.bemba – 33,4%,njandża – 14,7%,tonga – 11,4%). Dominującym wyznaniem jestchrześcijaństwo, w szczególnościprotestantyzm (75,3% w 2010 r.)[2].
Teren Zambii w okresie przedkolonialnym znajdował się we władaniu królestwLuba,Lunda iMutapa. Skolonizowany pod koniec XIX wieku przezBrytyjczyków, stanowił część większego regionu nazwanegoRodezją, który obejmował także sąsiednieZimbabwe. W 1911 roku wyodrębniony zostałprotektoratRodezji Północnej, którego granice odpowiadały współczesnej Zambii. Państwouzyskało niepodległość w 1964 roku, przyjmując obecną nazwę[2]. Trwający przez blisko trzy dekady okres prezydenturyKennetha Kaundy charakteryzował się pogłębiającym się kryzysem gospodarczym, wywołanym przez fluktuacje cen miedzi, na eksporcie której opierała się gospodarka kraju, a także postępującymautorytaryzmem. Po 1991 roku, mimo odbudowy strukturdemokratycznych, sytuacja polityczna i ekonomiczna pozostaje niestabilna, z czym wiąże się wysoki poziomkorupcji,inflacji izadłużenia zewnętrznego[3].
Obszar Zambii obejmuje lekko pofałdowany płaskowyż (900–1500 m n.p.m.), który stanowi znaczną część lewobrzeżnego dorzeczaZambezi. Na wschodzie znajduje się rozległa dolina Luangwy, z jednej strony ograniczona przez pasmo górskieMuczinga[3]. Najwyższym szczytem jestMafinga w paśmieMafinga Hills o wysokości 2329 m n.p.m.
Zambia graniczy z ośmioma państwami –Demokratyczną Republiką Konga na północy (długość granicy – 2332 km),Tanzanią na północnym wschodzie (353 km),Malawi na wschodzie (847 km),Mozambikiem na południowym wschodzie (439 km),Zimbabwe na południu (763 km),Botswaną (0,15 km) iNamibią na południowym zachodzie (244 km) orazAngolą na zachodzie (1065 km)[2].
Pierwotnie tereny dzisiejszej Zambii zamieszkiwali Buszmeni, a od ok. VI wieku zaczął się napływ ludówBantu. Od XIV do XV wieku pod wpływami państwaMonomotapa. W XIX wieku na terenie Zambii powstały dwa stabilne twory państwowe – państwo Barotse (na zachodzie) iBemba (na południowym zachodzie). W 1835 w Zambii osiedlił się zuluski ludNguni. W II połowie XIX wieku tereny Zambii zaczęły być stopniowo penetrowane przez europejskich misjonarzy, handlarzy i odkrywców. Jednym z odkrywców był BrytyjczykDavid Livingstone. On jako pierwszy z Europejczyków zobaczyłWodospady Wiktorii na rzeceZambezi, które nazwał na cześćkrólowej Wiktorii. W 1888Cecil Rhodes uzyskał od miejscowych władców przywileje do eksploatacji złóż mineralnych. Od 1902 Zambia znalazła się pod zarządem Brytyjskiej Kompanii Afryki Południowej, którą kierował Rhodes. W tym czasie rozpoczęła się tam eksploatacja bogatych złóżrud miedzi, a także budowa linii kolejowych dla umożliwienia wywozu surowców. W 1911 roku tereny te zostały przekształcone w brytyjski protektorat o nazwieRodezja Północna. Od 1924 do uzyskania niepodległości Rodezją Północną administrował rząd brytyjski. W okresie międzywojennym Rodezja Północna stała się największym producentem miedzi na świecie. W trakcie trwaniaII wojny światowej zaczęły rozwijać się zambijskie ruchy narodowowyzwoleńcze. W 1948 roku utworzona została pierwsza afrykańska organizacja, Kongres Rodezji Północnej która w 1951 przekształciła się w Afrykański Kongres Narodowy Rodezji Północnej. W dziesięcioleciu 1953-1963 Zambia wchodziła w składFederacji Rodezji i Niasy w której największe wpływy posiadali biali zRodezji Południowej – mniejszościowe rządy budziły silne niezadowolenie czarnych mieszkańców kraju. W 1959 roku doszło do rozłamu w Afrykańskim Kongresie Narodowym Rodezji Północnej w wyniku którego utworzono radykalniejszą Zjednoczoną Narodową Partię Niepodległości, a na czele ruchu stanąłKenneth Kaunda. Kaunda domagał się przyznania Rodezji Północnej samodzielności i możliwości wystąpienia z Federacji. W 1962 roku odbyły się wybory po których utworzono rząd koalicyjny Zjednoczonej Narodowej Partii Niepodległości która wygrała wybory z mniejszym Afrykańskim Kongresem Narodowym Rodezji Północnej. Premierem rządu koalicyjnego został Kenneth Kaunda[4].
Po rozpadzie Federacji Rodezji i Niasy 31 grudnia 1963 Północna Rodezja uzyskała szeroką autonomię, a 24 października 1964 proklamowano niepodległość. W tym samym roku Zambia została członkiemONZ,Wspólnoty Narodów iOJA. Rok później Zambia przekształciła się w republikę. Prezydentem Zambii w 1965 roku został dotychczasowy premier Kenneth Kaunda. Do 1972 roku zlikwidowałseparatystyczne dążenia na terenie dawnego państwa Barotse orazsektę religijną Lumpa[4]. Rząd od 1969 roku wprowadzał reformy zgodne z koncepcją „filozofii humanizmu” w ramach której Zambia przejęła kontrolę nad towarzystwami gospodarczymi należącymi do Wielkiej Brytanii iStanów Zjednoczonych. W polityce zagranicznej Zambia zbliżyła się do Tanzanii iChin, które wsparły zambijskie programy gospodarcze. Rząd zambijski aktywnie wspierał ruchy narodowowyzwoleńcze, co doprowadziło do konfliktu zRodezją iapartheidowskimRPA, gdzie rządziły reżimy białej mniejszości, a także zPortugalią, która posiadała swoje kolonie w sąsiednich krajach –Mozambiku orazAngoli[4]. W 1971 roku Simon Kapwepwe, były wiceprezydent i jeden z liderów Zjednoczonej Narodowej Partii Niepodległości, dołączył do opozycji, zakładając własną Zjednoczoną Partię Postępową. Kapwepwe utworzył koalicję z Afrykańskim Kongresem Narodowym (dawniej Afrykański Kongres Narodowy Rodezji Północnej) i wspólnie występował przeciwko Kaundzie. W 1972 roku rząd dokonał zmian konstytucyjnych, na mocy których Zambia stała się państwem jednopartyjnym. W 1975 roku Zambia wraz z Tanzanią, Mozambikiem i Angolą dołączyła do koalicji państw frontowych Afryki Południowej. Uczestniczyła w mediacjach międzynamibijskimi niepodległościowcami ze SWPAO a rządem RPA oraz między rządami innych państw afrykańskich a RPA w sprawie sytuacji w Afryce Południowej. W 1976 roku prezydent ogłosiłsocjalistyczną koncepcję „komunokracji”, będącej rozwinięciem „filozofii humanizmu”. W okresie rządów Kaundy z pomocą Chin zbudowana została linia kolejowa do tanzańskiego portuDar es Salaam[4].
Od okresu początkowych lat 80. narastał kryzys, którego przyczyną był spadek cen miedzi w latach 70. Spowodował on zwiększenie znaczenia opozycji. W 1990 roku doszło do nieudanego wojskowegozamachu stanu oraz powstał Ruch na rzecz Demokracji Wielopartyjnej. Kaunda przeprowadził demokratyzację kraju, a w grudniu tego samego roku zrezygnował z systemu jednopartyjnego. Rok później przyjął nową konstytucję i zorganizował wolne wybory. W wyborach z 1991 roku wygrała opozycja, a prezydentem został przywódca związkowyFrederick Chiluba z Ruchu na rzecz Demokracji Wielopartyjnej, Kaunda został z kolei liderem opozycji parlamentarnej. W 1996 roku rząd wprowadził nową konstytucję. W tym samym roku Kaunda i większość działaczy opozycyjnych zostali odsunięci od możliwości startowania w wyborach i ponownie zwycięstwo w wyborach parlamentarnych i prezydenckich odniósł Ruch na rzecz Demokracji Wielopartyjnej i Chiluba. UNIP (partia Kaundy) zbojkotowała wybory, nie zgadzając się na wyeliminowanie jej przywódcy z wyborów. Partia stawiała zarzuty nieprawidłowości przy głosowaniu. Prezydent kontynuował swój programneoliberalnych reform iprywatyzacji (w tym kopalń), realizowany w porozumieniu zMiędzynarodowym Funduszem Walutowym. Kampania liberalizacji gospodarczej nie przyczyniła się do sukcesów gospodarczych, a sam prezydent Chiluba oskarżany był okorupcję i nadużycia finansowe. W roku 2000 Kaunda zrezygnował z uczestnictwa w polityce, a rok później Chiluba nie wziął udziału w wyborach, co było reakcją na naciski zagraniczne i ze strony opozycji. Nowym prezydentem zostałLevy Mwanawasa, będący członkiem partii Chiluby[4]. Rozpoczął on kampanię antykorupcyjną, której jednym z celów było postawienie zarzutów byłemu prezydentowi Frederickowi Chilubie, oskarżanemu o nadużycia. W 2006 Mwanawasa uzyskał reelekcję. W 2008 zmarł, a urząd szef państwa na pozostałą część kadencji objął wiceprezydentRupiah Banda. W wyborach prezydenckich w 2011 przegrał zMichaelem Satą, liderem Frontu Patriotycznego, a więc grupy rozłamowców z Ruchu na rzecz Demokracji Wielopartyjnej[5].
29 października 2014 roku urzędujący prezydent Michael Sata zmarł w wieku 77 lat. Na mocy zambijskiego prawa jego obowiązki do czasu rozpisania nowych wyborów na początku 2015 roku przejął wiceprezydentGuy Scott, długoletni zaufany współpracownik prezydenta. Wydarzenie to wywołało zainteresowanie nie tylko w Afryce, ale i na świecie, gdyż Scott reprezentuje nieliczną w Zambii (na tle sąsiedniej Namibii wręcz znikomą) białą mniejszość i jest on pierwszym od 1994 roku (kiedy urzędowanie zakończyłFrederik de Klerk) afrykańskim białym politykiem, który objął najwyższe stanowisko państwowe na Czarnym Lądzie. Wybory wygrał kandydat Frontu PatriotycznegoEdgar Lungu[6].
Wojska zambijskie w 2022 roku liczyły 16,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,0 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower (2022) zambijskie siły zbrojne stanowią 89. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 251 mln dolarów (USD)[8].
Zambia jest ważnym eksporterem rud miedzi. Wpływy z wywozu tego surowca wynoszą 80% wartości dochodów z handlu zagranicznego. W sektorzerolnictwa pracuje 86% ludności czynnej zawodowo, wytwarzając 15% produktu krajowego brutto.
Przyrost ludności: 1,52% (2003, dane szacunkowe). Według rzecznika zambijskiego Ministerstwa Zdrowia Kamoto Mbewe, w 2012oczekiwana długość życia wzrosła z 37 do 43 lat, głównie dzięki postępom w leczeniugruźlicy[9].
_-_ZMB_-_UNOCHA.svg)
